ElşƏn miSİr oğlu nəSİbov
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
71 olunur və insanlar onlara qiymətlər verir. Dəyər olan şeydən insanlar doyurlar, enerji əldə edirlər. Çatışmayan şeylər isə dəyərsizliyi meydana gətirir. Eyni zamanda bir şeyin beyində çox obrazlanması onun dəyərini aşağı salır. Deməli, vərdiş olunmuş vasitələr həm dəyər kimi əhəmiyyət kəsb edir, həm də müəyyən müddətdən sonra dəyərsiz bir vasitəyə çevrilir. Dəyər o tərkibdir ki, onda möhkəmlilik və faydalılıq var. Sistemlilik, nizamlılıq özü də bir dəyərdir; çünki burada toplanmış elementlər mövcuddur. Dəyər enerji verən kom- ponentdir, mənbədir, tərəfdir, obyektdir. Dəyər qida mənbəyidir və dəyərlərin vəhdəti möhkəmliyi meydana gətirir. İnsanın pozitiv əməlləri onun dəyərlərində əks olunur. Eyni zamanda insanın pozitiv xarakteri və pozitiv əməllərinin özü də mücərrəd bir dəyəri meydana gətirir. Dəyər insan həyatının əsasını təşkil edən və insan həyatının əsas komponentlərini özündə əks etdirən konkret və mücərrəd bir anlayışdır, məfhumdur. Münasibətlərin korlanması, toqquşması, kəsişməsi dəyər- lərin azalmasına və qarşılıqlı əlaqələrdə, təmaslarda, ünsiyyətdə enerjinin azalmasına səbəb olur. Burada dəyərlərin azalması halları yaşanır. Hesab etmək olar ki, enerji dəyərdir, enerji azalanda dəyər də azalır. Dəyərlər insanları özlərindən asılı vəziyyətdə saxlayır. Dəyərlər cəmiyyətdə insan münasibətlərinin və insan hərə- kətlərinin əsas istiqamətlərini meydana gətirir. Dəyərlər həmçinin münasibətlərin qorunub saxlanmasında da istifadə olunur. Dəyərlər körpülər yaradan obyektlər və subyektlər rolunda çıxış edir. Dəyərlər üzərində hərəkət insanların pozitiv mənalarını əks etdirir, eləcə də pozitivliyə doğru silsilə xarakterli hərəkətlərinin əsaslarını meydana gətirir. İnsanlar dəyərləri həm qazanırlar, müxtəlif məkanlarda əldə edirlər, həm də onlardan istifadə edirlər. Bütün münasibətlərdə dəyərlər kriteriyalar və ölçü etalonları rolunda çıxış edir. Dəyər mənəviyyat və əxlaq fəlsəfəsinin tərkibidir. Mənəviyyat hüququ yaradırsa, deməli, hüquq da bir 72 dəyərdir. Hüquqda insanın mənəvi dəyərləri və onun maddi aləm üzərində mənəvi istifadə haqları meydana gəlir. İnsanın özü bir dəyər olmaqla bərabər, onun fikirləri, təmasları, ünsiyyətləri və digər özünü ifadə vasitələri dəyərlər kimi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd olundu ki, hüquq özü bir mənəvi dəyərdir. Lakin maddi maraqların əks olunduğu aspekt- lərdə də maddi dəyərlərin ifadəçisidir. Hüquq dəyərdir, haqdan gələndir, bu baxımdan da pozitiv bir kateqoriyadır. Hüquq dəyərdirsə, deməli, onu daşıyan insan (tərəf) da dəyərdir, dəyər ünsürüdür. Yaxud da başqa cürə ifadə edək.- İnsan dəyərdir, onun hüququ da dəyərdir. Dəyər-müsbət kriteriyaları özündə daha çox əks etdirən konkretləşmiş və ümumiləşmiş tərkib və bütövdən ibarət olan bir sistemdir. Hüquq dəyər olduğundan hüquqların zaman və məkanla təmin edilməsini həyata keçirən cəmiyyət və dövlət də bir dəyərdir. Hüquq ideyadır, dəyər də ideyadır. İdeya gözəllikdir, faydalıdır. Deməli, dövlət də ideyadır, faydalıdır. Dövlət hüquqi dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən bir formasiyadır. Dəyərlər həm ontoloji, həm də qnoseoloji aspektlərdə mövcuddur. İnsan təbii varlıq kimi bir dəyərdir, həmçinin insan hüquqlarına dair sistemli baxışlar da bir dəyərdir. Obyektə, real hadisələrə söykənən məlumatlar da dəyərlərdir. Dəyər o şeydir ki, insanlar ondan daima qidalanırlar. İnsanların ruhlarını zənginləşdirən və tarazlaşdıran kriteriyalar özləri bir dəyərdirlər. Dəyərlər məkanda və zamanda qazanılan müsbət və enerji verən amillərdir. Məsələn, insan müəyyən məkanda-dövlətində, cəmiyyətində müəyyən nailiyyətlər əldə edir. Bu nailiyyət onun üçün bir dəyərdir. Dəyərlər, yəni dəyərləri özündə əks etdirən siqnallar mübadilədə olur. Mənəvi dəyərlər ötürülür. Maddi dəyərlər də ötürülür. Deməli, dəyərləri ötürən vasitələr mövcuddur. Bu vasitələrin özləri də dəyərlərdən ibarət olur. Cəm halda dəyərlər sistemləri meydana gətirirlər və sistemlərin tərkibini təşkil edirlər. 73 Dəyər universal bir anlayışdır. Dəyərlər insanlar üçün lazımi olan şeylərin hər birinin tərkibində mövcuddur. Hüquq dəyərdir, ona görə ki, insanların yaxşı şeylər əldə etməsinə əsaslanır. Yaxşı şeylər özlərində hüquqları daşıyırlar. İnsan hüquqlarını təmin edən dövlət də dəyərdir. Dövlət insanların maddi və mənəvi dəyərlərini həm təmin edir, həm də qoruyur. Dövlət resurlardan istifadə edərək hüquqi dəyərlər sistemin təkmilləşdirir. Siyasi sistemlər də dəyərdir. İnsanların hüquqi-mənəvi dəyərlərini qoruyurlar. Hakimiyyət və hüquq normaları sistem- ləri də dəyərlərdir. Dəyərlərin öyrənilməsi və dəyərləri daşıyan ünsürlər arasında əlaqələrin aşkar olunması və biliklərin, baxışların sistemləşdirilməsi aksiologiyanı meydana gətirir. Aksiologiya insan hüquqlarını fəlsəfi-elmi aspektlərdən tədqiq edir. İstənilən bir şeyə dəyər vermək onu doğmalaşdırmaq və yaxın etmək deməkdir. Deməli, dəyər əslində yaxınlaşdırıcı, bağlayıcı və sistemlərdaxili mənalar kəsb edən kriteriyalardır. Dəyərlər zənginləşdirici və mənalar genişləndiricidir. İnsan həyatının dəyərləri zamana, məkana bağlıdır. İnsanlar ola bilir ki, bir məsələni və ya da bir maddi vasitəni müəyyən bir anda dəyərləndirə bilmirlər. Bu, o halda baş verir ki, resurs bolluğu mövcud olur. Lakin sonradan onun yoxluğu boşluq yaradır və onda dəyərlər çatışmazlığı meydana gəlir. Dəyərlər ən çox çatışmazlıqlarda dəyərlərə çevrilir. Buradan da belə hesab etmək olar ki, əslində hər bir şey müsbət mənada bir dəyərdir. Dəyər kimi qiymətləndirmənin və aşkarlanmanın da öz zamanı vardır. Dəyərlərə olan münasibətlər də zamana və məkan uyğun olur. Məsələn, bir məlumat bir məkanda müəyyən an üçün dəyərli olmaya bilir. Lakin məkanları dəyişdikdən və zamanı ötürdükdən sonra dəyərlərə çevrilə bilir. Deməli, dəyərlər hər zaman insanları müşayiət edir. Lakin elementlərin dəyərlərə çevrilməsinin öz zamanı mövcud olur. Dəyər bütün Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|