26
hiperkeratoz, piodermiya, furunkulyoz törənir, tüklər seyrəkləşir, parlaqlığını itirir,
iybilmə qabiliyyəti pozulur, sidik və böyrəkdaşı xəstəliyi daha çox təsadüf olunur.
İrinli dəri və ağız boşluğu xəstəliyinə meyl artır, yaralar gec sağalır, çapıqlaşma
prosesi ləngiyir, yolxucu xəstəliklərə qarşı müqavimət qabiliyyəti azalır, ümumi
arıqlama müşahidə olunur, boy artımının dayanması, dispeptik pozğunluq, mədə
sekresiyasının pozulması, qastrit, kolit, pielit, uretrit, sistit, larinqobronxit, bronxit,
pnevmaniya yaranır.
Vitamin kimi istifadə zamanı A vitamini hipervitaminozu 16650 BV dozada
törənir. Bu halda temperatur artır, yuxululuq, əzginlik, başağrısı, üzün hipere-
miyası, ürəkbulanma, qusma, qıcolma, aşağı ətraf sümüklərində ağrı, diplopiya,
qarında ağrı, görmə sinirinin ödemi, öddaşı və xroniki pankreatitin kəskinləşməsi
baş verə bilər. Xronik hipervitaminozda dəridə quruluq, dırnağın qırılmas, saçın
tökülməsi, dalaq, qaraciyərin böyüməsi, hepatosplenomeqaliya, anoreksiya,
dispeptik pozğunluq, oyanıqlıq müşahidə olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki,
qlikokortikoidlər qaraciyərdə A vitamininin metobolizmini artırır.
İstifadəsinə göstəriş: hipo və avitaminoz, hipotrofiya, raxitin kompleks
müalicəsi, onkoloji xəstəliklərin profilaktika və müalicəsi, infeksion xəstəliklərin,
qaraciyər, mədə və bağırsaq xəstəliyinin kompleks müalicəsi, öd və sidik daşı
xəstəliklərinin profilaktikası, keratoz, psoriaz, yanıq, donma, hemeralopatiya,
keratit, kseroftalmiya, xroniki bronx - ağciyər xəstəlikləri, gingivit, stomatit.
İstifadəsinə əks - göstəriş - kəskin və xroniki nefrit, dekompensə olunmuş ürək
çatışmazlığı, qanın laxtalanmasının azalması, orqanizmdə kalsium itkisilə
müşahidə olunan xəstəliklər, ağır qaraciyər zədələnməsi. Laktasiya dövründə
ehtiyatla istifadə olunmalıdır. Hamiləliyin birinci 3 ayında istifadəsi məsləhət
görülmür. Teratogen təsirə malikdir.
A vitamini daxilə, əzələdaxili və xaricə təyin edilir. Milliqram və BV dozalanır.
1 mq A vitamini 3300 BV - ə (1 BV- 0,344 mkq retinola) uyğundur.
Balıq yağının tərkibində (1 q - da) 1000 BV retinol asetat, 100 BV
erqokalsiferol olur. Ondan orqanizmi möhkəmləndirən vasitə kimi, raxitin
27
müalicəsində, sümük sınıqlarının birləşməsini sürətləndirmək məqsədilə, dəri və
selikli qişaların termiki və kimyəvi yanıqlarında istifadə olunur.
A vitamini aktivliyinə malik preparatlara, həmçinin, karotin qrupu preparatlar
da – karotin, karotolin, karotilin aiddir. A vitamininin istifadəsinə göstəriş olduğu
xəstəliklərdə təyin edilir. Son illər kimyəvi quruluşuna görə retinola yaxın birləşmə
etretinat (tiqazon), asetretin (neotiqazon), izotretinoin, tretinoin kimi yeni sintetik
preparatlar alınmışdır və müxtəlif dəri xəstəliklərinin müalicə və profilaktiksında
müvəffəqiyyətlə istifadə edilir.
D vitamini - əsas funksiyası orqanizmdə kalsium və fosfor mübadiləsində
iştirak etməklə sümük toxumasının mineralizasiya və bərpasını təmin etməkdir.
Gündəlik təlabat 5 - 10 mkq (400 BV), maksimal 15 mkq - dır. D vitamininin 1 BV
- 0,025 mkq - a (1 mkq - 40 BV-ə) bərabərdir. D vitamininin 2 növü var - D
2
və D
3
vitamini. D
3
- vitamini (xolekalsiferol) dərialtı piy qatında geniş yayılmış
xolesterindən əmələ gələn 7 - dehidroxolesterinin ultrabənövşəyi şüaların
təsirindən fotoizomerasiyaya uğraması nəticəsində sintez olunur. D
2
vitamini
(erqokalsiferol) əsasən heyvanı mənşəli qidalarda, eləcə də az miqdarda bitkilərdə
provitamin - erqosterin formasında olur. Orqanizmə qida vasitəsilə daxil olur.
Erqokalsiferol kimyəvi quruluşuna görə xolekalsiferoldan C
22
və C
23
– cü
vəziyyətdə ikili rabitənin, C
24
– cü vəziyyətdə metil qrupunun olması ilə fərqlənir.
Bioloji aktivlikləri praktik olaraq eynidir.
Uşaqlarda raxit probleminin səbəbini öyrənən zaman 1914 - cü ildə amerkalı
alim Elmas Makkolum balıq yağında A vitamini və onunla birləşmiş maddənin
raxit xəstəliyini aradan qaldırdığını müəyyən etdi. 1922 - ci ildə o, balıq yağında
olan A vitaminini neytrallaşdırdı, aldığı digər vitamini latın əlifbası sırası ilə 4-cü
alınan vitamin olduğundan D vitamini adlandırdı. 1924 - cü ildə Qarri Stenbok D
vitamininin ultrabənövşəyi şualar tərəfindən dəridə sintez olunduğu müəyyən
edildi.
Farmakoloji xüsusiyyəti: D vitamininə həm vitamin, həm də hormon kimi
baxmaq olar. Vitamin kimi kalsium (Ca
2+
), fosfat (HPO
4
2-
) mübadiləsində, hormon
kimi böyrəkdə əmələ gələn 1,25(OH
2
) D
3
- dihidroksikalsiferol formada bağırsaq,
28
böyrək, əzələ hüceyrələrinə təsir edir. D vitamini limon turşusunun çoxalmasına
səbəb olur. Bu da onun oksalat - kəhraba turşusuna çevrilməsi prosesini katalizə
edən fermentləri inaktivləşməsilə əlaqədardır. Limon turşusu kalsium fosfatla
kompleks birləşmə şəklində qığırdaqda toplanır. Makrositlərin faqositar aktivliyini
artırır, hipofizdə tireotrop hormonunun əmələ gəlməsini stimulə edir, dəridə
fibroblastların və keratositlərin proliferasiyasını tormozlayır. Qanda qələvi
fosfatazaları azaldır, qalxanabənzər ətraf vəzə təsir edir.
D vitamininin, əsasən 3 effekti var:
1.
Nazik bağırsaq selikli qişa hüceyrələrində qələvi fosfatazanı aktivləşdirir,
Ca
2+
- un bağırsaq tərəfindən tutulmasını stimulə edir, toxumaları zədələyici
təsirlərdən qoruyur.
2.
Böyrək kanalı epitel hüceyrələrində qələvi fosfatazaları aktivləşdirir,
böyrəklərdən Ca
2+
ekskresiyasın azaldır.
3.
Sümüklərdə osteoklası və zülal sintezini artırır, matrisanın ostifikasiyasında
rol oynayır.
Təsir mexanizmi steroid hormonlara uyğundur, belə ki, membranı keçərək
sitoplazmatik reseptorlarla kompleks əmələ gətirir, nüvədə kalsiumun nəqli və
fiksasiyasında iştirak edən genləri aktivləşdirir, nəticədə kalsium birləşən spesifik
və qeyri - spesifik zülallar sintez olunur.
Farmakokinetikası: bağırsaqlarda öd turşularının iştirakı ilə sorulub, limfa
damarlar ilə qaraciyərə daşınır, qaraciyərdə α
1
- hidroksilazanın (α
1
-
hidroksilazanın aktivliyini parathormon, somatotrop hormon, C, E, B
2
vitamini
tənzim edir) təsirindən az aktiv birləşmə kalsidiola çevrilir, α - qlobulinlə
birləşərək qanda dövr edir. D
3
vitamini D
2
vitamininə nisbətən daha asan sorulur.
Sonra qaraciyərdə hidroksilləşərək 25 - hidroksikalsiferola (kalsifediol), böyrəkdə
parathormonun iştirakı ilə 1,25 - dihidroksikalsiferola (kalsitriol) və 24,25 –
dihidroksixolekalsiferol (sekakalsifediol) çevrilir. Qaraciyərdə, sümükdə, nazik
bağırsağın selikli qişasında toplanır. Pəhrizli qidalanmada qaraciyərdə depolanan D
vitamini 2 - 4 ay yetərlidir. Orqanizmdən əsasən bağırsaq və böyrəklərlə xaric olur.