ElşƏn miSİr oğlu nəSİbov
Yüklə 309,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
41 Buradan da fərqlilik üzərə çıxır. Fərqlilik sistemdə kəmiyyət fərqlərindən və forma fərqlərindən ortaya çıxan bir haldır, formadır, vəziyyətdir). Bu baxımdan da dərketmə prosesi konkret müstəvi və mücərrəd müstəvi üzrə, xəyali müstəvi üzrə həyata keçirilə bilər. Müstəvilərdə uzaq və yaxın məsafələr dərketmədə birləşə və vəhdət təşkil edə bilər. İstiqamətlərin müxtəlifliyi sahələr müxtəlifliyindən ortaya çıxır. Dərketmənin genişlənməsi yaradıcılığı və quruculuğu, bu baxımdan da fəaliyyəti genişləndirir. Düşüncə fərqliliyi əsasən təbiətdə, kainatın vahid sistemində mövcud olan rəngarəngliklərdən, bununla əlaqədar olaraq meydana gələn müxtəlif siqnallardan, eləcə də siqnalların emalından asılıdır. Düşüncə fərqi enerjinin fərqli təsirindən, obyektin, mənbənin, subyektin fərqli qəbu- lundan yaranır. Düşüncə fərqliliyi rənglərdən meydana gələn çalarların zənginliyidir. Düşüncə fərqliliyi tərkibin zənginliyidir. Bu baxımdan da dərketmənin fərqli əsasları məkan, zaman və varlıq prinsiplərinə söykənir. Məkan böyüdükcə varlıq geniş- lənir, varlıq genişləndikcə əlaqələr və təsirlər fərqləri meydana gəlir. Burada sürət, enerji, qüvvə və kəmiyyət amili məhz dərketmənin fərqliliyini meydana gətirir. İnsan fəaliyyətinin müxtəlifliyi də fikirlərin, dərketmənin müxtəlifliyini şərtləndirir, aşkarlayır. Subyektiv qabiliyyət, istedad amili, məlumat almaq və emal etmək bacarığı, eləcə də daha çox məkanlarda olmaq imkanları kəmiyyət baxımından düşüncə fərqlərini yaradır. Kəmiyyətin düşüncələrdə mövcudluğu da düşüncələrin key- fiyyətini meydana gətirir. Sistemlilikdə daha çox əlamətlərin aşkar olunması və əlamətlərin siqnallarının qəbul olunması dərketmənin fərqli əsaslarını meydana gətirir. Dərketmə həm tərkib etibarilə zəngin olan daxili fərqlərdən yaranır, burada həm də sahələrin müxtəlifliyindən fərqlilik üzərə çıxır. Deməli, dərketmə dərəcələnir, eləcə də təsnif olunur. Məlumdur ki, dərketmə tərkib etibarilə təsnif olunan universal bir qabiliyyətdir. Həmçinin fərdi və subyektivdir. Dərketmə konstruktivlik və bağlayıcılıq əsasında genişlənir. 42 Konstruktivlik bütün obyektlərdə tərkib və bütövün əsaslarını ortaya çıxarır. Düşüncələrin ardıcıllığı dərketmənin ardıcıllığını yaradır. Düşüncə və dərketmə ardıcıllığı dəyərlər şəbəkəsini formalaşdırır. Dərketmə konkretlilik və mücərrədliliyi meydana gətirir. Duyğu orqanları və onların meta əsaslı fəaliyyəti, fövqəl hissiyyatlar dərketməni bir qədər fövqə qaldırır. Fövqə qalxma dərketmənin qeyri-müəyyənliyi ilə müəyyənliyini vəhdətdə birləşdirir. Dərketmənin genişlənməsi həm də fikirlər ardı- cıllığından və şərtlənmənin ardıcıllığından meydana gəlir. Fikir fikirləri şərtləndirir, burada emal proseslərinin artımı elə dərketmənin sahəsini böyüdür. Dərketmənin istiqamətləri və obyektləri genişlənir. Dərketmə insanlar arasında qarşılıqlı fikir mübadilələri apararkən, eləcə də diskussiyalar həyata keçirərkən böyüyür. Böyümə də siqnal mübadilələri zamanı enerji axınları sayəsində mövcud olur. Dərketmə böyüdükcə elementlər arasında əlaqələr də daha çox aşkar olunur. Hüquq ümumi və humanitar sahə olmaqla, universal dərketmə obyektinə çevrilir. Hüququ dərk etmək üçün onun müxtəlif sahələrini obyektə cəlb etmək lazımdır. Hüququn dərketmə sahələri insanların fəaliyyət istiqamətlərindən asılıdır, eləcə də müxtəlif bucaqlardan olan düşüncələr hüququn müxtəlif dərketmə obyektlərini formalaşdırır. Dəyər özü bir dərketmə istiqamətidir. Dəyərlər həm universal, həm də fərdi əsaslarla dərk oluna bilir. Hər bir dəyərin öz obyekti var. Hüququn dəyəri onun bütün sahələrində mövcuddur, çünki hüquq özü elə bir nemətdir, hər bir sahədə mövcuddur. Dəyər hüquq anlayışını həm universal, həm də fərdi qaydada dərk etdirir. Dəyərlər hüquq anlayışı üzərində mühafizəkarlığı meydana gətirir. Dəyər- lərin dərk olunması üsulları onun metodologiyasını, dərketmə əsaslarını ortaya çıxarır. Eyni zamanda dəyərlərin məzmununu aydınlaşdırır. Dəyərlər fəlsəfi kateqoriyalara uyğun olaraq aydınlaşır, əhəmiyyəti aşkar olunur. Hüquqlar dəyərdir, vəzifələr də dəyərdir. Onların hər ikisi vəhdətdədir. Hər ikisi dəyərləri özündə daşıyır. Vəzifələrlə bağlı 43 olan dəyərlər hüquqların tərkibinin dəyərlərini yaradır. Bu baxımdan vəzifələrin tərkib etibarilə yerinə yetirilməsi məhz dəyərlərin yaranmasına səbəb olur. Vəzifələr və hüquqların dərk olunması onların metodoloji aspektlərini, elmi əsaslarını meydana gətirir. Fəlsəfi-məntiqi metodlar, obyektə deduktiv və induktiv yanaşmalar üsulları məhz hüquqi dəyərlərin tərkiblərini aşkarlayır. Hüquqi dəyərlərin tərkibləri arasında bağlayıcılığın özü elə bütövlüyü meydana gətirir. Bu baxımdan da hesab etmək olar ki, dəyərlər vəhdət olan hüquqi sistemdən ibarət olur. Dəyərlər hüququn subyektini də dəyərli edir. Ümumiyyətlə isə hüquq subyektlərinin azadlıqları və sərbəst fəaliyyətləri, burada sərbəst imkanları məhz dəyərlərin sistemli tərkibini meydana gətirir. Dəyərlər dərəcələnir, təsnif olunur. Məsələn, müqayisədə nisbətən dəyərli olmaq amili meydana gəlir. Dəyərlərin əsası elementlərin məkanları və məkanda olan tutumları, həcmləri ilə müəyyən oluna bilir. Aksiologiya dəyərlərin öyrənilməsinin elmi əsaslarını özündə cəmləşdirir. Dəyər əlaqələrdə, münasibətlərdə, fəaliyyətdə və təbiətlə təmasda tətbiq olunur. (Qeyd: aksiologiya –yun.axia-dəyər və logos-təlim, anlayış, söz- dəyərlərin təbiəti, onların əsasları və mənşəyi, mövcudluğu, funksiyası, fərqli dəyərlərin tipləri və iyerarxiyaları (predmetlər, hadisələr, məh- sul, həmçinin insanlar üçün tarixi, sosial, mədəni əhəmiyyəti olan ənənələr, norma və ideallar) haqqında fəlsəfi təlimdir. Bu sahədə biliklərin cəmləşməsi və fəlsəfi fənn ondan ibarətdir ki, dəyərlərin mənası yaranır. Burada yalan və həqiqət, etikada xeyir və şər nəzəri olaraq dərk olunur. Dəyərlər və qiymətlər arasında əlaqələr məsələsində suallar qoyulur. 1 Aksiologiya fəlsəfənin bir qolu kimi, dəyərlərin təbiəti və tipləri ilə əlaqəli 1 Энциклопедия эпистемологии и философии науки. Аксиология. Epistemology_of_science.academic.ru/17/aксиология. Yüklə 309,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|