86
diktə edənlərin, sərt iradə ortaya qoyanların şəxsi maraqlarına xidmətlərə
yönəlir. Diktatorluq cəmiyyətlərdə azadlığın boğulması və məhdudlaşdırılması
ilə xassələnən bir idarəçilik rejimidir.
Diktatorluq inkişaf etmiş rasional cəmiyyətlərdə nadir hallarda yarana
bilən bir forma ola bilər. Çünki belə cəmiyyətlərdə xalq ayıq olur və öz
hüquqlarını yaxşı dərk edə bilir. Xalqın hüquqi və mədəni –maarifçilik
səviyyəsi yüksək olur və bu baxımdan da qeyri-liberal idarəçiliyin baş
qaldırmasının qarşısını alırlar. Sistem daxilən özünü dağılmağa qoymur; çünki
sistemin immuniteti güclü olur. İdarəedən şəxslərin sistemə tabeçiliyi güclü
olur və sistemin böyük axarı onların yönlərinin dəyişməsinin qarşısını alır. Zəif
dövlətlərdə isə idarəedən şəxslər pərakəndə resursları öz iradələri ilə
yönləndirə bilirlər. Bu da nəticədə yeni sistemliliyə gətirib çıxara bilir. O halda
baş verir ki, idarəedən qrupun mənafeyi xalqın, cəmiyyətin mənafeyini
üstələmir. Sonda bərk rejim liberal rjimlə əvəzlənə bilir.
Diktatorluq digər bir istiqamətdə başlıca olaraq dövlət rəhbərinin və
hakimiyyət rəhbərlərinin şəxsi xüsusiyyətlərindən də meydana gəlir. Bu
baxımdan da hakimiyyətdə olanların şəxsi portreti onların idarəçilik
xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Diktaturalarda hüquq normaları ya işləmir, ya da insanların hüquqi
təminatına cavab vermir. Hüquq normaları mövcud olsa da belə, vətəndaşlar
öz hakimiyyətləri tərəfindən gərgin vəziyyətdə saxlanılırlar. Resurs
çatışmazlığı, hərəkətlərin “daşması” qorxusu hakim qrupu çaşqınlıq
vəziyyətində qoyur. Nəticələr etibarilə bərk rejimlər, sərt nəzarət rejimləri
meydana gəlir. Diktatura rejimlərinin əsas xüsusiyyətləri hakimiyyətləri
tərəfindən (biq qrup tərəfindən) ayrı-ayrı şəxslərin, təşkilatların güclü şəkildə
təqib olunmasıdır. Şəxslərin açıq və gizli şəkildə fəaliyyətinin, həyat şəraitinin
izlənilməsidir. Bu kimi hallar cəmiyyətlər üzərində gərgin rejimlərin, idarəçilik
üsullarının yaradılması xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir.
Avtoritar rejimlərin də əsas xüsusiyyətləri cəmiyyət üzərində gərginliklər
yaratmaqdan ibarətdir. Bir şəxsin və ya da bir qrupun iradəsinə tabe olan
halların yaranması, bir çox hallarda dövlət qanunlarının öz mənafelərinə uyğun
şə
kildə qəbul etdirilməsi elə avtoritar rejimlərin xarakterik cəhətlərindən hesab
oluna bilər. Avtoritar rejimlərin əsasları həm də cəmiyyətdə rəhbərliyə kor-
koranə inamdan ibarət olur. Şəxsiyyətə pərəstiş, şəxsiyyətin bütləşdirilməsi
diktaturalar və avtoritar rejimlərin əsaslarını təşkil edir. Bərk rejimlərin digər
bir qorxusu hakim təbəqəni daxilində olan qorxudur. Bu qorxu satqınlığa,
vəzifə uğrunda qeyri-insani hərəkətlərə rəvac verir. Yalançı etimad məsələsi
ortaya çıxır.
Onu da demək lazımdır ki, hər iki bərk xassəli rejimdə tətbiq olunan sərt
üsul idarələr bir çox hallarda ölkələrinin tərəqqisinə gətirib çıxara bilir.
Resursların böyük və çoxlu sayda insan əməyi hesabına mənimsənilməsi,
istiqamətləndirilməsi özlüyündə inkişafı yaradan amillər hesab oluna bilir.
87
Ümumiyyətlə, diktaturalar uzun müddətə yaşaya bilmirlər. Onların daxili
və xarici siyasəti həm daxildə, həm də beynəlxalq aləmdə gərginliklərlə
müşahidə olunur. Diktaturalar dünyada, eləcə də regionda baş verən
liberallaşma tendensiyalarının təsirlərinə məruz qalır. Ətraf cəmiyyətlərdə
güclənmə təbii olaraq bərk rejimlərin hökm sürdüyü cəmiyyətlərə də öz
təsirlərini edir.
Bu rejimlərin əsas qorxusu itkilərlə üzləşməkdən ibarət olur. Buna görə
də daima xarici siyasətlərini və daxili siyasətlərini gərginləşdirirlər.
Regionlarda digər ölkələrlə müharibələrə, böhranlara, münaqişələrə, ərazi
mübahisələrinə gətirib çıxara biləcək aktlara əl atırlar. İqtisadi və siyasi
ə
laqələr zəif vəziyyətdə olur. Diktaturalar üçün plüral cəmiyyətlər qorxu hesab
olunur. Bu baxımdan da ölkənin siyasi və ictimai quruluşu zəif olur. Bərk
rejimlər daxildən parçalanma ilə də rastlaşır. Rejimin yaratdığı kəskin
maraqlar qruplaşmanı formalaşdıra bilir.
Diktaturalar və avtoritar rejimlər üçün xarakterik xüsusiyyətləri bu
kimi konkret əsaslarla təsnif etmək olar:
-insan hüquqlarının lazımi səviyyədə təminatını yerinə yetirə bilməyən
hüquq normalarının çatışmazlığı;
-hüquqların təminatı üşün lazımi resursların çatışmazlığı;
-iqtisadiyyatın bir qrupun əlində cəmləşməsi;
-siyasi idarəçiliyin bir qrupun əlində cəmləşməsi;
-orta və yerli idarəçiliyinin ali hakimiyyətdən sıx asılı vəziyyətdə qalması
və yalnız özünü qorumağa çalışması;
-xarici iqtisadi əlaqələrin bir qrupun əlində cəmləşməsi və klan
hakimiyyətinə xidmətlərə yönləndirilməsi;
-elmin bir qrupun maraqlarına xidmət etməsi;
-elmin gərgin rejimlərə və beynəlxalq böhranlara xidmət etməsi;
-ictimai-siyasi fikrin şəxsiyyətin pərəstişinə yönləndirilməsi;
-ictimai-siyasi fikrin şəxsiyyətin bütləşdirilməsinə yönləndirilməsi;
-alternativ siyasi fikrin azlığı və alternativ fikir üzərində bir qrupun ciddi
nəzarəti;
-ictimai-siyasi fikrin bir qrup tərəfindən nəzarətə alınması;
-fərqli düşünənlərə qarşı terrorların və sui-qəsdlərin mövcudluğu;
-hakimiyyətə təhlükə törədə biləcək şəxslərin mənəvi-fiziki baxımdan
zərərsizləşdirirlməsi;
-hüquq-məhkəmə sisteminin sifarişli işləməsi;
-yalan iqtisadi məlumatların cəmiyyətə ötürülməsi və bu baxımdan da
saxta cəmiyyətin, riyakar cəmiyyətin formalaşdırılması;
-dövlət-xalq birliyinin saxta rəqəmlər üzərində köklənməsi və əlaəqlərin
təhlükə risqlərindən kövrəkləşməsi;
-dövlət-xalq arasında köklü olaraq qarşılıqlı inamın qeyri-mövcudluğu;
Dostları ilə paylaş: |