104
bazasında dayanır. İnsanların düzgün həyatının “sükanı”
rolunda çıxış edir;
-sevgi və məhəbbət duyğuları-bu kimi mənəvi dəyərlər
həyatın mənasını daha da çalarlı edir. İnsanları bir-birinə
bağlayır və qarşılıqlı bağlılığı meydana gətiriir;
-nailiyyət, uğur, qazanc-bu kimi kriteriyalar həyat
dinamikasının bazasında dayanır. Hər üç dəyər elementi digər
dəyərlərin mərkəzləşməsini təmin edir;
-xoş niyyət, xoş arzular və xoş münasibət-xoş arzular, xoş
niyyət və yaxşı münasibətlər pisliyin qarşısını alır və gələcəyə
ümidləri doğurur;
-xoşbəxtlik anları-xoşbəxtlik məqamlardan ibarətdir.
Xoşbəxtlik insan həyatını daha da mənalı edir;
-ailə həyatı-ailə həyatı insanın nizamlı və dəyərlərdən
ibarət olan həyatıdır. Ailə həyatı insan üçün həyat dəyərlərinin
qazanılmasını təmin edir;
-ailə tərkibi, ailə üzvləri –ailə üzvləri sosial forma olaraq
ailədə birlik yaradırlar. Ailə birliyi insanlar arasında qarşılıqlı
köməyin əsasında dayanır.
Dəyərlər mücərrəd və mütləq olmaqla iki baza aspektə
bölünə bilir. Dəyərlər ümumiyyətlə çoxdur və mənəviyyat
dəyərlərini ifadə edən bütün fikirlər və onların konseptual
məzmunu insanın maddi-mənəvi bütövlüyünü və mövcudluğunu
meydana gətirir.
Maddi
dəyərlərin
tərkibini
aşağıdakı
əsaslarla
ümumiləşdirmək olar:
-kainat və təbiət;
-insanların bioloji bir varlıq kimi özləri;
-insanlar üçün lazım olan maddi tələbatların əsasları;
-insanlar üçün lazımi sosial şəraitlər;
-insanlar üçün lazım olan material əsaslar;
-insanların mənəvi əsaslarını özündə bağlayan digər maddi
əsaslar.
105
Maddi-mənəvi dəyərlərin vəhdəti və hüquqi dəyərlər
İnsan həyatı maddi aləmdən təşkil olunduğundan və maddi
aləmlərin üstü (fövqü) olaraq mənəvi aləmdən təşkil
olduğundan, məhz sistem və həm də qarışıq struktur formasını
alan dəyərlərdən ibarətdir. Maddi dəyərlər sistemi ilə mənəvi
dəyərlər sistemi həm ayrı-ayrılıqda, həm də vəhdətdə çulğaşır.
Burada bir-birinin üzərində qurulan iki dəyər xətti həm
paraleldir, həm də kəsişəndir. Ən əsası isə bir-birilərini
şərtləndirəndir. İnsanların istifadə etdikləri bütün nemətlər
dəyərlərdir. Həmçinin material aləm də dəyərlərdən təşkil
olunur. Maddi və mənəvi aləmin dəyərlilik vəhdəti bu iki aləm
arasında mexanizmlər sayəsində meydana gəlir. Mexanizmlər
qarşılıqlı asılılıq vəhdətini və şərtləndiriciliyi üzərə çıxarır.
İnsanlar maddi imkanlarından istifadə edərək öz dəyərli
aləmlərini formalaşdırırlar. Maddi aləmlə mənəvi aləm arasında
keçid maddinin təkmilləşməsi və bu baxımdan da maddinin
yüngülləşməsi ilə xarakterizə oluna bilər. Maddi-mənəvi
dəyərlər vəhdətdə, birləşmədə daha da dəyərli olur. Deməli,
dəyərlər bütövlüyü, bütövlük içərisində keçidi transvəhdəti
meydana gətirir. İnsanlar öz maddi durumları ilə mənəvi
dəyərlərini artırırlar. Həmçinin mənəvi aləmləri ilə maddi
aləmləri üzərində nəzarət funksiyasını yerinə yetirirlər. Maddi-
mənəvi aləm arasında keçidlər təbii ki, insanların maddi-mənəvi
hüquqlarının
bütövlüyünü
şərtləndirir.
Maddi
hüquq
normalarının yerinə yetirilməsi mənəvi hüquq normalarının
icrası üçün şəraiti meydana gətirir və şərtləndirir. Mənəvi
dəyərlər maddi dəyərlərin kökündə qərarlaşır. Maddi dəyərlər
mənəviyyatdan, onun tərkibini təşkil edən mənəvi ünsürlərdən
formalaşır. Yəni mənəvi qiymət verilərkən maddi amillər də
dəyərləndirilir. Bu baxımdan da hesab etmək olar ki, mənəvi
dəyərlər həm də maddi aləmə verilən şüurlu qiymətin əsaslarını
təşkil edir. İnsanların mənəvi hüquqlarının dəyəri onların maddi
hüquqlarının dəyərləri ilə şərtləndirilir.
106
Azadlıq, sərbəstlik, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, vicdan
azadlığı, fikir azadlığı kimi mənəvi hüquqlar bu kimi əxlaq
kriteriyalarını daha da statuslu edir. Burada mənəvi dəyərlərin
tərkibini maddi dəyərlər zənginləşdirir. Maddi asılı olan şəxs
azadlıq dəyərindən tam faydalana bilməz.
İnsan hüquqları fəaliyyətlə bağlı olduğundan fəaliyyətin özü
də bir dəyər rolunu oynayır.
Hüquqi dəyərlər daha çox inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə
yüksək olur. Kasıb cəmiyyətlərdə dəyərlər də itir, belə ki,
hüquqların təmin olunması üçün lazımi resurslar çatışmır. Buna
görə də insan hüquqlarının mənəvi dəyərləri başlıca olaraq
maddi imkanlardan asılı olur. Maddi imkanlar hüquqların təmin
olunması üçün əsasları, bazaları meydana gətirmiş olur. Hətta
adət-ənənələrin ifrat dərəcədə olması insanların azadlıq və
sərbəstlik kimi mənəvi hüquqi dəyərlərinin tərkibini azaldır.
Dəyər və sistemlilik
İnsan həyatının fiziki, bioloji və mənəvi hissələri
sistemlərdən ibarətdir. Buna görə də insanların ətrafla təmasları
da sistemli əhəmiyyət kəsb edir. Sistemli yanaşma da nizamlılıq
prinsiplərindən formalaşır. İnsanın maddi, mənəvi, fiziki
mövcudluğu sistemli dəyərlərdən təşkil olunur. Deməli, sistem
və sistemli yanaşma dəyərdən ibarətdir; çünki hər bir element və
elementlər arasında olan əlaqələr dəyərdir. Sistemin əsasını
müxtəlif ölçülü elementlər təşkil edir. Deməli, sistem dəyərlərin
məcmusunu təşkil edən vahid dəyərdir. Hər bir element
müəyyən məkanlarda və zamanlarda, həmçinin istifadə
prinsiplərində bir dəyərdir. Elementlər vəhdəti də dəyərlərdən
təşkil olunur, dəyərləri meydana gətirir. Ətraf aləmin mahiyyəti,
forma və məzmunu sistemlilikdən ibarətdir. Ətraf özü elə
sistemli bir quruluşa malikdir.
Dostları ilə paylaş: |