ElşƏn miSİr oğlu nəSİbov
Yüklə 309,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
59 Dəyərlər sistemlər daxilində zəngindir. Bir sistemin dağılması elementlərin passivliyini yaradır, formasını və məkanını dəyişir. Ola bilər ki, bir element bir sistemdə az, digər sistemdə çox dəyərə malik olsun. Sistemlər genişləndikcə, böyüdükcə kəmiyyətlər də artır. Artdığına görə dəyərlər də artır. Elementlər artır, artanda çəkisini və kəmiyyətini böyüdür. Funksiya genişlənir. Funksiyanın genişlənməsi dəyərlərin əldə olunmasını təmin edir. Deməli, genişlənən hərəkətlər dəyərlərdən ibarət olur. Burada makro formaya keçən dəyərlilik meydana gəlir. Bu baxımdan da sistemlilik məhz dəyərlərin zənginləşməsinin əsaslarını meydana gətirir. Məsələn, cəmiyyət özü bir kollektiv fəaliyyət, əmək münasibətləri, əqli münasibətlər, davranış, maraq və mənafeni özündə cəmləşdirən bir dəyərlər sistemidir. Cəmiyyət və dövlət forması məhz insanların dəyərli olmasının bazasında dayanır. Peşə istiqamətləri də dəyərlərdən ibarət olur. Bir istiqamət bir neçə sahəni əhatə edir. Məsələn, vəkillik institutu dəyərlər istiqamətlərindən olaraq həm hüquq institutudur, həm ictimai institutdur, həm də dövlət institutudur, belə ki, dövlətin hüquq sisteminin müdafiəçisidir. Vəkillik dəyər olaraq insanların bütün sahələrdə-istər fərdi qaydada, istərsə də kollektiv qaydada tərəf olan əlaqə və münasibət formalarının müdafiəçisidir. Vəkillik institutu cəmiyyətlə dövlət arasında, vətəndaşla dövlət hakimiyyəti arasında vasitəçi rolunu oynayır, hüquqları olan bütün tərəflərin hüquqi müdafiə funksiyasını yerinə yetirir. Dəyərin zənginliyi elə verilən vasitənin (obyektin) zənginliyidir. Dəyər zənginliyi sistem zənginliyi üzərində meydana gəlir. Sistem zənginlikdir, deməli, dəyər də zənginlikdir və kəmiyyətə bağlıdır. Lakin kəmiyyət istifadə zamanı sistemli və nizamlı olur. Dəyər həm də bir ifadədir və zənginliyin, təkmilliyin, keyfiyyətin ifadəsidir. Dəyər vermək vasitələr üzərində siqnalları qəbul etməkdən meydana gəlir. İfadələr siqnallardır, siqnalların təzahürüdür (məsələn, nitq sürətli siqnaldır, deməli, enerjidir; nəfəs, tənəffüs enerjidir) dəyərlər də siqnallardır. Bu 60 baxımdan da siqnalların qəbulu və təkmilləşməsi məhz dəyərlərin artmasının əsaslarını meydana gətirir. Dəyərlər dərəcələnirsə, deməli, siqnallar da dərəcələnir. Dəyərlərin dərəcələnməsi subyektlərin dərəcələnməsini də meydana gətirmiş olur. Dəyərlər məkanlarda və zamanlarda dərəcələnir və bu, əsasən sistemlilik prinsiplərindən meydana gələn zərurətə çevrilir. Dəyərlər genişlənən hərəkətlərlə yanaşı, məhdudlaşan hərəkətlərin də bazasında dayanır. Burada funksiyanın genişliyi müxtəlif tərəflər üçün sərhədlərin məhdudlaşmasını yarat- dığından həmin tərəflər üçün dəyərsizliyə çevrilir. Çox genişlənmə həm də genişlənən tərəf üçün dəyərsizliyin əsaslarını meydana gətirmiş olur. Məhdudlaşma, məkanın kiçikliyi dəyərləri yaratmış olur. Dəyər vermək bir hal və proses kimi nəyisə (hadisə, maddi aləm, mücərrəd aləm və s. olsun), kimisə müsbət qiymət- ləndirmədir. Dəyər vermək dəyər verilən şeylərdən istifadənin əsaslarını təşkil edir. Müsbət qiymət bir şeyə verilən yüksək diqqətdir, əhəmiyyətdir. Dəyər zəruridir, həm də lazım olan vasitələri zəruri edir. Dəyər lazımı və zəruri anlarda meydana gələn vasitələrə çevrilir. Müsbət qiymət dolğun və zəngin əks olunmadan meydana gələndir. Dolğun və zəngin, pozitiv əks olunma etika və estetikadır. Bu baxımdan da gözəllik bir dəyərdir. Dəyərdir, ona görə ki, gözəl görünmə elə dolğun görünmədir, əks olunmadır. Bu baxımdan da gözəllik bir dəyərdir; çünki dolğun bir məzmundur, vahiddir. Gözəllik o halda xoş görünür ki, burada tarazlı sistem meydana gəlir. Tarazlı sistemlər vərdiş olunmuş qaydalara və prinsiplərə, bundan irəli gələrək görünüşə xas olur. Bu baxımdan da tarazlıq da bir gözəllikdir. Gözəllik tarazlıqdır, estetikadır. Əxlaq da gözəllikdir; çünki burada sistemlilik və mənəviyyatlılıq var. Tərbiyə elə dəyərlərin qorunmasına xidmət edir. Bu baxımdan da da yüksək mənəvi dəyərlər məhz sistemlilikdir, tarazlıqdır, bərabərlikdir, məkanda tarazlılıqdır. Tarazlıq olduğuna görə də 61 ədalətlilikdir. Ədalət olduğundan da saflıq var. Saflıq özü də dəyər rolunu oynayır. Ümumiyyətlə, insan həyatında nə varsa, hamısı dəyərdir. Ən əsası odur ki, dəyərlər istifadə olunan və istifadə olunmayana (məkandan asılı olaraq) bölünə bilir. Haqqın (burada mənəviyyatın tərkibi olan ixtiyar, vəzifə və səlahiyyət) özü də bir dəyərdir. Haqq nemətdir, insanlar bu nemətdən istifadə edirlər. İnsanlar öz tarazlı həyatlarını və təbiətlə Ulu Tanrı ilə bağlantılarını məhz haqlarla təmin edirlər. Bu baxımdan da insanlar tarazlı mühitdə, tarazlı prinsiplərlə məhz haqqı əldə etmiş olurlar. İnsan hüquqları haqqdır, təbiətdən və fövqəltəbiətdən insanlara veriləndir. Bu baxımdan da dəyərdir. İnsan hüquqları şəbəkələnir, sistemləşmə xüsusiy- yətlərinə malikdir. İnsan hüquqları insanların həyatlarının tarazlı əsaslarla təmin olunmasına xidmət edir. Bu baxımdan da insan hüquqları tarazlı münasibətlər və davranış sistemlərinin əsaslarını meydana gətirir. İnsanlar öz təbii hüquqlarını tarazlı əsaslarla təmin etməyə çalışırlar. İnsan hüquqlarının əsaslarını formalaşdıran maraq, mənafe, məqsəd kimi kriteriyalar da dəyərdir. Bu baxımdan da belə qənaətə gəlmək olar ki, insan həyatını təşkil edən bütün maddi-mənəvi kriteriyalar məhz dəyərlərdən ibarətdir. Dəyərlərsiz heç bir şey ola bilməz. Məkan dəyişəndə eyni bir subyekt və obyekt (dəyər vasitələri kimi) dəyərini artırıb-azalda bilər. Hər bir elementin sistemdə öz yeri var. İtərkən sistemin də kəmiyyəti azalır və dəyərlər azalır, çatışmazlıqlar meydana gəlir. Bu baxımdan da dəyərlərin ən əsası məhz sistemlilik prinsiplərində öz əksini tapır. Bəzən böyük həcmli şeylər azalanda öz dəyərini itirir. Məsələn, evin dirək həcmi (miqdarı) azalırsa, saxlama gücü də azalır, aşağı düşür. Məkanda məqsədli istifadə olunan kəmiyyət azaldıqca tutum da azalır, əks təsir azalır. Ağırlıq saxlamaq funksiyası və gücü azalır. Deməli, insan hüquqlarının dəyərlənməsi kəmiyyətdən, elementlər tutumundan asılıdır. Məsələn, resurs zənginliyi hüquqların təmin olunması üçün zəngin əsasları Yüklə 309,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|