Elşən Misir oğlu Nəsibov
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni iqtisadi mərkəzlər coğrafi məkan üzrə Şimali Qafqaz və Mərkəzi Asiyadan şimala
- Rusiyanın XXII-XXIII əsrlərdə dağılma (ayrı-ayrı regional dövlətlərə) ehtimalını şərtləndirəcək kriteriyaları şərti və konkret olaraq bu şəkildə
- Rusiya çox güman ki, XXII-XXIII əsrlərdə daxili amillərdən və xarici amillərdən bir neçə regional dövlətə bölünə biləcəkdir.
- Beynəlxalq münasibətlərin tarazlı əsaslarla formalaşmasında böyük dövlətlər bu kimi funksiyanı həyata keçirirlər
- Beynəlxalq münasibətlər strukturlarında tarazlıqlar mərkəzi subyektlərin yaratmış olduqları strukturlar arasında mövcud olur. Bu
- -vasitəçilik missiyasının yerinə yetirilməsi
- -beynəlxalq hüquq normalarının qəbulu
- -humanitar intervensiyanın həyata keçirilməsi
- -transmilli korporasiyalar təşkil edirlər
- SİYASƏT III CİLD Kitabın İkinci bölümü
90
Sibir və Uzaq Şərq) yaşamaq üçün münasib iqlimə sahib deyil. Bir çox məkanlar da yaşamaq üçün yararlı deyil. Rusiya
bu gün
təbii ehtiyatları hesabına öz
iqtisadiyyatını gücləndirməkdədir. (Qeyd: Qərbin sanksiyalarına baxmayaraq iqtisadi geriləmə müvəqqəti xarakter kəsb edəcəkdir. Bu sanksiyalar Rusiyanın yeni texnologiyalar dövlətinə çevirəcədir və Rusiya kənd təsərrüfatını inkişaf etdirəcəkdir. Eləcə də yeni sənaye sahələri formalaşacadqır. Çünki Rusiyada elmi potensial var və ölkə texnoloji sahələrdə tərəqqi etmək ruhuna malikdir. Rusiya xalqında texnoruh yüksəkliyi mövcuddur). XXI əsrdə Rusiya ixracında sənaye məhsulları üstünlük təşkil edəcəkdir. XXI əsrin ortalarında başlayaraq dünyada “Rusiya əsri” hökm sürəcəkdir. Çünki ölkə kapitalizm yolu ilə inkişaf etməkdədir. Ölkəni böyük sərmayələr-daxili və xarici-gözləyir. Avrasiyada gedən inteqrasiya prosesləri də buna təkan verəcəkdir. Bu gün Asiya əhalisinin, postsovet məkanının əhalisinin bir qismi Rusiyaya üz tutmaqdadır. Rusiya Avropa üçün də bazar rolunu oynayır. Rusiyanın güclənməsi səbəbləri və kriteriyaları çoxluq təşkil edir. Güclənmə gedişatı Rusiya üçün XXII-XXIII əsrlərdə təhülkə törədə bilər. Belə ki, ölkə Asiya üçün yeni bir mənimsənilmə obyektidir. Bu baxımdan da qəbul edək ki, Asiya xaqları XXI əsr boyu şimala üz tutacaq. Buna görə də rus dilində danışanların sayı artacaq. Xüsusilə, türk dünyası Rusiyada böyük nüfuz əldə edəcək. Əhalinin miqrasiya axını və ölkədə qalıb yaşayan miqrantlar hesabına artması ölkənin əhalisinin sayını indikindən iki, ya da üç dəfə artıracadqır. Bu amil Rusiyada yeni iqtisadi mərkəzlərin formalaşmasına səbəb olacaq. Yeni iqtisadi
. Dövlətin “ətək gücü” artacaqdır. Yəni, sərhəd regionları güclənəcəkdir. Ölkəni XXI əsrin ikinci yarısında etibarən güclü iqtisadi texnoqurşaq gözləyir. Rusiyada rus dilində danışan şəxslərin sayının artacağı ölkənin yeni iqtisadi mərkəzlərinin siyasi aktivliynə gətirib çıxara biləcəkdir. Bu baxımdan da ehtimal etmək olar ki, Rusiyanın bir mərkəzdən idarəolunması problemləri yaşana biləcəkdir. Çox güman ki, XXII-XXIII əsrlərdə indiki Rusiya ərazisində meydana gələcək nəhənq iqtisadi rayonların bazasında (sərhəd iqtisadi qurşaqlarında) siyasi qurumlar, yeni dövlətlər, həm də rus dilində danışan xalqları olan dövlətlər yarana biləcəkdir. Rusiyanın XXII-XXIII əsrlərdə dağılma (ayrı-ayrı regional dövlətlərə) ehtimalını şərtləndirəcək kriteriyaları şərti və konkret olaraq bu şəkildə təsnif etmək olar: -Rusiyanın ərazisinin böyüklüyü. Avrasiyanın geosiyasi nəhəngi olması. Avrasiyada planetar dövlət rolunu oynaması; -ölkə əhalisinin azlığı faktı (mövcud zamanda). Bu fakt ölkə resurslarını mənimsəmək üçün başqa ölkələrdən əhali cəlb etməni şərtləndircəkdir. Rusiya sənayesi və kənd təsərrüfatı miqrantların hesabına güclənə biləcəkdir; 91
-miqrasiya axınının güclənməsi və gələcək əsrdə daha da sürətlənməsi; -Rusiyanın Asiyaya meyilli dövlət olması. Ölkədə Asiyalı xalqların da yaşaması; -Rusiyada yaşayan xalqların çoxluğu (ölkə xalqları 100-dən çox dildə və şivədə, jarqonda danışırlar) və çoxdinlilik; -Ölkə resurslarının bolluğu və insanları cəlb edəcək xüsusiyyətləri; -Rusiyanın XXI əsrdə sürətli inkişafı və Avro-Asiyada birləşdirici mərkəzi lider dövlətə çevrilməsi; -Rusiyanın daxili ərazilərinin sürətlə insanlarla dolacağı faktı; -Rusiyanı güclənməsi ilə ölkəyə ediləcək kənar siyasi təzyiq faktları; -sürətlənəcək iqtisadi gücün ölkə daxilində siyasi təfəkkürü oyatması və s.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün Rusiyanın parçalanmasından danışırlar. Lakin ölkənin bölünməsi və ayrı-ayrı siyasi subyektlərə çevrilməsi üçün ölkədaxilində kifayət qədər dövlətləri təşkil edə biləcək element yoxdur. Dövlətlər gələcək əsrlərdə elementlər zənginliyindən yarana biləcəklər.
Beynəlxalq münasibətlərin tarazlı əsaslarla formalaşmasında böyük dövlətlər bu kimi funksiyanı həyata keçirirlər
Beynəlxalq münasibətlərin nəzəri əsasları ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət bu sistemdə bir səs hüququna malikdir, sərbəst və suveren fəaliyyətlidir. Beynəlxalq münasibətlər sistemi dünya əlaqələr sisteminin tərkib hissəsidir. Dünya əlaqələrində dövlətlərin daxili əlaqələri də mövcuddur. Beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq əlaqələr dövlətlərin daxili strukturlarının qarşılıqlı əlaqələndirilməsindən ibarət olur. Böyük dövlətlər dünyanı həm nəzəri, həm də təcrübi əsaslarla (güc amilinə söykənən praktik siyasət) nüfuz dairələrinə bölürlər. Bu bölgü özünün klassik mahiyyətini yenə də qoruyub saxlamaqdadır. Klassik mahiyyətdə, klassik formada müharibələr amilindən daha çox istifadə olunurdu. Hal-hazırda isə qarşılıqlı müharibələri daha çox daxili işlərə müdaxilə və ərazi müdaxiləsi (hərbi baxımdan) əvəz etməkdədir. Böyük dövlətlər nəzəri hüquq normalarından və praktik vəziyyətlərdən istifadə edərək kiçik dövlətlərin ərazilərinə müdaxilələr edirlər. Beynəlxalq münasibətlər sistemi regionlarda mərkəzi və ətraf subyektlərin əlaqələri ilə yaranır. Sistemin mərkəzi və ətraf subyektləri anlayışı və faktların mövcudluğu təsnifata görə meydana gəlir. Təsnifatı isə güc və gücü yaradan komponentlər amili formalaşdırır. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin müxtəlif güclü subyektləri təbii ki, mərkəzlərdə (bura
92
iqtisadi, siyasi, hərbi mərkəzlər, eləcə də mədəni amillər üzərində qurulan mərkəzlər aid edilə bilər. Məsələn, Avropa İttifaqı bir güc mərkəzi olaraq Avropa dəyərləri üzərində formalaşıb. Bu, mədəni amildir) birləşirlər. Bu birləşmə sayəsində sistem yaranır. Sistemdəki mərkəzlər universal və məxsusi rolu oynayırlar. Universal rol tək bir regional deyil, digər regional mərkəzlərdə də meydana gəlir. Böyük dövlətlər (xüsusilə, ABŞ, Rusiya, Avropa İttifaqı kimi dövlətlər) universal rolu oynamağa çalışırlar. Bu da beynəlxalq münasibətlər sistemində böyük dövlətlərin yuxarı struktura (belə qəbul edək ki, piramidanın yuxarı strukturuna) nəzarət funksiyalarının tətbiqinə gətirib çıxarır. Münasibətlər sistemində səlahiyyətlərin genişlənməsi, vəzifələrin artması halları yaşanır. Sistemin ayrı-ayrı strukturları formalaşır. Ayrı-ayrı strukturlar əlaqələr vəhdətini meydana gətirir və vahidlik yaranır. Bu vahidlik daxildə rəngarəng subyektlərdən ortaya çıxır. Zahirən isə (təfəkkürdə vəhdəti yaradır). Beynəlxalq münasibətlər rəngarənglikdən və çalarlardan ibarət olur. Bu baxımdan da beynəlxalq münasibətlər sisteminin daxili və zahiri bütövlüyü meydana gəlir. Böyük dövlətlər bu bütövlük daxilində, ayrı-ayrı regionlardakı strukturlarda mərkəzi subyekt rolunu oynamağa çalışırlar. Mərkəzi subyekt rolunu oynamaq iradi və qeyri-iradi bir prosesə çevrilir. Sistemdə ayrılmalar, parçalanmalar meydana gəlir. Rəqabət formalaşır. Bu kimi proseslərdən dünyanın qeyri-mütləq tarazlı əsaslarla idarə olunması halları yaşanır. Mərkəzi subyekt rolu özlüyündə təsirediciliyi meydana gətirir. Mərkəzi subyektlər ətraf subyektlərlə trayektorik bağlılıq yaradırlar və təsir imkanları əldə edirlər. Beynəlxalq münasibətlər strukturlarında tarazlıqlar mərkəzi
Böyük
dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərin tarazlı
əsaslarla formalaşmasındakı rolu həm də nəticə etibarilə, proseslərin daxili mahiyyətinə görə dünyanın nüfuz və maraq dairələrinə bölümnəsi ilə nəticələnir. İqtisadi nüfuz məkanları, iqtisadi və siyasi təsir strukturları meydana gəlmiş olur. Dünyanın siyasi xəritəsi sanki dövlətlərin maraq dairələri üzrə bölünür və yeni konturlar cızılır. Böyük dövlətlər dünyanın tarazlı əsaslarla formalaşmasında yeni siyasi xəritələrin əmələ gəlməsini də təmin edirlər. Böyük dövlətlərin funksiyaları liberal və radikal əsaslara söykənir. Böyük dövlətlərin liberal formaları beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş norma və prinsiplərini müəyyən etməkdən, hüquq normalarını qəbul 93
etməkdən və hüquq normalarının icrasına beynəlxalq nəzarəti həyata keçirməkdən ibarət olur. Beynəlxalq hüquq normalarına əməl etmək dinc məqsədləri özündə ehtiva edir və sülh siyasətini reallaşdırır, sabitliyi müəyyənləşdirir. Bu anda beynəlxalq münasibətlərdə yumşaq tarazlıq formalaşır. Beynəlxalq münasibətlərin radikal funksiyalarında isə dövlətlər arasında gərginliklər yaranır. Bu halda güc amili ortaya çıxır, təhdidlər yaranır, böhranlar meydana gəlir. Dövlətlər arasında münaqişələr, müharibələr ortaya çıxır. Beynəlxalq münasibətlərin radikal məzmununda forma olaraq hərbi-siyasi ittifaqlar və qruplaşmalar ortaya çıxır. Əgər birinci halda iqtisadi, mədəni ittifaqlar, təşkilatlar, birliklər meydana gəlirsə ikinci halda daha çox hərbi-siyasi bloklaşma ortaya çıxır. İkinci hal zamanı dünyanın güc mərkəzləri tərəfindən nüfuz dairələrinə bölüşdürlməsi halları yaşanır. Hər iki istiqamət üzrə dövlətlər beynəlxalq münasibətlərin tarazlaşdırlması üçün bu kimi funksiyaları yerinə yetirirlər. Həm də funksiyalar strateji və taktiki məzmun kəsb edir. Strateji məzmun odur ki, böyük dövlətlər hər zaman özlərinin dünya əlaqələr sistemində, dünya vəhdət sistemində nüfuzlarını qorumağa və bundan qazanclar əldə can atırlar. Radikal bölüşdürlmədə dövlətlər güc tətbiq etmə və çəkindirmə prinsiplərindən istifadə edirlər. Bu daha çox ətraf orta və kiçik gücə malik olan dövlətlərə qarşı həyata keçirilən siyasət olur. Eyni zamanda dövlətlər böyük dövlətlər bir-birilərinə qarşı da istifadə edirlər. İstifadə zamanı iqtisadi, siyasi və hərbi üsullardan, vasitələr ortaya çıxır. Embarqo, iqtisadi sanksiyalar, səfirliklərin geri
çağrılması və
diplomatik əlaqələrin dondurulması, beynəlxalq bir çox sahələrdə ikitərəfli əməkdaşlığın dayandırılması və dialoqların dayandırılması kimi hallardan geniş istifadə olunur.
94
Böyük dövlətlər təşkilatların yaradılması və bununla da dünya üzərində birbaşa və dolayı nəzarətin həyata keçirilməsi (məsələn, ABŞ-ın təşəbbüsü ilə BMT-nin yaradılması, NATO-nun yaradılması, digər hərbi blokların yaradılması; SSRİ-tərəfindən “Varşava Müqaviləsi Təşkilatı”nın yaradılması, Rusiya tərəfindən MDB çərçivəsində Kollektiv Müqavilə Təşkilatının yaradılması, ümumiyyətlə, Avropa İttifaqının yaradılması, ATƏT-in yaradılması və s.). Bu da ölzüyündə liberal və radikal əsaslara söykənir. Liberal əsaslar daha çox iqtisadi, mədəni amilləri, radikal əsaslar isə iqtisadi amillərlə yanaşı, hərbi amillərdən istifadəni də nəzərdə tutur. Bu kimi aktlar özlüyündə beynəlxalq münasibətlərin ümumi ruhunu yaradır və aktorların, xüsusilə böyük dövlətlərin xarakterik xüsusiyyətlərini meydana gətirir; -vasitəçilik missiyasının yerinə yetirilməsi -bu yolla böyük dövlətlər münaqişə və mübahisələrdə birbaşa və dolayı yollarla iştirak edirlər və tənzimləmə funksiyasını yerinə yetirirlər. Məsələn, ATƏT-in Minsk qrupunda ABŞ, Rusiya və Fransanın (həmsədrlik institutu ilə) iştirakı, İranın nüvə proqramına dair “altılıq” ölkələrin iştirakı; -beynəlxalq hüquq normalarının qəbulu -BMT Nizamnaməsini və aparıcı beynəlxalq təşklilatların hamı tərəfindən qəbul edilmiş normaları;
nüvə, bakterioloji və kimyəvi silahlar üzərində nəzarət funksiyasının həyata keçirilməsi. Nüvə silahlarının və onların tərkib hissələrinin üzərində beynəlxalq nəzarətin həyata keçirilməsi buna misaldır. Nəzarət üçün beynəlxalq normaların qəbul edilməsi böyük dövlətlərin marağında olur və silahların geniş yayılmaması əsas məqsədlərə çevrilir. Suriyanın kimyəvi silahlarına nəzarəti də buna misal çəkmək olar. Böyük dövlətlər ayrı-ayrı dövlətlər və sahələr üzərində nəzarəti həm qarşılıqlı olaraq (iki və çoxtərəfli qaydada), həm də BMT çərçivəsində, digət təşkilatlar çərçivəsində həyata keçirməyə çalışırlar. Bu anda beynəlxalq hüquqdan geniş istifadə olunur; -humanitar intervensiyanın həyata keçirilməsi -böyük dövlətlər humanitar fəlakətlərin mövcud olduğu ölkələrə müdaxilələr edirlər. Bosniyada ABŞ tərəfindən bu siyasət tətbiq olunub; -terrorla mübarizə məqsədilə koalision fəaliyyət həyata keçirirlər. Məsələn, Suriyada və İraqda PKK və İŞİD-lə mübarizə üçün böyük dövlətlər birləşirlər.
-dünya iqtisadi sisteminə nüfuz etmək üçün korporasiyalar təşkil edirlər.
95
96
Elşən Misir oğlu Nəsibov CƏMİYYƏT, MƏDƏNİYYƏT VƏ SİYASƏT FƏLSƏFƏSİ SİYASƏT III CİLD Kitabın İkinci bölümü
“Elm və təhsil ” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|