132
График-3
Инсан щцгугларыны дяйярляр кими якс етдирян схем
Ещтийаж, мараг, тялябат –дяйяр
кими
Дяйяри тяминедижи,
истигамятверижи амил –
инсан щцгуглары
Тяряфин, шяхсин,
субйектин щцгугу
Фярдин
щцгугу
Коллективин
щцгугу
Системин,
субйектин
щцгугу
Истифадя
амили
Дяйяри сцбут едян,
шяртляндирян
амилляр
Дяйярин ясасы-
щярякятверижилик
Щцгугу йарадан
дяйяр-фювгтябият,
тябият
Щцгуг дяйяринин ясасы
Мараглары горума
Мараглары тяминетмя
Щцгугларын
инкишафы
просесляринин
ясаслары
Гейри-мцяййянликдян
мцяййянлийя кечид
Щцгугун тяркиб
елементляри
Дяйяр кими
щцгугларын
инкишафыны
шяртляндирян
амилляр-ресурсларын
мювжудлуьу
133
График-4
Дяйяр вя системлилийя даир схем
Дяйярин ясасы
Елемент
Елементляр жями-
структур
Елементляр
фяалиййяти -
механизм
Систем-
щцгуг
системи
Щцгугун ясасы
Норма –
дяйяр
Мадди-мяняви
алям
Фяалиййят-системли
Нятижя
Мцстявинин
ашкарланмасы
Системли
ясасларла дяйярин
артмасы вя
инкишафы
Цфиги вя шагули
ясасларла
134
График-5
Щцгуг нормаларыны дяйярляр системинин тяркиби кими якс етдирян схем
Щцгуг нормасынын
функсийасы
Тянзимлямя,
гайдаларла
низамлама
Щцгуг нормасынын
тяркиби -елемент
Дяйяр
Истигамятвермя
Ямяляэятирмя,
тюрямя,
эенишляндирмя
Мягсяд
Дяйярляри
тямин
етмяк
Дяйярляри
мцщафизя
етмяк
Йараныр
Щцгуг вя дяйярляр
системи
135
График-6
Щцгугун щягигилийини якс етдирян схем
обйект
субйек
т
Сигналлар, енеръи
мцбадиляси
Щярякят
Мараг вя
мянафе
Юдянилмя,
тямин
олунма
Мягсяд
Тясир етмяк
Щаггын
эерчякляшмяси
Истяк, ниййят, ялдя
етмяк мараьы
Мякан,
мцстяви
136
График-7
Щцгугун епистемолоъи ясасларыны якс етдирян схем
Щцгуги биликляр-
щягиги биликляр
Щягиги биликляр
йараныр
Ашкарланмагдан
Мцжяррядликдян вя
конкретлиликдян
Нязяриййядян
Тяжрцбядян
Мцяййянлийя
кечмя просесиндян
Мараг уьрунда
мювжуд олан
фяалиййятдян,
щярякятдян
Мякан вя мцстяви
бюйцклцйцндян
Щягиги-щцгуги
биликляр: тясдигедижи
обйектив; тясдигедижи-
субйектив
Щягиги щцгуги
биликлярин хассяляри
Тясдигедижи –
субйектив вя
обйектив
Инкаредижи
субйектив вя
обйектив
Мювжуд елемент
сигналларыны якс
етдирмя
Субйектив-дольун
Обйектив-
дольун
137
График-8
Дювлят щцгугунун дяйярли ясасларыны якс етдирян схем
Дювлятин щцгугу-
дювлятин дяйяри
Тяряфин щцгугу
Тяряфин
мараг вя
мянафейи
Дяйярляр: мадди-мяняви
Субйектин
щцгугу
Тяряфин дяйяри
Ихтийар, сялащиййят,
вязифя вя функсийа
Дювлятин мараг вя
мягсяди
Мювжудлуг
Жямиййятин
мараг вя
мягсяди
Жямиййятин щцгугу
вя дяйяри
Дювлятин
фяалиййяти
Идаряетмя
Тянзимлямя
Жямиййятин,
вятяндашларын вя
халгын
марагларынын
тямин олунмасы
138
График-9
Дювлят щцгугунун щягиги ясасларыны якс етдирян схем
Дювлят –реал
структур вя
систем
Мцяййян
олунмуш
форма
Реал фяалиййят
эюстярян
гурум
Мцжярряд вя
мцтляг
анлайыш
Щягиги
тянзимлямя
Щягиги тянзимлямя
васитяляри
Щцгуг нормалары
Щакимиййят
структурлары
Щцгуги
тянзимлямя
сащяляри
Рясми ялагяляр
Тянзимлямя
обйекти
Идаряетмя
Мцшащидя
Нязарят
Заман, мякан
реаллашмасы вя
реаллашан васитяляр
Тязащцр
Щягигят
139
NƏTİCƏ:
Mətndə vurğulandı ki, hüququn fəlsəfəsi onun pozitiv
(müsbət, faydalı, dəyərli) mahiyyətində əks olunur. İnsanlar
dərinə düşündükcə öz hüquqlarının mahiyyətini daha da geniş
şəkildə başa düşürlər. Hüququn (hüquqların pozulmasını bərpa
edən hüquq normalarının) fəlsəfəsi həqiqətin sübutundan
ibarətdir.
Hüququn
dəyərləri
onun
sərhədlərində,
sərhədlənməsində də öz əksini tapır. Hüquqlar əlaqəsi və zənciri
formalaşır. Bu formalaşma aidyyatı hüquq sahələrini və sahələr
üzrə normalaşmanı meydana gətirir. Dövlətdə və cəmiyyətdə
çoxlu sayda tərkib hüququ olan hüquq bütövlüyü meydana
gəlmiş olur. Dərinə düşünmə hüquq sahələrini genişləndirir və
buradan da hüquqların bölgüsü və tərkibə ayrılmasının aksioloji
və epistemoloji əsasları formalaşmış olur.
Mövzunun mətn hissəsində söylənilmiş fikirlər nəticəsində
belə qənaətə gəlindi ki, hüquq maddi-mənəvi aləmin təcəssümü
və təsdiqedici faktoru, tənzimedici obyekti olduğundan dəyərlər
məcmusudur. Hüquq insan kimi həqiqi mövcudluğun (varlığın)
daxili mahiyyətini onun münasibət və əlaqəsində cəm-
ləşdirdiyindən dəyərlərin ifadəedici kriteriyasıdır. Dəyərlərin
daxili mahiyyəti dövlətdə və cəmiyyətdə hüquqla məzmunlaşır.
Əlaqə, münasibət, davranış, əxlaq və digər mənəvi keyfiyyətlər
hüquqla müəyyən olunur. Hüquq dəyərləri təsdiq etməklə
yanaşı, reallaşdırır. Reallaşma gerçəkləşməni yaradır ki, bu da
həqiqiliyi üzərə çıxarır. Hüquq dəyərlər sisteminin forma-
laşmasında baza amil rolunu oynayır, dəyərlərin, məsələn,
maddi-mənəvi dəyərlərin istifadəsində mühüm faktor rolunu
oynayır. Hüquq dəyərlərdən yaranır və dəyərlərin ümumiləş-
məsini təmin edir. Hüquq dəyərlər sistemini formalaşdırmaqla
həqiqi biliklər sistemini də, hüquqi nəzəriyyələr sistemini də
meydana gətirir. Hüquq təbiətin, fövqtəbiətin bəxş etdiyidir, bu
baxımdan da dəyərlərdən ibarətdir. Hüquq alidir və ali
olduğundan da insanlara xasdır və insanların digər canlılara olan
140
münasibətinin əsasında dayana bilir. İnsanların digər canlılara
humanistcəsinə yanaşması halları meydana gəlir. Buradan da
digər canlıların haqlı olduqları, yaşamaq haqları olduqları
məsələsi gündəlikdə dayanır.
Təbiət, fövqtəbiət dəyərlər olaraq digər dəyərləri yaradır.
İnsanların dövlətdə və cəmiyyətdə yaşamaları hüququn təbii
xassələrini təsdiq edir, eləcə də dövləti və cəmiyyəti hüquqların
təmin olunmasında mühüm funksiya daşıyan tərəf kimi
təsdiqləyir. Bununla da insanlar üçün münasibətlər və əlaqələr
strukturu dəyər kimi əhəmiyyət kəsb edir.
İnsanlar dəyərlər müstəvisində, yəni dövlətdə və cəmiyyətdə
dəyərli ünsürlər olaraq iştirak edirlər. İnsanların hüquqları
gerçək fövqtəbiətin və təbiətin nemətləridir. Hüquq müna-
sibətlərdə, əlaqələrdə, fəaliyyətdə normalarla tənzim olunur.
Normalarla tənzim olunduğuna görə də tərkibində mövcud olan
dəyərlər aşkarlanır. Tənzimetmə dəyərlərin aşkar olunmasına və
tərkib baxımından zənginləşməsinə xidmət edir. Aşkarlama və
tənzimləmə hüququn həqiqi biliklərdən, gerçəkliyi ifadə edən
fikirlərdən ibarət olması qənaətini ortaya qoymuş olur. Hüquq
həqiqi biliklərdən, bu baxımdan da dəyərlərdən ibarət olan
biliklər məcmusunu özündə ehtiva edir ki, bu biliklər məcmusu
da tərkibi müəyyənləşdirir. Tərkib elementləri və onların
müvafiq
istiqamətləri
hüquqi
biliklərin
dəyər
olaraq
reallaşmasında ortaya çıxır. Hüquqi fikirlər ictimai-siyasi müna-
sibətlərin və əlaqələrin dəyərlərdən ibarət olması qənaətini
ortaya qoymuş olur. Hüquq biliklər davranışı, hərəkəti
normalara salır. Hüquqi biliklər ixtiyar və səlahiyyətlərlə yanaşı,
tənzimedici mənanı da aşkarlayır.
Mənəvi dəyərlərin tərkibini münasibətlərdə və əlaqələrdə,
xüsusilə, dövlətdə və cəmiyyətdə hüquq təsdiq edir, aşkarlayır.
Mənəvi aləm, əxlaq hüquqi dəyərlərdən və gerçək biliklərdən
təşkil olunur. Hüququn gerçək olması, müəyyən şəraitlərdə
aşkarlanması məhz araşdırmalar, mülahizələr obyekti kimi çıxış
edir. Mülahizələr, fikirlər aşkarlayıcı funksiya kəsb edən təlim
141
olaraq epistemologiyanı (ümumiləşdirici təlimi, izahı) meydana
gətirir. Hüququn epistemoloji təlim yolu ilə izah olunması amili
insan hüquqlarının maraqların təmin olunması istiqamətində bir
təsdiqedici faktor kimi rol oynamasına dəlalət edir.
Bu əsərdə epistemioloji və aksiloloji fikirlər əsasən məntiqi
nəticələrə gəlmək yolu ilə formalaşır.
Hüququn aksioloji mahiyyəti üzrə:
-hüquq özündə maddi-mənəvi dəyərləri birləşdirən bir
universallaşdırıcı dəyərdir;
-hüquq məxsusiləşdirici kriteriya olaraq, məxsusi dəyərlərin
əsaslarını yaradır. Burada fərdin hüququ onun dəyərli olmasını
şərtləndirir;
-hüquq normaları istiqamətverici və tənzimedici dəyərlərdən
ibarətdir;
-hüquq normaları hüquqi dəyər müstəvisinin tərkibini
formalaşdırır;
-dövlət hüququ digər tərəflərin hüquqi dəyərlərini qorumaq
funksiyasını yerinə yetirir;
-dövlət hüquqa malik olduğundan dəyərlər məcmuəsindən
ibarətdir və s.
Hüququn epistemoloji mahiyyəti üzrə:
-insan maraqları gerçəkdir, həqiqidir, hüquq cəmiyyətdə və
dövlətdə bu gerçəkliyin daşıyıcısdır;
-hüquq dəyəri həqiqiliyin və gerçəkliyin bazasında
qərarlaşır;
-hüquqi biliklər insan hüququnun bütün tərəflərini
gerçəkləşdirir, məntiqi əsaslarla bağlayıcılıq qaydasında
aşkarlayır;
-hüquqi gerçəkliklər reallıqların əsaslarını meydana gətirir,
maraq və mənafeləri formalaşdırır;
142
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT:
Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik
konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-
ci il 23 may tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir;
İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti
alçaldan rəftar və cəza növlərinə qarşı BMT-nin 10 dekabr
1984-cü il tarixli
Konvensiyası.www.genprosecutor.gov.az/?az/content/57/;
Hüquq və qanunvericilik - Hüquq normaları. Hüquq
nəzəriyyəsi. kayzen.az/blog/law/7820/hüquq-
normaları.html;
Cinayət hüquq normasının mühafizəedici funksiyası
haqqında. V.Ş. Quliyev. Bakı Dövlət Universiteti. Bakı
Universitetinin Xəbərləri. Sosial-siyasi elmlər seriyası. N4.
2009.
static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Sosial%202009%204/6
7-74pdf;
Anais Guillemot. Legal axiology from the philosophy of
Law. August 29, 2012. http://www.akimoo.com/2012/legal-
axiology-from-the-philosophy-of-law;
Axiology.www.yourdictionary.com/axiology;
Epistemology. First published. Dec 14. 2005. Stanford
Encyclopedia of Philosophy.
http://plato.stanford.edu/entries/epistemology/;
143
Archie J.Bahm. Axiology: The Science of Values.
Editions Rodopi B.V., Amsterdam-Atlanta,GA1003.
books.google.az/books?id=jqSRrmtQ_WoC&pg=PA140&lp
g=PA140&dq=axiology+of+law&source=bl&ots=j85c;
КОНСТИТУЦИЯ ПОЛЬСКОЙ
РЕСПУБЛИКИ.www.uznal.org/constitution.php?text=Pola
nd&language=r;
КОНСТИТУЦИЯ РЕСПУБЛИКИ КОРЕЯ
(ЮЖНАЯ КОРЕЯ). Принята: 17 июля 1948 года.
Статус: 29 октября 1987 года).www.legalportal.
am/download/constitutions/110_ru.pdf;
Ценность. Философу.рф/словарь/статья/3-
философия-ценностей/48-ценность;
Энциклопедия эпистемологии и философии науки.
Аксиология.
Epistemology_of_science.academic.ru/17/aксиология;
Предмет и проблем юридической
аксиологии.www.centrlaw.ru/publikacii/page35/page37/ind
ex.html;
Правовая аксиология. Список терминов. web-
local.rudn.ru/web-local/uem/ido/fil_p/gloss.htm#Gloss_5;
А.Ю.Бабайцев. Эпистемология.
terme.ru/dictionary/175/word/yepistemologija;
А.И. Овчинников. Эпистемология правового
мышления. metodologlab.narod.ru/pravo/st4.htm
144
ELŞƏN MİSİR OĞLU NƏSİBOV
“İnsan hüquqları” anlayışının dərk olunmasında fəlsəfi–məntiqi
(formal (ənənəvi-klassik) və dialektik məntiq)
metodlar
Dərketmənin aksioloji və epistemoloji əsasları
III KİTAB
«Елм вя Тящсил» няшриййат-полиграфийа мцяссисяси
Dostları ilə paylaş: |