«Elmi x əbərlər» Biologiya
Yüklə 57,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2017/№1/23 səh. 22-25
- Material v ə iş üsulu
- « Elmi x əbərlər» Biologiya
- SPECIES IN AZERBAIJAN Gurbanov Elshad Mecnun oglu RzayevaAfag Aydinqızı Key words
- Ключевые слова
| « Elmi x əbərlər» Biologiya
UOT 631.525 AZƏRBAYCANDA YAYILMIŞ ARDIC (JUNIPERUS L.) CİNSİNİN EKOLOJİ VƏ BİOMORFOLOJİ TƏHLİLİ 1 Qurbanov Elşad Məcnun oğlu 2 Rzayeva Afaq Aydın qızı 1 Bakı Dövlət Universiteti, Z.Xəlilov 23 2 AMEA Dendrologiya İnstitutu, Mərdəkan qəsəbəsi, S.Yesenin 89 1 elshad_g@rambler.ru 2 afarzayeva@gmail.com
ər: ardıc , fanerofit, arid, kalsifil , litofil, heliofit Xülas ə:Hazırkı qlobal-texnogen böhran şəraitində yerli floranın əhəmiyyətli cins və növlərinin t əbiət və antropogen faktorların təsiri altında dəyişilməsinin proqnozlaşırılması baxımından öyr ənilməsi çox mühümdür. Belə cinslərdən biri olan Ardıcın ( Juniperus L. ) ekoloji, coğrafi və biomorfoloji t əhlili tərəfimizdən aparılmış , əldə olunan nəticələr məqalədə özəksini tapmışdır. T ədqiq olunan ərazidə ardıcın təbii halda və introduksiya olunmuş 8 növü yayılmışdır. Respublikamızda ardıc meşələrinə azmeyilli yamaclarda, rütubətli və münbit torpaqlarda həm də qayalıqlarda quru və daşlı ərazilərdə rast gəlinir. Azərbaycanın seyrək meşəlik sahələrində yayılmış ən geniş ardıc meşələri Bozdağ silsiləsinin yamaclarında yayılmışdır. Bozdağ silsiləsi q ədimdən bəri yerli əhalinin otlaq sahələri olduğundan buradakı meşəliklər intensiv istismar edilmişdir. Meşələrin bitmə şəraitinin dəyişilməsi və insan fəaliyyəti sayəsində arid seyrək meşəliklərin sahəsi xeyli azalmışdır. Ardıc meşəlıri məhv edilən sahələr isə tədricən yovşanlı yarımsəhralara çevrilmişdir.
h əyati formalarında mövcud ola bilir[ 1 ]. Juniperus communis yaşama şəraiti yaxşı olduqda geoksil kol v ə ya bir gövdəli ağac şəklində bitir. Deməli bu bitki üçün başlanğıc forma ağac formasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həyati formaları asanlıqla dəyişikliklərə məruz qalan bitki növl
əri üçün başlanğıc forma anlayışından istifadə olunur[ 6 ]. Başlanğıc forma müxtəlif həyati formalarda t əsadüf olunan bitkinin optimal şəraitdə təcəssüm olunan formasıdır.Serebryakova gör
ə [ 3 ]ağac həyati forması mülayimmühit şəraitinə uyğunlaşmadır. Azərbaycanın arid meşələrində meşənin hava , su , iqlimşəraiti az dəyişən ortazonalarında J. Communisə ağac şəklində təsadüf olunur. Lakin bildiyimiz kimi ardıc cücərtilərinin böyüməsi çox uzun müddət alır və əgər bu ağac yaşayışyerlərinə yaxın, otlaq sahələrinə yaxın bitmişsə hündürlüyü 1m-ə çatmamış əsas gövdənin oxu heyvanlar tərəfindən zədələnir. Eyni zamanda bu vaxt dərman m əqsədilə ardıc yarpaqlarının istifadə olunduğunu xatırlasaq antropogen təsiri də nəzərə almalıyıq. Əsas gövdə zədələndikdə ondan aşağıda yerləşən yatmış tumurcuqlar oyanır. Əsas gövd
ə oxundan aşağıdakı budaqlar sayəsində bitki cox gövdəli kol və ya alçaq ağac həyati formasına keçəcəkdir. Daha yüksək dağlıq ərazilərdə meşənin yuxarı sərhəddində isə ardıc bitkisi daha çox geoksil kol şəklində bitir. Bu həyati forma, ağacın əsas lider oxunun zədələnmə
« Elmi x əbərlər» Biologiya
n əticəsində öz inkişafını saxlaması və aşağı budaqların torpağa yaxın hissədə kol əmələ gətirməsi il ə yaranır. Aparılan müşahidələr və ədəbiyyat təhlili əsasında tədqiq olunan ərazidə ardıcın yuxarıda sadalanam bütün həyati formalarına təsadüf olunmuşdur. Arid meşələrin sakini olan Ağıriyli ardıc (Juniperus foetidissima ),Adi ardic (Juniperus communis) ağacları biotik və antropogen faktorların təsiri altında ciddi dəyişikliyə məruz qalmışlar. Meşələrin daha hündür seyr
ək ərazilərində ardıc ağacları daha hündür ağac şəklində ,aşağı sərhəddində isə nisbətən alçaq ağac və ya bir neçəgövdəli ağac formasında təsadüf olunur.Azərbaycan şəraitində təbii halda geoksimal kol h əyati forması xarakterik olmasa da introduksiya olunmuş horizontal ardıc (Juniperus horizontalis) s ərilən gövdə şəklində meydana çıxan həyati formaların seçilərək genetik möhk əmləndirilməsi nəticəsində meydana gələn həyati formadır. N əticə:Beləliklə, ümumilikdə ardıc növlərini Serebryakovun həyati formalarına görə təhlil etsək, onların hamısının ( Serebryakov, 1962) oduncaqlaşmış gövdəli bitkilərə aid edə bilərik[3 ]. Ardıc növlərinin Raunkierin [ 8 ]1884-cü ildə təklif etdiyi həyati formalara görə təsniif etdikdə onların hamısının fanerofitlərə aid edə bilərik (cədvəl 1 ).
İşıq ardıc bitkisinin inkişafında çox mühüm rol oynayır belə ki,yetkin ardıc ağacı heliofit olub 100% işıqlanma şəraitində inkişaf edir. Lakin yuvenil mərhələdə olan ardıc ağacları kölg
əyədavamlılığı ilə seçilir.
Ardıc bitkisi ətraf mühit faktorlarına qarşı tələbkar deyildir. Onların morfoloji xüsusiyyətləri ətraf mühitə tolerantlığa səbəb olmuşdur. Qışda şaxtalı havada köklər tərəfindən suyun sorulması olduqca azalır. Mart ayından başlayaraq havanın temperaturunun artması transpirasiya sürətini d ə artırır. Lakin bütün ardıc növləri suyun buxarlanmasını azaldan morfoloji və ekofizioloji uyğunlaşmalara malik olduqlarından kserofitdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, yuvenil ardıclarda transpirasiya sür əti matura və reproduktiv bitkilərdən çox olur. Bir ardıc bitkisi yuvenil dövrdən reproduktiv dövr ə kimi transpirasiya qabiliyyətinin təxminən 40 %-ni itirir .
Ardıc bitkisi arid mühitdə yayılmışdır və bu mühitdə torpaqlarda Ca çox olur. Kalsiumun torpağa verilməsi hidrogen və alüminium ionlarının zərərli təsirini azaldır, torpağın quruluşunu yaxşılaşdırır[ 2 ]. Kalsium karbonat torpaqdakı turşuları neytrallaşdırır və zəif qələvilik yaradır. Ardıclar kalsifil bitki olaraq digər bitkilərə nisbətən kalsiumu çox qəbul edirlər.Torpağın fiziki xass
ələrinə münasibətinə görə ardıclar litofit bitkilərdir və daşlı qayalıq ərazilərdə daha yaxşı inkişaf edirlər.(cədvəl 1 ).
C
Növl ər
Serebryakova gör
ə həyati forma
Raunkier ə gör ə həyati forma
İşığa münasib
ətinə gör
ə Torpağa
münasib ətinə görə Suya münasib
ətinə gör
ə Adi ardıc ağac mezofanerofit heliofit litofit,bazifil,kalsifil kserofit Qırmızı ardıc kol mezofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit Ağıriyli ardıc ağac
mezofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit Qazax ardıcı kol nanofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit Virginiya ardıcı
ağac mezofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit Çoxmeyv əli
ardıc ağac
mezofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit Horizontal kol nanofanerofit heliofit litofit,bazifil, kserofit
« Elmi x əbərlər» Biologiya
ardıc kalsifil Yarımşarşəkilli ardıc ağac
mezofanerofit heliofit litofit,bazifil, kalsifil kserofit
ərəfimizdən aparılan marşrut müşahidələri və ədəbiyyat xülasələri əsasında Gatsuk sistemin ə uyğun olaraq Ardıc növlərinin biomorfoloji vahidlər üzrə təsnifatı tərtib olunmuşdur.Bitkilərin yaş dövrlərinin biomorfoloji təsviri üçün istifadə olunan metodlar arasında L.Gatcuk t ərəfindən təklif olunmuş (Age states of plants, 1986) sistem həm olduqca[ 10 ] praktik v ə həm də ardıc bitkisi kimi həyati forması dəyişkən olan iynəyarpaqlılar üçün münasibdir. Gatsuk sistemini ardıc bitkisi üçün aşağıdakı qaydada təsvir etmək olar.
1.Gil əmeyvəyə bənzər qoza: Torpağa düşərək qabığının parçalanması və toxumların cücərməsi üçün
ən azı üç il vaxt lazımdır. Toxumlar cücərmədən öncə uzunmüddətli stratifikasiyaya məruz qalırlar . Ədəbiyyatlardakı məlumatlara görə[ 10 ] ardıc toxumlarının cücərdilməsi üzrə ən yüks ək nəticə Soule tərəfindən 2004cü ildə alınmışdı. Bu zaman müəllif xüsusi olaraq qeyd edir ki, cüc ərtilər rütubətli yay keçirdikdən sonra daha sürətlə inkişaf etmişlər. Lakin bununla bərabər Miller v ə Rose-a görə (Miller, Rose 1995) süni şəkildə bitən cücərtinin böyümə sürəti hər zaman meşədə təbii haldakı böyümədən az olur. 2.Cüc
ərti mərhələsi: Toxumdan cücərtilərin əmələ gəlməsi 10 il cəkir. Bu müddət ərzində əsas kök f
əal inkişaf edir .10 yaşdan yuxarı ana kökün böyüməsi dayanır və ya çox zəifləyir əvəzində yan v
ə əlavə köklərin inkişafı sürətlənir. Böyümə sürəti ildə 2.7-2.9 sm-dir. 3.Yuvenil bitki: yaşı 10 -15 il, hündürlüyü həyati formasından asılı olaraq 0-3 metr arasında d əyişir. Yuvenil bitki cücərtidən budaqlanmayan və ya monopodial budaqlanan gövdəsinə görə seçilir. Kök sistemi vertikal əsas kök və lateral yan köklərdən təşkil olunub. Yuvenil bitki kölg əyədavamlılığı ilə seçilir. Bu dövrdə böyümə ildə təxminən 7-7.5smdir.( Miller. Biology ecology and management of western Juniper. Origona 2005 )Qeyd etm ək lazımdır ki ardıc bitkisind ə yarpaqların quruluşu ontogenetik dövrlər üzrə dəyişir. 15 yaşlı yuvenil bitkidə reproduktiv bitkid ən fərqli olaraq yarpaqlar iynəşəkillidir. 4.İmmatura bitki. Bu dövr 20 30 yaşları əhatə edir. Yaşlı bitkiyə xas xarici quruluşa m1alik olsa da bel
ə bitki toxum və meyvə əmələ gətirə bilmir və ya çox az sayda əmələ gətirir. 5.İlkin matura bitki: 30 -50 yaşlarında çoxalmağa başlayan ağaclar bu kateqoriyaya aiddir. 6.Matura reproduktiv bitki: Ardıclar maksimal hundurluyə 80 100 yaşlarında çatırlar
1. Qurbanov E.M. Ali bitkilərin sistematikası , Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı - 2009 , s əh.117-119 2. Məmmədov Q. Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. «Elm», 1998 , s
əh.282 3.
И. . Ж
, - , 1962,
113-135 4.
. И .
. , , 1950-1961, . I-VIII 5. Ш
. .
, ., И . ,1964 , .447
6. Ш . . Э
. , . , 1950, . 375 7.
. . . .,
, 1969, .200
8. Raunkier C. Life forms of plants and statistical plant geography. 1934 , N 1, 164 p. 9. Miller. Biology ecology and management of western Juniper. Origona 2005 10. Junipers of the world/ The Genus Juniperus ? 4 th Edition , Dr. Robert P. Adams 2015, « Elmi x əbərlər» Biologiya
( online)415 p. Summary
SPECIES IN AZERBAIJAN Gurbanov Elshad Mecnun oglu RzayevaAfag Aydinqızı
The present article is devoted to the study of modern status of Juniperus spesies of Azerbaijan Republic. It was revealed that studied flora includes 8 spesies of Juniperus. Analys of life forms shows the dominance of phanerophytes and shrubs
ю
Ф Ч ( JUNIPERUS L.) р ш Ключевые слова: , ,
,
(Juniperus L.) .
.
,
.
Yüklə 57,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|