ElşƏn miSİr oğlu nəSİbov
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
65 canlılar zaman və məkan əlaqəsində və qarşılıqlı təmasında elə dəyərlər nisbətində mövcud olurlar, təmas qururlar. Zaman və məkan ona görə dəyərlidir ki, elementlərdən ibarətdir. Bu baxımdan da elementlər də dəyərlərin əsaslarını meydana gətirir. Dəyərlər bir-birilərini müəyyən zaman və məkanlarda əvəzləyirlər. Zaman və məkan element və qüvvənin əsasını, enerjinin əsaslarını təşkil etdiyindən, onda belə nəticələrə gəlmək olar ki, hər şey dəyərdir. Sadəcə olaraq müəyyən şeylərə dəyərləri vermək, qiymətləndirmək lazımdır. Dəyərlərin, yəni şeyləri qiymətləndirmənin də öz zamanı, məkanı, bu baxımdan da koordinatı və bucağı mövcuddur. Bu baxımdan da təbiət – makro və mikro aləmdə bütünlükdə elə dəyərlərdən təşkil olunur. Dəyərlər faydalı istifadə zamanı meydana gəlir və mücərrəd bir amilə çevrilir. Dəyərlərin verilməsi və dəyərlərdən istifa- dənin dərəcələri, faizləri meydana gəlir. İstifadənin özündə də dəyərlər cəmləşir. Dəyərli istifadə elə əslində rasional yanaşmalardan meydana gəlir. Rasional yanaşmalar nizamlı və sistemli yanaşmaların əsaslarını təşkil edir. Nizamlı istifadə nizamlı və sistemli yanaşmanın əsaslarını ortaya çıxarır. Rasionallığın özü də burada bir dəyərə çevrilir. Əslində isə dəyər hər bir şeydir, hər bir fərdi mövcudluqdur. Eləcə də birləşmiş mövcudluqdur. Dəyərlər passiv və aktiv ola bilir. Dəyər məkanda və zamanda aktivləşir və passivləşir. İnsanlar makro dəyərləri özləri üçün həm passiv, həm də aktiv edirlər. Yəni, dəyərlər olduğu kimi qalır, lakin insanlar onlardan müəyyən zaman intervalında istifadə edirlər. Mənəvi dəyərlər ümumiyyətlə bütün zaman və məkanlarda mövcuddur. Bu dəyərlərdən istifadənin faizləri meydana gəlir. İnsanlar mənəvi dəyərlərdən həm öz aralarında olan münasibət və əlaqələrdə, həm də özlərinin ətrafla olan təmaslarında istifadə edirlər. Dəyərlər həm də istifadə ölçülərindən asılı olur. İstifadənin nizamlı əsasları mövcud olur, istifadə ölşülərə tabe oluir. 66 Dəyərlərin istifadəsində konkret ədədi ölçülər mövcud olur. Məsələn, bu daha çox maddi dəyərlərin istifadəsində tətbiq olunur. Mənəvi dəyərlərin istifadəsi isə sonsuzluğa aparıb çıxarır. Bu sonsuzluq trayektoriyasının da tərkibi ölçülərə bölünür. Deməli, insan hüquqları normaları dəyərlərin özünü təşkil edir. Dəyərin pozitivliyi onun tarazlı siqnallarında əks olunur. Tarazlı siqnallar da insanların beyinlərinin tarazlı əsaslarla formalaşmasına öz müsbət təsirlərini göstərir. Tarazlı beyin də dəyərlərin ardıcıl şəkildə siqnallarla qəbul olunmasını təmin edir. Bu baxımdan da tarazlı siqnallar tarazlı konstruksiyanın əsaslarını təşkil edir. Tarazlı konstruksiya da öz növbəsində həyatın tarazlaşmasının əsaslarını ortaya çıxarır. Tarazlaşma nisbi bərabərlikdə öz əksini tapır. Bərabərlik bir tarazlıqdır. Tarazlıq ədalətdir. Ədalət bərabərlikdirsə, onda dəyər də bərabərlikdir. Mənəviyyat bu baxımdan bərabərlikdə öz əksini tapır. Mənəviyyat bərabərlikdirsə, bu, sistemdaxili və sistem- lərarası düzgünlükdə (burada kəmiyyət düzgünlüyü) özünü büruzə verir. Bu baxımdan da hesab etmək olar ki, mənəviyyat elə istiqamət baxımından daha çox düzgünlüklərdən, ədalət- lərdən və bərabərlikdən ibarətdir. Düzgünlük mənəviyyatın tərkibindəki xətlərin istiqamətləri ilə əlaqəlidir. İstiqamətlər düzdürsə, onda qətiliklə hesab etmək olar ki, mənəviyyat və dəyər də düzgünlükdən, düzgün istiqamətlərdən ibarətdir. Lakin burada əyriliklər də mövcuddur. Bu əyriliklər əsasən düzgün- lüklərin, düz istiqamətlərin içərisindən başlayır, müxtəli yönləri təşkil edir. Bu baxımdan da hesab etmək olar ki, bir düz xətt üzərində çoxlu sayda düz xətləri özündə əks etdirən başlanğıc koordinatları və istiqamətləri mövcuddur. Başlıqlar və sonluqlar yeni istiqamətlərə rəvac verdiyindən dəyərlərin əsaslarını təşkil edə bilirlər. Dəyər o şeydir ki, (maddi obyektlərdə) ondan pozitiv əsaslarla istifadə olunur. İstifadə olunanlar çatışmazlıqların aradan qalxmasına xidmət edir. Deməli, çatışmazlıqları dolduran 67 vasitələr dəyərlərdən ibarətdir. Buna görə də dəyərlər müəyyən məkanda tələb olunan enerjidir. İstifadə olunan şeylər də makro kəmiyyətdə ətraf aləmin özüdür. Ətraf aləmdə olan tərkib hissələr isə mikrolardır. Deməli, ətraf aləm əslində dəyərlərdən ibarət olan elementlərin cəmidir. Makro dəyərlər bir mənbədir və etalondur. Bu, o deməkdir ki, makro dəyərlər hər zaman ehtiyat rolunu oynayır və mənvəiyyatın bazasını təşkil edir. Dəyərlər makro və mikrolarda mütləq mənada öz əksini tapır. Nisbi mənada isə mikro aləmdə dəyişir. Deməli, mikro aləm əslində makro dəyərlər isçərisində olmaqla özündə mikro dəyərləri daşıyır. Mikro dəyərlər o halda dəyərsiz olur ki, ona baxışlar zamanla dəyişir. Əhəmiyyət vermək məsələsi ortaya çıxır. Bununla yanaşı, koordinatlar da dəyişir. Bu da siqnallardan asılı olur. Məsələn, bir bucaqdan müsbət olan dəyərlər digər bucaqdan müsbət görünməyə bilər. Lakin bu o demək deyil ki, müsbət görünməyən şeylər ümumilikdə müsbət deyil. Buradan da bir daha belə nəticəyə gəlmək olur ki, müsbət olan şeylər əslində mənfinin, müxtəlif koordinatlardan olan mənfinin əsaslarını təşkil edir. Dəyişən mənzərə elementlərin hərəkətindən meydana gələn məkan dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Deməli, dəyişən mənzərənin özü də dəyərlərdən iba- rətdir. Çünki dəyişikliklərdən faydalanmalar da meydana gəlir. Dəyərli olan şeylərə ümumi münasibət də dəyərli olur. Ola da bilir ki, dəyərli olan şeylər maraq müxtəlifliyinə görə bəzi tərəflərdə dəyərsiz kimi qiymətləndirilir.Münasibət özü dəyərləri meydana gətirir. Dəyərli münasibət insanların öz dəyərlərinin formalaşmasına müsbət təsirlərini göstərir. Müsbət təsirlər də xarakterlərin müsbət əsaslarla formalaşmasında rol oynayır. Müsbət xarakter də öz növbəsində müsbət insani keyfiyyətlərin əsaslarını təşkil edir. Müsbət keyfiyyətlər (bunlar siqnallardan ibarət olur və siqnalların mərkəzləşməsini təmin edir) mənəviyyatın zənginləşməsini təmin edir. Dəyərlər tükənməz və tükənən (müəyyən məkanlarda mütləq və nisbi) olur. Məsələn, maddi dəyərlər tükənə bilir. Belə Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|