6
daha çox bağlıdır. (Qeyd: belə qəbul edək ki, insanlarda ruh birinci, cisim
isə onun nəticəsidir. Bu fikir “geo” və “kosmos” anlayışına uyğun gəlir.
Deyək
ki,
ruhumuz
kosmosdan,
cismimiz
isə
planetdəndir,
materiyadandır. Geonun özü də kosmosun tərkibidir. Axı, kosmos da
elementlərdən ibarətdir. Ruhumuz, fikrimiz də zərrəciklər axındır.
Deməli, bütün başlanğıclar elə varlıqdadır. Yoxluq yoxdur. İlahi Tanrı da
Var olandır. Bu baxımdan da insanların şüurları elə varlqıdan ibarətdir.
Bu varlıq Yerdən və Göydən tamamlanır. İlahi varlıq cismimizin və
ruhumuzun sahibidir. Fikir insanlarda kosmosdan (yaxın və uzaq
kosmosdan), fövqətbiətdən və Yer üzündən formalaşır. Fikir cismə təsir
edir və cismə bağlıdır. Cisim də fikri tamamlaya bilir. Vəhdət varlığı
anlayışı meydana gəlir).
Fəlsəfi düşüncə prosesləri obrazlanmadır və qavramadır, yüksək emalın
ümumən konkret ifadəsidir. Elm də emalın empirik və əqli nəticəsidir. Elm və
fəlsəfə müəyyənliyin başlanğıcına görə də fərqlənə bilər. Məsələn, fəlsəfə hər
hansı bir məsələ barəsində əvvəlcə deyə bilər. Filosof öz daxili müəyyənliyi ilə
özünüdərkini (daxili aləminin dərk olunması yollarını) aça bilər. Üfiqdə olan,
uzaqda olan obyekti əvvəlcə görə bilər, aşkarlama qabiliyyəti çox ola bilər.
Koordinatları hardasa konkret deyə bilər. Elm isə bu deyiləni aşkar etməlidir.
Yəni, sistemin, müstəvinin tərkibini sintezlə elm aça bilər. Fəlsəfə əqli birinci,
elmi isə onun arxasında görür. Əqli nəticələrə isə məntiqi yolla gəlinir. Burada
fəlsəfə və elm məntiqi nəticələrə gəlmək üçün əsasları ortaya qoyur. Lakin bu
başlanğıc elmin nəticəsi də ola bilər. Yəni, filosof elmin bir başlanğıcını
düşünmə obyekti kimi götürə bilər və sistemi bütöv halda müəyyən səviyədə
dərk edə bilər. Bir sözlə, fəlsəfə yüksək əqlin özüdür. Onun ifadəsidir. Bu əqlə
müdriklik də əlavə olunmalıdır. Fəlsəfə zaman amilinə görə də elmi qabaqlaya
bilir. Bu aspektdə başlanğıc fəlsəfədə olur. Məsələn, beş min il bundan qabaq
deyilən fikri elm indi sübut etmək iqtidarında ola bilər. Burada filosofun (beş
min il bundan qabaq fikir bildirən filosofdan söhbət gedir) daxili müəyyənlik
faizi çox ola bilər. Bu da özlüyündə öncəgörməyə və intuitiv təfəkkürə bağlı
olar. Deməli, fəlsəfə (şəxsin ali düşüncə və müdriklik qabiliyyəti) ağılla
hissiyyatın vəhdətində güclüdür.
Fəlsəfə məsafəni qısaldır zamanı sürətləndirir. Elmdə isə zaman uzun ola
bilər. Çünki sistemin tərkibini aydınlaşdırmaqla məşğuldur. Fəlsəfə konkret
obyektin kiçik modelini, xəyali təsvirini yarada bilir, elm isə onun tərkibini
aşkarlayır. Elm bu baxımdan daha çox tərkib müəyyən edir.
Filosof və alim.
Filosof taraz və enerjili, güclü dərrakəli insandır.
İ
ntuitivdir və hissiyyatlıdır, daha çox duyğuludur. Düşüncələrinin kompleks
ə
sasları var. Filosof düşüncələrində sistemlilik və müstəvilik haradasa qeyri-
müəyyən olaraq mövcuddur. Filosof daha çox intuitiv təfəkkürə malikdir.
Geniş duyğulu olduğundan siqnalları çox qəbul edir və emal sayəsində
həqiqətləri, ədalətli həqiqətləri öz daxilində axtarır. Filosof uzaqgörəndir. Uzaq
7
obyekti düşüncələrində daha tez görür. Filosof müəyyən obyekti incələyib
predmetə çevirirsə, onda alimə dönür. Sistemin tərkibini axtaran filosof, mətn
yaradan filosof alimdir. Filosof öz düşüncələri ilə müəyyən bir sahə üzrə
konstruksiya yaradırsa, onda o, alimə çevrilir. Filosof başlanğıc və sonu
müəyyən edir və induktiv və deduktiv metodlarla tezisləri birləşdirməklə, bu
iki koordinat arasında müstəvi əmələ gətirir. Bu baxımdan da alimə çevrilir.
Nəticədə bir fəlsəfi əsər yaradır. Bu bitkinlik, bütövlük özündə elmin nəhsulu
olmaqla bərabər, həm də fəlsəfi məzmuna malik olur. Filosof tezislər
bildirəndir. Bu tezisləri qeyri-məyyənliyi müəyyənliyə çevirmə və müəyyən
olunmuş tezislərdən sintezlər yaratmaq yolu ilə filosof əqli nəticələrlə elmi
yaradır. Filosofun əqli nəticələr yolu ilə gəldiyi qənaət isə empirik üsullarla
təsdiq olunur. Bu halda təbiət elmləri formalaşır. Filosof müşahidələr aparır.
Düşünür, düşüncələrini dərinləşdirir. Düşüncələrin dərinləşməsi sayəsində
elmi müstəvi formalaşır. Filosof həm də universal olmaqla, universallığı və
daha çox bütövü düşünməklə elmlər arasında koordinativ əlaqələri meydana
gətirir.
Fəlsəfi fikir.
Hər bir mənalı nəticələr verən, istiqamətlər yaradan, pozitiv
mənalar üzərə çıxaran fikir məzmun etibarilə fəlsəfidir. Fəlsəfi fikirlər
konseptuallıqdan meydana gəlir. Fikirlər həm də sintez olunaraq
konseptuallığı yaradır. Başlanğıc və nisbi və mütləq son fikir arasında olan
müstəvi fəlsəfi mətni meydana gətirir. Fəlsəfi məzmun həm də yaradıcılıq və
quruculuq nümunələrində: ədəbiyyatda, musiqidə, incəsənət vasitələrində
(rəssamlıq
heykəltəraşlıq),
memarlıq
vasitələrində
(inşaatda);
dövlət
quruluşunda, siyasi sistemlərdə, cəmiyyət strukturlarında öz əksini tapır.
İ
stənilən bitkin bir əsərdə, nümunədə (memarlıq vasitələri, incəsənət vasitələri
də bir əsərdir) sistemlilik, ahənglik, uyğunluq, rəngarənglik, bu baxımdan
çoxlu sayda istiqamətlilik varsa, deməli, bu əsər fəlsəfidir. Çünki geniş
məzmunludur. Çalarları çoxdur. Təsir istiqamətləri də çoxluq təşkil edir.
Fəlsəfi fikir dərinə olan fikirdir.
Fəlsəfi düşüncələr obyektlər üzrə predmetlər yaratmaqla, şaquli və üfiqi
düşüncələrdir. Fəlsəfi düşüncələr hər hansı bir predmeti xəyali dairələr üzrə
həmin dairələri böyütməklə düşünmə prosesidir. Müəyyənetmə ilə xarakterizə
olunan ardıcıl düşüncələr dairələri silindr formasında xəyali böyütmək
funksiyasına malik olur. Ardıcıl proseslər sayəsində dairələrin qatı çoxalır,
düşüncələr artır. Dairələri eninə də artırmaq, horizontal trayektoriya üzrə
dairələr qrupunu yaratmaq da fəlsəfi düşüncələrin əsaslarını meydana gətirir.
Fəlsəfi düşüncələr yaradıcılığı və quruculuğu özündə hasil etməklə
müəyyənliyə çevirmə prosesini təşkil edir. Dərinə düşünmə dərinə mənaları,
yəni geniş mənaları üzərə çıxarmaqdan ibarətdir. Dərin mənalar da əqli
nətiəclər yolu ilə formalaşır. Empirizm rasionalizmdən, əqlin obyektə (vahidə,
tərkibə) tətbiqindən yaranır. Təcrübədən meydana gələn obrazlanma əqli
nəticələr üçün müəyyən başlanğıc rolunu oynamaq funksiyasını yerinə yetirir.
Dostları ilə paylaş: |