ElşƏn miSİr oğlu nəSİbov
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 İnsalar üçün lazım olan vasitələr öz dəyərlər həcminə görə fərqlənirlər. Buna görə də dəyərlər dərəcələnir, təsnif olunur. İnsanlar əsasən tərəflər şəbəkəsində, tərəflər kollektivində bir-biriləri üçün dəyərli olurlar. Burada da dəyərlərin (faydaların, qiymətlərin) dərəcələnməsi baş verir. Deməli, ailə, dövlət, cəmiyyət, həmçinin digər münasibət və əlaqə formaları dəyər- lərdən ibarətdir. Dəyərlər öz dərəcəsinə və məkanına görə fərqli kəmiyyətlərə məxsus olur. Element, məkan, zaman, enerji, sürət, qüvvə, kəmiyyət, keyfiyyət, ölçü, əlaqə, münasibət və s. kateqoriyalar və kriteriyalar, onların obrazlanmasını təmin edən hərəkətdə olan siqnallar dəyərlərdir. Siqnal axını zərrəciklər axınıdır, deməli siqnal kütləsi dəyərlərdən təşkil olunur. Bu baxımdan da həyatda nə varsa hamısı dəyərlərdən ibarətdir və dəyərlərin özüdür. Kainatın dəyərləri insanların və digər canlıların dəyərliliyini təmin etmək və qorumaq üçündür. Siqnal zərrəciklərin sürətli qaydada müəyyən istiqamətlər üzrə hərəkətidir. Siqnalın kəmiyyəti artdıqca dəyərləri də artır və həqiqiliyi meydana gəlir. Deməli, həqiqiliyin artması kəmiyyətlə, həcmlə bağlıdır. Buna görə də enerji obyektlərin kəmiyyətini və keyfiyyətini dəyişmək xassəsinə malikdir. Enerji forma və məzmunu da dəyişə bilir. Lakin siqnal artımı qəbul edən mərkəzin məkanını çox artıra bilər. Bu halda siqnalların artıq kəmiyyəti qeyri-dəyərə çevrilə bilər. Makro məkan, onun tərkib elementi və strukturu olan mikro məkan dəyərdir, dəyərlər məcmusudur. Bütöv dəyər öz tərkibinə güc verir. Bu baxımdan da dəyərlər dəyərlərdən faydalanır. İnsan bu baxımdan daima öz xeyrinə doğru hərəkət etməyə çalışır. Sistem daxilində təbii hərəkətlər və onları yaradan enerji, qüvvə dəyərlərin əsasında dayanır. Qüvvə hərəkətdən və hərəkətlərdə olan elementlərdən meydana gəlir. Bu da enerjidir. Deməli, qüvvə, aktiv qüvvə kəmiyyət və hərəkətdən ibarətdir. books.google.az/books?id=jqSRrmtQ_WoC&pg=PA140&lpg=PA140&dq= axiology+of+law&source=bl&ots=j85c 57 Hərəkəti, axını isə qeyri-hamar müstəvilər, yəni, boşluqlar meydana gətirir. Buna görə də məkan, müstəvi və xassələr öz- özlərində dəyərlərin əsaslarını meydana gətirir. Məkanı çox aşmaq dəyərsizliyi yaradır. Bu nöqteyi-nəzərdən də hesab etnək olar ki, sərhədlər və nizam məkanları dəyərlərdən təşkil olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən anda tələbatları ödəyən məbləğ, vasitə tələbatlara ehtiyacı olanlar üçün dəyərli olur. Tələbatların ödənilməsi zamana hesablanır. Deməli, tələbatlar dəyərləri tələb edir. Məsələn, müəyyən bir zamanda hüquq nor- ması ilə müəyyən olunan pensiya məbləği artan bazar qiymətləri fonunda meydana gələn yeni şəraitlərin ödənilməsinə cavab verə bilmir. Bu anda yeni dəyərlərin, yeni normaların yaranması zərurəti meydana gəlmiş olur. Deməli, hüquqların ödənilməsini əsaslandıran dəyərlər şəraitdən asılı olaraq dəyişir. Burada dəyər kəmiyyətdən, ölçüdən, miqdardan asılı olur. Dəyərlərin dəyiş- məsini elementlərin tərkibi, kəmiyyəti müəyyən edir. Dəyər (dəyər vermək, dəyərləndirmək) anlayış və ifadə olaraq dolğun bir məzmundur və istənilən bir şeyə (konkret və mücərrəd olan bir şeyə) verilən fərqləndirici müsbət (yəni dolğun və yüksək tərkibli) qiymətdir. Dəyər müəyyən bir elementə təsirdə, qarşılıqlı təsirlərdə faydalılığın müəyyən olunmasıdır. Faydalılığın əsasıdır. Faydalılıq da müəyyən məqama və şərtə əsaslanır. Dəyərlərin dərəcələnməsi müqayisə predmetinə və kriteriyasına əsaslanır. Faydalılığın dərəcəsi dəyərlərin dərəcəsini meydana gətirir. Dəyər müəyyən bir şeyin lazımlılığı və vacibliyidir. Buna görə də hüquq lazımdır və insanların bir-biriləri ilə münasibətlərini tənzim edir. Hüquq tənzim vasitəsinə çevrilir və bir etalon (ölçü, qiymətləndirici müqayisə kateqoriyası) rolunu ifadə edir. Tənzimləmə dəyərdir, bu baxımdan da hüququn dəyərinin bazasında dayanır. Tənzimləmə normaları hüquq normalarını meydana gətirir. Tənzimləmə də əlaqələr və ümumilikdə həyat üçün çox vacibdir və həyat demək olar ki, tənzimləmə olmadan strukturlu və sistemli qaydada təmin oluna bilməz. Tənzimləmə dəyərli olan 58 resurslardan istifadə qaydalarını normalarla meydana gətirir. Tənzimləmə isə müəyyən istiqamətlər üzrə ardıcıl olaraq elementlərin düzülüşüdür və müəyyən sabit hərəkət müstəvsinidə yerdəyişmədir. Qiymətin (qiymət vermənin) özü də konkretliklə yanaşı, mücərrəddir. Çünki siqnallardan formalaşır. Siqnallar isə həm də mücərrəd olan zərrəciklər axınıdır. (Qeyd: mücərrədlik ən kiçik mütləq olan zərrəciklərin özüdür. Gözlə görməmək elementin kiçikliyindən ortaya çıxır). Deməli, dəyər əslində zərrəciklər axınlarından ibarət olan bir pozitiv istiqamətdir və nemətdir. Nemətdir, ona görə ki, ondan yaxşı mənada istifadə olunur. Hər kəs eyni dərəcədə qiymət verə bilməz, dəyərləndirmək imkanına malik ola bilməz. Bir şey eyni dərəcədə bütün insanlar tərəfindən siqnal kimi qəbul oluna bilməz. Bu baxımdan da dəyərlər həm fərdi kəmiyyəti özündə əks etdirir, həm də qarşılıqlı əhəmiyyətə və əsasa malik olur. Buradan da belə bir nəticə ortaya çıxır ki, insanlar eyni kəmiyyətdə siqnallar qəbul etmək iqtidarında olmurlar. Hər bir element bir dəyərdir, dəyər olduğundan da nemətdir. Elementlər müxtəlifdir, bu baxımdan da birləşmələrdən ibarətdir. Müəyyən birləşmələr də bir dəyərdir, çünki istifadə olunur. Birləşmələr kəmiyyət və məkan etibarilə dərəcələnirlər. Buradan da dəyərlərin dərəcələnməsi-həm dəyərlərin verildiyi şeylərə, həm də dəyərləri verənlərə nisbətdə- məsələsi meydana gəlir. Dəyərlərin dərəcələnməsi dəyərlər obyektinin və subyektinin əsaslarını və sistemliliyini meydana gətirmiş olur. Deməli, dəyərlər sistemlərdən, bütün elementlər sistemlərdən və siqnallar da sistemlərdən ibarətdir. Sistemlilik məhz elementlərin kəmiyyətlər baxımından birləşmiş sistemlərinin əsaslarını meydana gətirmiş olur. Bir elementin dəyəri onun sistemdə tutduğu yerlə, oynadığı məkanla müəyyən olunur. Ümumiyyətlə, insan hüquqları insanların yaşadıqları dövlətlərdə və cəmiyyətlərdə, ailələrdə, yəni öz məkanında dəyərli olur. Deməli, hüquq insanlara dövlətlər, cəmiyyətlər və ailələr üçün verilib. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|