sosial ekologiyanın predmeti -
“cəmiyyət insan texnika
—>
təbii mühit”
sistemindəki münasibətlərdir. Bu sistemdəkı bütün elementlər və
yarımsistemlər eyniköklüdür, ancaq onların arasındakı əlaqələr onun
qurmuşunu və dəyişməzliyini təmin edir. Sosial ekologiyanın əsas obyekti
“cəmiyyət—>təbiət” sistemi sayılır. Onun nəzəri-metodoloji əsasını
monizm prinsipləri və inkişaf, dialektik yanaşma və dərketmənin ümumi
elmi metodları təşkil edir. Sosial ekologiya müasir dövılin bəşəriyyət'və
planetimiz üçün ən qlobal əhəmiyyətli, olduqca geniş diapozonlu və insanın
həyatının bütün sferalarım (etik-tərbiyəvi, fəlsəfı- iqtisadi, mədəni-məişət,
ailə, sağlamlıq, ekoloji, dayanıqlı, davamlı inkişaf, elmi-texniki tərəqqi,
İKT və s.) əhatə edən və dinamik yüksələn düzxətlə inkişaf edən ən
perspektivli elm sahəsidir. Bu elm sahəsinin ən başlıca tədqiqat obyekti
şəxsiyyətin ekoloji dünyagörüşü, ailə-məişət iqtisadiyyatı, sosial əhali
qnıplan, ekoloji tələbat, etnosların və etnogene- zin ekologiyası,
demoqrafik ekologiya, urboekologiya (şəhər ekologiyası), kənd yerlərinin
antropoekologiyası və s. aspektlərdən ibarətdir. Sosial ekologiyanın
yaranma zərurəti və təşəkkül tapması aşağıdakılardan
irəli gəlir;
-
Sosial ekologiya, hər şeydən əvvəl, sosial-fəlsəfi, həmçinin elmi
ideya kimi yaranıb.
-
Sosial ekologiya həm təbiətşünaslıq, həm də sosial elmlər sistemində
bəşəriyyət tərəfindən hazırlanan biliklərə əsaslanır.
-
Sosial ekologiya, son nəticə baxımından, bəşəriyyətin əvvəlki tarixi
inkişaf mərhələsində analoqu olmayan sosial-təbii biliklərə çox böyük
üstünlük və önəmli yer verir və ona istinad edir, sosial-təbii sahəni elmi
biliklərin ən inteqrativ sahəsi kimi dəyərləndirir.
-
Təbii elmi planda sosial ekologiyanın əsas mənbələri.
-
Bioloji və qlobal ekologiya, konstruktiv coğrafiya, insanın və
cəmiyyətin mahiyyətinin, statusunun, təkamülünün, tarixi inkişafının
anlanması ilə əlaqədar olan çoxlu sayda fəlsəfi ideya, dünyagörüşləri vəs.
Spesifik sosioekoloji sistemlər. Sosial ekologiya sinergetik və
sistemli yanaşma prinsiplərinə əsaslanan spesifik sosioekoloji sistemlərin
məcmuundan ibarətdir. Sisioekoloji sistem ierarxik baxımından müxtəlif
yanaşma ilə cavab verən sistemlərə - mikro (ekoloji), mezo (coğrafi) və
meqa (qlobal sistemli) səviyyələrə bölünür. Mikrosəviyyədə sosial-
ekoloji sistem qapalı qarşılıqlı təsir sisteminə malik olan ayrı-ayrı ərazi
sahələrindən ibarətdir. Coğrafi baxımından bu qapalı tipli təbii-ərazi
kompleksi öz tərkibinə görə həm təbii, həm də bioloji və antropoloji
konteksdə bircinsli olur. Mezosəviyyəli sosial-ekoloji sistemlər isə ərazi
komplekslərini xatırladır. Son zamanlar ekologiya elmində daha, yeni bir
10
tennin -
“hüdud ekoloji yükü” (HEY) geniş miqyasda istifadə olunur.
HEY-nün aşkar edilməsi üçün əsas faktor həmin sosial-ekoloji sistemindəki
enerji hesab olunur, yer planetinin səthində cox ciddi zonal olaraq paylanan
(qütblərdə minimumdan başlayaraq ekvatorial zonalarda maksimuma
çatan) əsas enerji yalnız Günəş enerjisi sayılır. Sosial-ekoloji sistemin
meqasəviyyəsi bizim planetimizdə Yerin ümumi və cjlobal geoloji qarşılıqlı
əlaqədə olan təbəqələrini (atmosfer, hidrosfer, litosfer, biosfer, antroposfer)
xarakterizə edir. Meqasəviyyədə sosial-ekoloji sistemlərin komponentləri
arasındakı dəqiq subyekt-obyokt qarşılıqlı əlaqələri xüsusilə nəzərə alınır
və mühüm əhəmiyyətə malikdir. Abiotik komplekslər ən başlıca qarşılıqlı
əlaqə yaradan faktorlar hesab edilir. Biotik kompleksləri antroposfer və
biosferin müəyyən zaman çərçivəsində mövcud olan qarşılıqlı əlaqələrin
tipindən asılı olaraq, həmin əlaqənin obyekti, yaxud subyekti sayıla bilər.
Bu çür qarşılıqlı əlaqənin nəticəsi bizim planetin müasir vəziyyəti kimi
qiymətləndirilir. Sosial ekologiya, birinci növbədə, bioloji ekologiyanın
təsiri altında yaranıb. Ekologiyada yeni anlayışların peyda olması
(biosenoz, biogeosenoz, ekosistem, biosfer, noosfer və s.) təkcə
təbiətşünaslıq elmlərinin deyil, həm də ictimai elmlərinin, məlumatlanndan
istifadə olunması zərurətini gündəmə gətirdi. Ekoloji disbalans təhlükəsi 3
əsas sistemin - təbii, texnogen və sosial-qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində
yaranır. Məhz bu üç mürəkkəb və çoxşaxəli qarşılıqlı əlaqə fomıaları sosial
ekologiyanın predmetinin əsas qaydasını təşkil edir. Sosial ekologiyanın
tenninini və tərifini ilk dəfə Mak-Kenzil (1935) təklif edib. Onun fikrincə,
sosial ekologiya heyvanların və bitkilərin ekologiyası kimi dərk edilməlidir.
Lakin bu elmin dinamik sürətlə və davamlı olaraq inkişaf etməsi, elmlər
sistemindəki mövqeyinin tədricən daha da mürəkkəb xarakter alması, elmi
cəhətdən olduqca zənginləşməsi, təkmilləşməsi, tərəqqi etməsi və
fonnalaşması onun elmi tərifinin dəyişilməsi və müasirləşməsi zərurəti
yaratdı. Digər elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsinin genişlənməsi zəmnində sosial
ekologiya xüsusi, spesifik predmet kimi aşağıdakıların həllini prioritet
məqsəd kimi hesab edir:
-
müxtəlif komponentləri dinamik qeyri-tarazlıqda (bərabərlikdə)
olan mürəkkəb, differensiasiya olunmuş təbii sistemi analiz edir;
-
Yerin biosferinə ətraf mühiti və insanın fəaliyyətini vahid bir
sistemdə - “təbiət-cəmiyyəf’ - qarşılıqlı dialektik vəhdət fomıasmda
əlaqələndirən bəşəriyyətin ekoloji məskəni kimi baxmaq;
-
insanın təbii ekosistemlərə təsirlərini və onların neqativ fəsadlarını
aşkar etmək;
11