Elşən Hacızadə Vahid Axundov Ziyad Səmədzadə Fazil Məmmədov Kəmaləddin Heydərov Şahin Mustafayev Azər Əmiraslanov

66
E.Bağırzadə. “Gizli iqtisadiyyat” anlayışına vahid yanaşmanın formalaşdırılması problemi
deyildir.  Bu  baxımdan  hazırda  xarici  effektlər  gizli  iqtisadiyyat  anlayışına  aid
edilmir.
3.1.5 Gizli iqtisadiyyat və vergidən yayınma
Gizli iqtisadiyyatla vergidən yayınma (tax evasion) bir-birilə sıx bağlı olsa da,
əslində fərqli fenomenlərdir (Schneider və Enste, 2000:79). İlk növbədə gizli iqti-
sadiyyatın fəaliyyət qrupları baxımından yanaşsaq, bəyan edilməyən, qismən bəyan
edilən  fəaliyyət  qrupları  vergidən  yayınan  fəaliyyətlər  olsa  da,  qeyri-formal
fəaliyyətlər üçün bunu söyləmək mümkün deyildir. Həmçinin baxmayaraq ki, əksər
ölkələrdə  gizli  iqtisadiyyatın  qeyri-kriminal  sektoru  müsadirə  olunduğu  zaman
vergiyə də cəlb olunur, ancaq bu qrup fəaliyyətlərin dövlətə bəyan edilməsi mümkün
olmadığından vergidən yayınan fəaliyyətlərə aid edilməsi də doğru deyildir. Digər
tərəfdən bütün vergidən yayınmaların da gizli iqtisadi fəaliyyətlər olduğunu qeyd
etmək doğru deyildir. Belə ki, vergi tutulan gəlirdən çıxarılmalı olan xərclərin qəsdən
yüksək göstərilməsi, şəxsi xərclərin şirkət xərcləri adıyla bəyan edilməsi kimi hal-
larda vergidən yayınma baş versə də, ancaq hər hansı istehsal fəaliyyətinin dövlətdən
gizlədilməsindən  söhbət  gedə  bilməz  (Altuğ,  1999:20-22;  Schneider  və  Enste,
2002:10). Gizli iqtisadiyyatla vergidən yayınan iqtisadiyyatın eyniləşdirilməsinin
daha çox ABŞ mənşəli tendensiya olduğunu göstərən Türkiyəli tədqiqatçı Gülay Yıl-
maz isə qeyd edir ki, ABŞ-da ÜDM vergi orqanlarına gəlir vergisi məqsədilə bəyan
olunan gəlirlər əsasında hesablandığından onlar üçün bu yanaşma o qədər də qüsurlu
hesab olunmasa da, ÜDM hesablamalarını digər metodlarla aparan ölkələr üçün
tamamilə qüsurludur (Yılmaz, 2006:26-27; Begg və b., 2003:283). Bir sözlə, vergi
qanunvericiliklərinin sərhədlərilə MHS Konvensiyasının sərhədləri fərqli olduğun-
dan bu iki fenomeni eyniləşdirmək mümkün deyildir (OECD, 2002:12). 
3.1.6 Gizli iqtisadiyyat, korrupsiya və rüşvət
Gizli  iqtisadiyyat  anlayışı  ilə  bağlı  tədqiqatlarda  ən  çox  mübahisə  doğuran
məqamlardan biri korrupsiya və rüşvətin gizli iqtisadiyyat anlayışı çərçivəsində
yerinin müəyyənləşdirilməsidir. Mövcud mənbələrin təhlili göstərir ki, Dünya Bankı
tərəfindən verilən və ən geniş yayılmş tərif olan “vəzifə səlahiyyətindən şəxsi mənafe
naminə sui-istifadə” anlamındakı korrupsiya (corruption), “vəzifə səlahiyyətindən
sui-istifadə nəticəsində əldə edilən maddi qarşılıq” anlamındakı rüşvət (bribe) və bir
fəaliyyət kimi rüşvətxorluqla (bribery) (Tanzi, 1998, s.564-65) gizli iqtisadiyyatın
fərqli  fenomenlər  olduğunu  irəli  sürən  tədqiqatçılarla  yanaşı,  müxtəlif  səbəblər
gətirərək  bunların  gizli  iqtisadiyyat  anlayışına  daxil  edilməsini  irəli  sürən
tədqiqatçılar  da  mövcuddur.  Qərb  ölkələrində  buna  çox  az  təsadüf  olunsa  da,
Türkiyəli tədqiqatçılardan İ.Önder və N.Altuğ rüşvəti, Rusiyalı tədqiqatçılardan
Y.Latov və S.Kovalyov isə ümumiyyətlə korrupsiyanı gizli iqtisadiyyat anlayışına
aid edirlər. Bu yanaşmalarında N.Altuğ rüşvətin həm gəlir mənbəyi, həm də istehlak

---

xərci olması arqumetini, Y.Latov və S.Kovalyov isə korrupsiyanın qeydiyyatsız gəlir
mənbəyi olması arqumentini irəli sürür (Altuğ, 1994:7; Латов və Ковалев, 2006:15,
57-78; Önder, 2001). Gizli iqtisadiyyat anlayışına makroiqtisadi yanaşmanın tərəf-
darı olan tədqiqatçılar isə korrupsiyanın heç də həmişə gəlir təmin etmədiyini, rüşvət
formasında yaratdığı gəlirin də hər hansı bir yeni yaradılmış əlavə dəyərin qarşılığı
deyil,  əsasən,  məmurlar  təbəqəsinə  istiqamətlənmiş  bir  növ  maliyyə  transferti
olduğunu qeyd edərək, onların gizli iqtisadiyyat anlayışına aid olmadığını göstərirlər.
Həmçinin onu da qeyd edirlər ki, əgər gizli iqtisadiyyatla, korrupsiya və rüşvət
arasında hər hansı əlaqə qurulmağa çalışılırsa, bu Sxem 3-də də göstərdiyimiz kimi
yalnız qarşılıqlı səbəb-nəticə əlaqəsi ola bilər (Eilat və Zinnes, 2000:12; Altuğ,
1999:171; Özsoylu, 1996:12-13; Us, 2004:4).
Sxem 3.Gizli iqtisadiyyat, korrupsiya və rüşvət arasındakı əlaqə
Qeyd: Müəllif tərəfindən hazırlanmışdır.
Makroiqtisadi yanaşma tərəfdarlarının fikirləri dünyanın müxtəlif iqtisadiyyatları
üzrə aparılan empirik tədqiqatlarla da dəstəklənməkdədir. Belə ki, 1997-ci ildə S.
Johnson, D. Kaufmann və A. Shleiferin keçid iqtisadiyyatları üzrə (Johnson və b.,
1997), 1998-ci ildə S.Johnson, D.Kaufmann və P.Zoido-Lobatónun 43 OECD, Latın
Amerikası və postsovet ölkələri üzrə (Johnson və b., 1998), eyni müəlliflərin 1999-
cu ildə 49 Latın Amerikası, OECD və keçid ölkələri üzrə (Johnson və b., 1999),
2000-ci ildə S.Johnson, D.Kaufmann, J.McMillan və Ch.Woodruffun 3 Şərqi Avropa
ölkəsi üzrə (Johnson və b., 2000), M.Faulendin Xorvatiya üzrə (Faulend və V.Šošić,
2000), 2001-ci ildə S.Akçayın 23 post-sosialist ölkələri üzrə (Akçay, 2001), 2002-
ci ildə J.Choi və M.Thumun müxtəlif ölkələr üzrə (Choi və Thum, 2002), J.May,
W.Pyle və P.Sommersin 69 (18-i keçid, 51-i qeyri-keçid olmaqla) ölkə üzrə (May
və b., 2002), 2004-cü ildə  M.Çulenin Albaniya üzrə (Çule, 2004), 2005-ci ildə
M.Çule və M Fultonun keçid ölkələri üzrə (Çule və Fulton, 2005), D.Enstenin OECD
və post-sovet ölkələri üzrə (Enste, 2005), 2006-cı ildə S. Katsiosun Yunanısan üzrə
(Katsios, 2006), 2006-cı ildə A.Dreher və F.Schneiderin 120 aşağı və yüksək gəlirli
ölkə üzrə (Dreher və Schneider, 2006) apardıqları tədqiqatların hamısında gizli iqti-
sadiyyatla korrupsiya arasında sıx qarşılıqlı səbəb-nəticə əlaqəsinin olduğu ortaya
çıxmışdır.
67
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 4/2011.
GİZLİ
İQTİSADİYYAT
K
O
R
R
U
P
S
İY
A
R
Ü
Ş
V
Ə
T

---