Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Axlatdan tapılan qədim türk balbalı. E.ə. III minillik. Axlat muzeyi.
Qədim Anadolu və Azərbaycanın ərazisində yaşamış prototürk etnoslarından biri də adı qədim mənbələrdə "kuti" kimi çəkilən tayfa olmuşdur. "Kuti" etnonimi e.ə. III-II, eləcə də I minilliklərə aid qaynaqlarda yad edilir.

Tədqiqatçı B. Landeberqer kutilərin türk etnosuna mənsub olduğunu, tələbələri isə sözügedən etnonimin "quz" (oğuz) etnoniminin dəyişilmiş fonetik (z-d-t) forması olduğunu irəli sürmüş, Kamal Balkan isə, kuti şəxs adlarını türk dilində izah edərək, B. Landeberqerin fikrini təsdiqləmişdir (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 81-82). Eyni fikrə Firidun Ağasıoğlu da şərik çıxmışdır. O, kuti hökmdarlarının daşıdıqları “Yarlaq” adını qədim türk yazılarındakı Yarlakar Kan Atanın, “İbra” adını "Kitabi-Dədə Qorquddakı İmrənin, “Kurum” adını qədim bulqarların xanı Kurum xanın və Altun Orda xanı Kurum xanın, “Elulameş” adını Elalmışın (İlalmışın) adları ilə və s. tutuşduraraq kuti hökmdarlarının türk adları daşıdıqlarını ortaya qoymuşdur (Ağasıoğlu,2005, s. 148).

Kutilər bir tərəfdən turukkilərlə, digər yandan isə suvarlarla ittifaqda olmuşlar. Bu tayfanın adı eyni zamanda Diyala çayının yuxarı axarlarında yerləşən Tukriş ölkəsi ilə yanaşı çəkilir (Bu ölkənin adına bənzər Tikriş adı daşıyan bir şəhərin də olduğu məlumdur). Həmin ölkədə Arisen adlı hökmdar hakimiyyətdə olmuşdur. Tədqiqatçılar Arisen adını Arslan adı ilə, Tukriş adını isə Türkeş qəbiləsinin adı ilə eyniləşdirirlər (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 81-82).

Bu nüans mövzumuz baxımından o qədər önəmlidir ki, onun üzərində xüsusi durmamıza ehtiyac var. İş burasındadır ki, Əbülqazi Bahadır xan “Oğuznamə”sində (“Şəcərə – ye - Tərakimə”) türkeşlərin soy babası, bu türk soyuna öz adını vermiş olan Türkeş bəyin də adı keçməkdə və o, Div Yavqunun vəzirlərindən biri kimi qeyd edilməkdədir. Əbülqazi Bahadır xanın yazdığına görə, Türkeş bəy Div Cıngüşümün oğludur və Div Yavqunun vəzirlərindən olub (Ögəl, 2006, s. 237). Sözügedən “Oğuznamə”də Div Yavqu haqqında isə bunlar yazılıb:

«Qayı xanın (Söhbət Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Qayı xandan gedir) oğulları çox idi. Qayı xan bir oğluna ulu babalarından birinin – Div Yavqunun adını vermişdi. O, öldükdən sonra elin kiçiyi də, böyüyü də, bir sözlə, hamı sözü bir yerə qoyub, Div Yavqunu taxta çıxardılar.

Günlərin bir günü Div Yavqu xan xalqdan soruşdu:

Bizimlə yaşayanlar arasında Oğuz xanı görən adam varmı?

Sualına cavab olaraq ona bildirdilər:

-Bir nəfər qalmışdır. Bu da Salur elindən Ulaş adlı birisidir.

Xan bunu eşitcək tez bir adam göndərdi və Ulaşı gətirtdi.Ondan Oğuz xanın yurdda necə yaşadığını, necə iş gördüyünü, dostlarına necə mürəvvət göstərdiyini düşmənlərinə qarşı necə hərəkət etdiyini soruşdu. Ulaş da nə bilirdisə, hamısını danışdı. Xan buna görə ona çoxlu hədiyyə verdi və yurduna göndərdi.

Div Yavqu xanın uluq (böyük) bəyləri yazır elindən Alan və Arlan, dügər elindən də İrkıl Xoca idilər.

Xan bir gün ov ovlayıb, yurd quranda atdan yıxıldı, kəllə sümüyü qırıldı və elə bundan da öldü» (Ögəl, 2006, s. 237).

Rəşidəddin "Oğuznamə"sində ilk baxışdan adi bir əfsanə və ya rəvayət təsiri bağışlayan, fəqət mövzumuz baxımından böyük önəm daşıyan bir süjet yer almaqdadır. Söhbət «Arslan xan - qul əhvalatı»ndan gedir: «Arslan xanın Suvar adlı bir qulu var. Cox hünərli və istiqanlı olan Suvar Arslan xana cox yaxındır. Elə yaxındır ki, bəylərin və vəzirlərin yanında xanın qulağına söz pıçıldaya bilir. Haciblər və inaklar Suvara paxıllıq edirlər və onu aradan götürmək istəyirlər. Xana deyirlər ki, Suvar səni öldürüb taxt-tacına sahib olmaq fikrindədir. Arslan xan Suvarı iş dalınca başqa bir yerə göndərir və özünü ölülüyə vurub tabuta uzanır. Haciblər Arslan xanı ölmüş bilib, onun var-dovlətinə sahib çıxırlar. Suvar səfərdən qayıdır. Böyük yas məclisi qurur, göz yaşı töküb özünü öldürəcəyini bildirir. Onun ağlamağını eşidən Arslan xan tabutu sındırıb ayağa qalxır…

Qara Arslan Suvarı bərk-bərk qucaqlayıb öpdü. Onun qəlbi sevinc və razılıqla dolu idi: "Uca Tanrı mənə yenidən dirilik bağışladı və həyata qaytardı" (Rəşidəddin F., 1992, s.53-54).

Bu süjetdə kutilər (oğuzlar) ölkəsinin Arisen (Arslan) adlı hökmdarının adı çəkilir. Onunla birlikdə isə Xəzər xaqanı İosifin məktubunda Yafəsoğullarından 10 türk soyunun babası Toqarmanın (Türkün) 10 oğlundan birinin, yəni Suvarın adına rast gəlirik.

Şübhəsiz ki, bu süjetə folklorşünasla tarixçinin münasibəti fərqli olmalıdır və fərqlidir də. Təsadüfi deyil ki, M, Kazımoğlu süjetdə qədim inisasiya mərasiminin əlamətlərinı axtarır və yazır ki, əhvalatda «başlıca əlamət hökmdarın qul vasitəsilə yenidən dirçəlməsi, yeni güc-qüvvət qazanmasıdır. Gülüş elementləri olmayan Arslan xan - Suvar əhvalatını parodiya adlandırmaq olmaz. Amma həmin əhvalatda parodiya üçün bir zəmin var. Zəmin hökmdarın ikiləşməsi - qul və hökmdar libaslarında meydana cıxmasıdır. Suvar hünərvərliyi ilə əslində Arslan xanın özünü ifadə edir. Başqa sözlə desək, Suvarın igidliyində Arslan xan həm də özünü görür, Suvarın igidliyi Arslan xanın igidliyinin təcəssumunə cevrilir. Gülməli məzmun daşıyıb-daşımamasından asılı olmayaraq, Arslan xan - Suvar tipli əhvalatların, yəni hökmdarın ikiləşməsi ilə bağlı tarixi-mifoloji faktların araşdırılması arxaik parodiyanın mahiyyətini acmağa kömək edir (Kazımoğlu M., 2011, s. 3).

Tarixçi üçün isə məslə bir qədər fərqli mahiyyət daşıyır. Burada Suvar adının, yəni qədim suvar (subar, sabir, savir və s.) türk boyunun soy babasının adının çəkilməsi ona yeni konsepsiyalar üçün matürial verir. Məsələ burasındadır ki, mixi yazılar çuvaş türklərinin əcdadları hesab edilən suvarların eynən kutilər kimi Ön Asiyada, daha dəqiq desək, Messopatamiyada, yəni İkiçayarasında yaşamış olduqlarından soraq verir. Mövzu ilə bağlı F. Ağasıoğlu yazır ki, “Ən qədim subarlar haqqındakı məlumatlara görə, onlar e. ə. lV-ll minilliklərdə İkiçayarası adlanan ərazilərdə, Fəratla Dəclə arasında yaşayırmış… İkiçayarasına gələn samilər Akkad şəhəri ətrafında güclənib subarları daha yuxarılara sıxışdırdılar. Akkadlı Sarqonun (e. ə. XXlV əsr) yuxarı subar bölgələrinə hücum etməsi barədə yazılar qalmışdır. Sarqonun yaratdığı sami Akkad dövləti Şumer ölkəsini də ələ keçirmişdi… E. ə. ll minilliyin əvvəllərində subar torpaqlarına assurların ekspansiyası gücləndi. Bu vaxt İkiçayarasının yuxarı bölgələrinə sıxışdırılan subarlar quzey-doğudan da yeni hurri axınları ilə qarşılaşdı. Beləliklə, aşağıdan sami asur tayfalarının, yuxarıdan qafqazdilli huri tayfalarının arasında qalan subarlar üç qola ayrıldı: batı, orta və doğu qollar. Batı subar boyları 38-ci parallel boyunca batıya çəkilib digər xalqların içində əridi, həmin parallel boyunca doğuya çəkilənlər Urmu hövzəsində yerləşdi, daha sonra xeyli hissəsi Sibir və Türküstan tərəflərə miqrasiya etdi” (Ağasıoğlu, 2005, s. 155-156).

Görünür bu səbəbdəndir ki, suvarların varisləri olan çuvaş türklərinin miflərində Ön Asiya tanrılarının adları olduğu kimi qorunub saxlanmışdır. Bu barədə tanınmış çuvaş etnoqrafı Dmitri Madurov “Çuvaşların ənənəvi dekorotiv sənəti və bayramları” adlı monoqrafiyasında (Мадуров, 2004, s. 4-5) məlumat verməkdədir. Alimin yazdığına görə, çuvaşların mədəniyyətində qədim əkinçi xalqların tanrılarının izləri görünməkdədir. Məsələn;

Tura // Tora (çuv.) – Tora (qədim Misir), Tara (hind).

Amatura (Messopatamiya) – Ama Tura (çuv.) – tanrıların anası.

Si Duru (Messopatamiyada tanrıların sahibəsi) – Si Turri (çuv. tanrıların üzərində olan).

Turtur (Mes. Tanrı Dumuzinin anası) – Tur Tur (çuv. Tanrılar tanrısı) (Дмитриев, 1997, с. 137).

Ereşkiqal (Mes. Ölüm dünyasının sahibi) – Esrel (çuv. Ölüm tanrısı).

Tiamat (Mes. Yeraltı dünyanın şər ruhlarından biri) – Xəyamat (çuv. Yeraltı dünyanın şər ruhlarından biri).

Apsu (Mes. Yeraltı şirinsulu okean) – Ap su (çuv. Şirin su).

Soxmet (Misir, yandırıcı günəş və müharibə tanrıçası, tanrı Ptaxın qızı) – Sexmet (çuv. Müharibə tanrıçası. Çuvaş mifologiyasında Messopatamiya ikonoqrafiyasına uyğun olaraq, aslan bədənli, qız başlı varlıq kimi təsvir edilir) (Мадуров, 2004, s. 4).

Bu uyğunluq sistem təşkil etdiyindən onu qətiyyən təsadüf saymaq mümkün deyil. Maraqlıdır ki, bu gün çuvaşlar arsında yayğın olan şəxs adlarının bir qismi vaxtilə suvarları Ön Asiyadan köçə zorlayan, onların ölkəsinə sahib olan hurri adlarını təkrarlayan teomorf adlardır. Məsələn:

Savuşka (çuv.) – Şavuşka (hurrilərin məhsuldarlıq və qələbə ilahəsi);

Tilə (çuv.) – Tilla (Hurrilərin şimşək tanrısı Tessobanın dana şəklində təsvir edilən oğlu);

Urey (çuv.) – Urey (Misir-hurri qoruyucu ruhu. İlan kimi təsvir edilir);

Şamakka (çuv.) – Şemike (Hurrilərdə günəş tanrısı) və s (Мадуров, 2004, s. 4).

Beləliklə, çuvaş türklərinin əcdaları hesab edilən suvarların mixi yazılarda haqlarında söz açılan subarlar olduğu anlaşılır.

Firidun Ağasıoğlu yazır:

"Dəclə çayı ilə Urmu (Urmiya) gölü arasında ayrı-ayrı bəyliklər şəklində yaşayan çoxsaylı quti (kuti) boyları vaxtaşırı Akkad və Elam dövlətlərinin hücumlarına məruz qalır, var-dövlətləri yağmalanırdı. Həm akkad, həm də elam yazılarında göstərilir ki, qutilərin ölkəsində 70 boyla vuruşmuşlar. Əlbəttə, bu boyların hamısı ayrılıqda quti adlanmırdı. Sonrakı mənbələr göstərir ki, bəzi yazılarda "quti" adı o dövrdə həmin ərazidə yaşayan subar, turuk (türk), kuman, bars, börü, qarqar, azər, zəngi və sair türk boylarının ümumi adı kimi işlənmişdir” (Ağasıoğlu,2005, s. 147).

Alimin sözlərinə görə, Miladdan öncə XXlll əsrin sonunda yadelli işğalçılara qarşı öz ətrafında 70 boyu birləşdirən quti bəyliyi az sonra güclü dövlət qura bilmişdir (Ağasıoğlu,2005, s. 147).

Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, kutilər İkiçayarasında (Messopatamiyada) baş verən hadisələrə müdaxilə edirdilər. Onlar Şumer ilə müttəfiq münasibətləri saxlayır, lakin Akkad hökmdarlarının işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxırdılar. Epik əsərlərdən məlumdur ki, Akkad hökmdarı Naran-Suen Urmiya gölü hövzəsində yaşayan tayfalara qarşı təcavüzkar siyasət yürüdürdü. İşğala məruz qalan 70 hökmdar, o cümlədən Urmiya hövzəsi etnosları ittifaq yaradırlar. Müttəfiqlərə qarşı göndərilən Akkad ordusu məğlubiyyətə uğradılır.

Naran-Suen eyni zamanda şumerlərin dini mərkəzi olan Nippur şəhərinə ordu göndərir və buradakı Enlil məbədini dağıtmaq istəyir. Lakin o buna nail ola bilmir. Kuti hərbi dəstələri bu şəhərin köməyinə gəlirlər. Kuti dəstələrinin başında Enridavazir (e.ə.2225-2205) durmuşdu. Onun şərəfinə Nippur şəhərinin mərkəzinə mixi yazılı abidə qoyulur və orada Enridavazir "qüdrətli, Kutium (kutilər ölkəsi) və dünyanın dörd səmtinin hökmdarı" adlandırılmışdı (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 69).

Həmin dövrdə Kuti imperatorluğunun mərkəzi Arrapha (indiki Kərkük) şəhəri idi. Kutilərin idarəsi altında olan torpaqlarda əmin-amanlıq və firavanlıq hökm sürürdü. Təsadüfi deyil ki, kutilərin Laqaş canişini Qudea (e.ə. 2133-2117) bu barədə belə yazmışdı:

"Şəhərin məzarlığında qəbir qazılmadı, heç bir ölü gömülmədi, qala rahibi musiqi aləti daşımadı, ondan bir nəğmə (yas havası) çıxmadı, ağıçı qadın ağı demədi" (Ağasıoğlu,2005, s. 148).

Yazılı mənbələrdə İkiçayarasıda möhkəmlənən kutilər barədə ilk məlumatlar e.ə. lll minilliyə, yəni 4,5-5 min öncəyə aiddir. Maraqlıdır ki, bu tarix "Oğuznamə"lərdə söylənilənlərlə üst-üstə düşür. "Hunların, türklərin, moğolların və daha sair qərbi tatarların ümumi tarixi" adlı çox maraqlı monoqrafiyanın müəllifi J. Dögin (1721-1800) yazır:

" Sonra (Oğuz xan) İraqı (İkiçayarasını)... fəth edərək Şam, yaxud Suriyaya qədər irəlilədi və orada uzun müddət oturdu... Oğuz xandan Çingiz xana qədər təqribən dörd min il keçdiyi hesab edilir. Buna görə, Oğuz xan e.ə. 2800 il yaşamış olacaqdır" (Tahirzadə,1991, s. 63).

Oğuz xanın çox qədim zamanlarda yaşadığını söyləyən türkiyəli alim Besim Atalay onun təxminən 4590 il öncə yaşadığını bildirməkdədir. Ədalət Tahirzadə bununla əlaqədər yazır ki, Besim Atalayın bu sözləri 1920-ci ildə yazdığını nəzərə alsaq, Oğuz xanın tarixi e.ə. 2670-ci ilə düşür:

"Bu tarix J. Döginin göstərdiyindən cəmi 130 il azdır və Döginin yazdıqlarının gerçəkliyinə inamı bir daha artırır" (Tahirzadə,1991, s. 64).

Naran-Suen e.ə. 2201-ci ildə Enridavazirlə döyüşdə ölür və bundan sonra İkiçayarasının xeyli hissəsi kutilərin nəzarəti altına düşür. Ancaq Akkad və Şumer üzərində tam nəzarətə kutilər Elulemişin dövründə nail olurlar. Beləcə, F. Ağasıoğlunun fikrincə, kutilərin Şumer üzərində 91 il 40 gün (e.ə 2200-e.ə 2109) sürən hakimiyyəti başlayır. Bəzi alimlərə görə, bu hakimiyyət 124 və ya 132 il davam etmişdir. Quti hakimiyyətinin başlanğıc tarixi barədə də mütəxəssislər arasında yekdil fikir yoxdur. Məsələn, L. Helpen e.ə. 2622-ci ili, E. Meyer, Ş. Günaltay e.ə. 2550-2374 ci illər arasını göstərirlər. İ. Dyakonov bu hakimiyyətin son ili kimi e.ə. 2109-cu ili qəbul edir ki , F. Ağasıoğlu da bu fikrə şərik çıxır.

Bütün bu deyilənlər məntiqi cəhətdən nə qədər ağlabatan və inandırıcı görünürsə görünsün, tarix elmi dəqiqliyi sevir və nəzəri nəticələrin mütləq arxeoloji dəlillərlə təsdiqlənməsini tələb edir. Belə dəlillər varmı?

Bəli var. Söhbət İranın mərkəzindən, Timərə (Teymərə) adlı yerdə tapılan, sözügedən dövrə uyğun gələn, daha dəqiq desək, e.ə. 2300 – cü illərə aid edilən qayaüstü rəsmlər arasında cızılmış çoxsayla oğuz soy və boylarının damğalarından gedir. Bu damğalar babalarımızın bu ərazilərin ən qədim avtoxton sa­hibləri olduğunun, buralarda ən azı Erkən Tunc dövründən məs­kun olduqlarının və dünya sivilizasiyasında önəmli mərhələlər­dən biri olan Kür-Araz mədəniyyətinin yaradıcıları qismində çıxış etdiklərinin təkzibedilmz sübutudur (Tuncay B., 2015, s. 131).

Məlumat üçün bildirək ki, Erkən Tunc dövrünə aid bütün bu oğuz damğalarını üzə çıxaran şəxs yorulmaz tədqiqatçı, mil­liy­yətcə fars olan Mohəmməd Naserferddir. Lakin o, qədim türk mə­dəniyyəti ilə tanış olmadığından bu işarə və yazıların pro­toe­lam yazıları olduğunu zənn etmiş, İran ərazisində bulunan qaya­üstü təs­virlərə həsr etdiyi 3 cildlik kitabında da oğuz və türk damğa­la­rın­dan protoelam yazısı kimi bəhs etmişdir. Fəqət gü­neyli soy­daşımız, əski türk yazıları üzrə mütəxəssis Mənsur Rəhbərinin mü­daxiləsindən və ona türk damğaları haqqında mə­lumat vermə­sindən sonra səhvini anlamış, protoelam yazıları kimi bəhs etdiyi işarələrin türk-oğuz damğaları olduğunu təsdiq edərək, onlara Bəlucistandan tutmuş Kürdüstana, Fars kör­fə­sin­dən Türkmənsəh­raya qədər İranın hər bir yerində rast gəlindiyini bəyan etmişdir (Tuncay B., 2015, s. 133).

Mohəmməd Naserferd


Timərədən tapılan türk da­m­ğası. Al­tay türklərinin “aya” (yay) adlan­dır­dıq­la­rı bu damğanı yitas boyu­na məx­sus soylardan biri da­şımışdır.


Üzərində atlı və damğa rəsmi olan iki qayaüstü təsvir (Ti­mə­rə)



Damğalı daşlar (Timərə)

Üzərində türk damğaları cızılmış qaya parçaları (Timərə)
Burada bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, kutilər təkcə Şumer və Akkadı, yəni bugünkü İraq ərazisini deyil, eləcə də İran ərazisində ən qədim dövlət hesab edilən Elamı da tutmuş və öz imperatorluqlarına daxil etmişdilər.

Müxtəlif türk soy və boylarının damğalarına Qobustan və Gəmiqayada da kifayət qədər rast gəlinmişdir. Ə. Hüseyni və C. Cəfərovun Qobustan və Gəmiqayadan üzə çıxardıqları türk soy və boylarının tamğaların da önəmli bir hissəsini oğuz tamğaları təşkil edir (Cəfərov, 1987, s. 29-36).

Professor Cəfər Cəfərovun yazdığına görə, türk soy və boylarının ən qədim düşərgələrini, ata-baba yurdlarını, onların doğma vətənlərini, habelə mövcud olmuş ünvanlarını müəyyənləşdirmək üçün həmin tamğaların müstəsna əhəmiyyəti vardır. Tamğa və işarələr, bir sıra başqa xalqlarda olduğu kimi, türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin də etnogenezində iştirak etmiş soy və soybirləşmələrinin qədim yazı nümunələri kimi qiymətlidir. Azərbaycanın bir sıra rayonlarından tapılmış tamğalar haqqında Cəfər Cəfərov və Əbülfəz Hüseyni kimi tədqiqatçılar fikir söyləmiş, Əbülfəz Hüseyni Gəmiqaya təsvirləri, Cəfər Cəfərov Qobustan petroqlifləri içərisindən üzə çıxartdıqları, Firəngiz Muradova isə Şirvan zonasında tapdığı tamğalardan söhbət açmışlar.Müəlliflər bu işarələrin hansı soya mənsub olduğunu, həmin işarələrin qədim türk yazı sistemində paralellərini müəyyənləşdirə bilmişlər (Cəfərov, 1987, s. 29-36).

Maraqlıdır ki, həmin işarələrin paralellərinə digər qədim xalqların əlifba-larında da rast gəlinir. Məsələn,Yazıçıoğlu Əliyə görə 11-ci oğuz tayfası olan begdililərin soy damğasına Gəmiqaya işarələri arasında cüzi fərqlə rast gəlinir. Qaranoqayların as və ya az soyunun tamğası isə Sofu Novruz pirində tapılmış işarə ilə eyni olmaqla yanaşı, həmin işarəyə eramızdan əvvəl lll əsrdə Hindistanda formalaşdığı ehtimal edilən brahmi əlifbasının “ça” və “ba” hecalarının qrafik təsvirində də rast gəlinir (Cəfərov, 1987, s. 29-36).

Həmin əlifbada “tha”hecasını bildirən qrafem də ağnoqayların türkmən soyunun tamğası ilə eynidir və bu işarənin ən qədim nümunəsi Gəmiqayadan tapıl-mışdır. Brahmi əlifbasındakı “dha” hecasının işarəsi isə qaranoğayların konqes və ya kəngər soyunun tamğası ilə üst-üstə düşür və eyni işarəyə Sofu Novruz pirində də rast gəlinməkdədir.

Maraqlıdır ki, Şirvan damğalarından bəziləri də sami əlifbalarındakı hərflərə uyğun gəlməkdədir. Belə ki, qaranoğayların qazan boyunun ergenekli soyunun damğası ilə eyni olan işarə eramızdan əvvəl V-lll əsrlərdə işlənmiş arami əlif-basının “h” hərfi ilə üst-üstə düşür. Şirvan tamğalarından bir qismi Dəməşq-səmud və Dəməşq-səfaid əlif-basının bəzi hərfləri ilə eynilik təşkil edir.

Qobustan və Gəmiqyadan tapılmış türk tamğalarının bir qisminin paralellərinə də Orxon və Yenisey əlifbalarında rast gəlinir. Beləki, bu tamğalarla sözügedən əlifbalardakı “nt” və ya “nd”, “ s” və ya “ş”, “ı” və ya “i”, “p”, “b”, “d”, “t”,“z”, “k”, “ç” səslərinin qrafik təsvirləri ilə eynidir (Cəfərov, 1987, s. 29-36).

Mahmud Kaşğarlıya görə 6-cı oğuz boyu olan əfşarlara aid olan tamğaya, eləcə də Yazıçıoğlunun əfşarlara aid etdiyi, fəqət Mahmud Kaşğarlının təsvir etdiyi tamğadan fərqlənən tamğaya Gəmiqaya işarələri sırasında, eləcə də Abşeronun Duvannı qəsəbəsinin şimal-qərbində yerləşən Sofu Novruz qəbristanlığında qeydə alınmış tamğalar içərisində rast gəlinir.

Mahmud Kaşğarlının 3-cü oğuz tayfası kimi qeyd etdiyi bayandurların tam-ğası isə Şamaxının Quşçu kəndində yerləşən Abdal damı mağarasında qeydə alın-mışdır. Maraqlıdır ki, bu işarənin ekvivalentinə Egey yazılarında da “şərab” mənası verən heroqlif kimi rast gəlinir. Yazıçıoğlu Əlidə 11-ci oğuz boyu kimi qeyd edlmiş begdelilərin tamğaları Gəmiqaya işaələri içərisində də qeydə alınmışdır. Eyni müəllifin 16-cı oğuz tayfası kimi göstərdiyi çepnilərin tamğası da eyni təsvirlər içərisində yer almaqdadır. Gəmiqayada rast gəlinən tamğalar içərisində Yazıçıoğlu Əlinin 19-cu oğuz boyu olduqlarını söylədiyi ulay-unduğların və Bahadır xanın 17-ci oğuz boyu kimi təsvir etdiyi samurların tamğaları da vardır (Cəfərov, 1987, s. 29-36).

Sözügedən dövrdə Kuti imperatorluğunun paytaxtı olmuş bugünkü Kərkük şəhərinin tarixi bilinməyən dövrlərdən oğuz-türkmənlərlə məskun olması faktı da kutilərin qədim oğuzlar olduqları barədə söylənilən fikirlərə haqq qazandırmaqdadır. Hər halda, fakt budur ki, Kərkük oğuzlarının guya həmin əraziyə Səlcuqlar və ya Abbasilər dövründə gəldikləri, ondan öncə sözügedən ərazidə türklərin yaşamadığı barədə fikirlər özünü doğrultmur. Çünki cahiliyyə dövrü, yəni islamaqədərki ərəb ədəbiyyatında, o cümlədən Aşa və Nabiğa kimi şairlərin şeirlərində türklərdən bol-bol söhbət açılmaqda, tarixi mənbələrdə Həzrət Peyğəmbərimizin (c) səfərlərə çıxdığı zaman türk çadırında yaşadığı barədə məlumatlar bulunmaqdadır (Turan, 1993, s. 22).

Maraqlıdır ki, Fəzlullah Rəşidəddin oğuzların İkiçayarasına hakim olmamışdan öncə Oğuz xanın Azərbaycandakı Aladağda iqamət etdiyini bildirir (Сеидов, 2005, c. 22-24). Burada Aladağ toponimi diqqəti çəkməyə bilmir. Məsələ burasındadır ki, sözügedən dövrlərə aid şumer-akkad mənbələrində Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Aratta ölkəsindən söz açılmaqdadır və mütəxəssislər həmin ölkənin adı ilə sözügedən dağın adı arasında bir bağlılıq görürlər. Məsələn, Yusif Yusifov yazır ki, “Aratta” kəlməsinin mənası dağ deməkdir. Eradan əvvəl Vlll əsrə aid şumer-akkad lüğətlərində həmin kəlmənin “arrattu” və “aratu” formalarına da rast gəlinir və mənasının dağ olduğu bildirilir: "Bu sözlərə oxşar oronimlər dağ, dağ silsiləsi mənalarında ancaq türk dillərində işlənmişdir. Məsələn; Alatta, Alatuu, Alatoo kimi dağ bildirən türk mənşəli adları göstərmək olar. Bu formalar Orta Asiyanını türk xalqlarının dilində işlədilir. Bundan başqa, türk dillərində Altay, Alatey, Aladağ, Alatau və sairə formalar da vardır. Çox güman ki, Aratta, eləcə də arattu, aratu sözləri erkən prototürk forması olmuş, sonralar r-l fonetik əvəzlənməsinə məruz qalmış, yəni Alataa, Alatuu, şəklinə düşmüşdü. Belə fonetik dəyişmənin keçid mərhələsi Alatey yer adında özünü təzahür etmişdi. Eradan əvvəl Vlll əsrdə Urartu qaynaqları keçmiş Aratta ərazisini Alatey adlandırmışdı və ona dağ mənasını vermişdi. Alatey türk dillərində işlənən Alatay, Altay, Alatey və Alatau dağ, dağ silsiləsi bildirən sözlərin erkən forması kimi qəbul edilə bilər. Bu sözlərin prototürk dilinə nənsub olması heç bir şübhə yaratmır” (Yusifov Y., Kərimov S., 1987., s. 55; Юсифов, 1989, c. 22 прим. 15).

Fikrimizcə, Rəşidəddin "Oğuznamə"sində Oğuz xanın Azərbaycandakı yurd yerinin Aladağ olması faktı təsadüfən qeyd ediməyib. Sözügedən "Oğuznamə"də oxuyuruq: "Yay aylarında onlar (oğuzlar) bu vilayətlərin bütün yaylaqlarını Səbalan, Alataq və Ağdiberiyə qədər bütün dağlıq yerlərini ələ keçirdilər. Deyilənə görə Alataq adını və Səbalan adını da onlar vermişlər. Türk dilində "meydana gələn", "dikələn" bir şeyə səbalan deyilir" (Сеидов, 2005, c. 22).

Qədim oğuz yurdlarının coğrafiyasını öyrənmək baxımından Əbu Bəkir əl- Tehrani əl-Isfahaninin “Kitabi-Diyar Bəkiriyyə“si xüsusi yerə sahibdir. H. İsmayəlovun yazdığına görə, “bu əsər oğuz türklə­rindən olan Ağqoyunluların ən qüdrətli hökmdarı Uzun Həsənin (1453-1478) hökmü ilə 1470-ci ildə yazılmışdır. Əsərin müəllifi dövrün görkəmli alimlərindən.., həmçinin dövlət adamlarından biri idi. Bu baxımdan, qüdrətli hökmdarın göstərişi ilə yazılan həmin əsərin mö’təbərliyinə əlbəttə ilk mənbələrdən, o cümlədən bizə qədər gəlib çatmamış mənbələrdən is­tifadə olunması baxımından şübhəmiz qalmamaqdadır. Birinci fakt: müəllif Uzun Həsənin böyük babası-Ağqoyunlu döv­lətinin banisi olan Qara Yülük Osman bəyin nəsil şəcərəsini araşdıraraq 52-ci babada oğuz xaqana çatdırır. Oğuz xaqanın başçılıq eidiyi dövlətin əhatə etdiyi əraziləri sadalayıb və nəhayət, onun /Oğuz Xaqanın/ Göyçə dənizi ətrafında vəfat etdiyini yazır. İkinci fakt: Əbu Bəkr əl-Tehrani Oğuzun nəvəsi Bayandır xaqan haqqında daha maraqlı mə’lumat verir. Müəllif göstərir ki, Bayandır Xaqan “Qarabağ qışlağı və Göyçə dəniz yaylaqlarına getdi və böyük bir qurultay çağırdı“... Toy məclisi qurdurdu. “Ban ev“ adlanan çox böyük bir zərli alacıq qurdurdu. Bu toyda 12 min qoç, 9 min ayrıq, 18 min buğa kəsdirdi. Çoxlu qızıl, gümüş, qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş 500 bel bağı bəxşiş verdi ki, bunların da üstündə qızıl və gümüş qılınclar vardı. Məmləkəti oğlanları arasında qabiliyyətlərinə görə bölüşdürdü və bir neçə gündən sonra Allahın dəvətini qəbul etdi” (İsmayılov, 1999, səh. 18).

Deyilənlərdən bir daha belə aydın olur ki, Azərbaycanın “Oğuznamə”lərin formalaşma və yayılma araealına daxil olmuşdur. Bununla belə, «unutmaq olmaz ki, folklorda vətən anlayışını Azərbaycan timsalında, Azərbaycanın konkret coğrafi məkanları nümunəsində araşdırmaq nə qədər əhəmiyyətlidirsə, həmin anlayışı Oğuz eli timsalında, Oğuz elinin coğrafiyası nümunəsində araşdırmaq da mifoloji-tarixi baxımdan bir o qədər əhəmiyyətlidir. «Dədə Qorqud» dastanında «vətən» mənasında Oğuz eli iyirmi dörd sancaq bəyliyini əhatə edir. Bu, vətən torpağının genişliyinin bir göstəricisidir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, vətən torpağının gündoğandan günbatana qədər uzanan böyük bir ərazini əhatə etməsi türk epik düşüncəsi üçün səciyyəvi bir haldır. «Oğuz kağan» dastanında Oğuz kağanın «günəş – bayrağımız, göy üzü – çadırımız» deməsi bunun bariz nümunəsidir. Bu cür nümunələr türklərin «tək Tanrı, tək xalq» deyib, cahan dövləti qurmaq istəyindən və düşüncəsindən xəbər verir. «Günəş – bayrağımız» fikri qədim türklərin vətən anlayışı ilə bağlı başqa bir inancını da yada salır. Həmin inancın başlıca ma­hiyyəti gündoğan tərəfin müqəddəs sayılması ilə bağlıdır: «Dün­ya düzəni ilə dövlət təşkilatı arasında bir bənzərlik və uyğunluq mey­dana gəlirdi. Günəşin doğması, batması, gecə-gündüz, yer və göy, uca dağlar, müqəddəs ormanlar dövlət təşkilatında və idarə­çiliyində bir simvol mahiyyəti daşıyıb, çox mühüm rol oynayırdı. Dövlətçilik düşüncəsi özünü çox qabarıq olaraq mifologi­yada da göstərirdi. Şərq tərəf günəşin doğduğu yer olduğuna görə xüsusi önəm qazanırdı. Halbuki Göytürk dövlətinin Qərb tərəfləri Şərqə nisbətən daha zəngin torpaqları əhatə edirdi. Göytürk dövlətini quran türk tayfaları Qərb bölgələrində yaşayırdı. Əsl Göytürk dövləti qərbdəki on tayfa tərəfindən qurulduğu halda, sonralar paytaxtın gündoğandakı Orhon çayının hövzəsində yerləşən Ötükenə köçürüldüyünü görürük. Böyük Hun dövlətinin, Uyğur xaqanlığının, Çingiz xan imperatorluğunun da paytaxtı məhz Ötükendə idi» (Ögel 1989, s. 274-275). Bir neçə türk dövlətinin paytaxt olaraq Ötükeni seçməsi bu coğrafi məkanın müqəddəsləş­dirilməsini və bu müqəddəsliyin isə, hər şeydən qabaq, günəşlə, gündoğanla əlaqədar olmasını təsdiq edir» (Kazımoğlu M., 2016, s. 23-24).

Şumerlərdən dövrümüzədək ulaşan ən maraqlı sənədlərdən biri İkiçayarasında tufandan öncə və sonra hakimiyyətdə olmuş sülalələrin və onların hökmdarlarının adlarının və hakimiyyət illərinin qeyd edildiyi sənəddir ki, bu sənəddə kuti hökmdarlarının da adları və hakimiyyət illəri qeyd olunmuşdur. Kutilərin yerli şumer əhalisi tərəfindən özünkülər kimi qəbul edildiyinin anlaşıldığı bu sənəddə diqqəti çəkən ən önəmli məqam kuti hökmdarlarının hakimiyyət müddətlərinin öncəki sülalələrin hakimiyyət müddətlərindən fərqli olaraq, müəyyən nizama tabe olması və bir sistem təşkil etməsidir (Ağasıoğlu, 2005, s. 151).

Firidun Ağasıoğlu bu halı tam haqlı olaraq, qədim türk-oğuz El (dövlət) sistemi ilə izah edərək yazmışdır:

"Quti dövlətinin El quruluşu çağdaş tarixçilərin bilgi meyarına uyğun gəlmir, qəbul olunmuş ölçüyə sığmır. Ona görə də İ. M. Dyakonov qutilərin ibtidai icma quruluşunda yaşadığını deyir. Azərbaycan tarixçiləri isə quti elbəylərini (çarları-nı) icma şurası tərəfindən seçilən tayfa birliyi adlandırır və qutilərin guya dövlət qurmaq astanasına gəldiyini, lakin İkiçayarasında idarəetmə işlərinə qoşulub alış-madıqları üçün böyük dövlətçilik təcrübəsi qazana bilmədiklərini yazırlar. Halbuki, Quti elinin 1 əsr boyu tabeliyində olan dövlət və ölkələri göz önünə gətirəndə və Quti Elinin bütün hüdudlarını nəzərə alanda dünyada ilk imperiyalardan biri sayıla biləcək qədər onun böyük dövlət qurumu olduğunu görürük. İbtidai icma quruluşunda yaşayan bir uruq (qəbilə) belə nəhəng dövlət qura bilərdimi? Əlbəttə, qutilərə belə münasibət qədim türk gələnəklərini nəzərə almamaqdan irəli gəlir.

Şumer, Elam və Akkaddan fərqli olaraq, Quti elbəyi allik (hərbi demokratiya) dövründən qalan gələnəklə, quti törəsinə uyğun müəyyən müddətə seçilirdi, vaxtı tamam olanda toyda (qurultayda) seçilən yeni elbəyi hakimiyyətə keçirdi. Elbəyin hakimiyyət müddəti barədə (2, 3, 6, 7 il) toyda qərar qəbul olunurdu. Quti sülaləsinin 21 elbəyindən 5-i onlara ayrılmş hakimiyyət müddətini yarımçıq başa vurmuşlar. bunlardan sonuncu - Tirikan devrilmiş, digər 4-ü isə, görünür, ya vəzifədə ikən ölmüş, ya da növbəti toyda quti bəyləri tərəfindən vaxtından əvvəl hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışlar..." (Ağasıoğlu, 2005, s. 150-151).

Alimin aşağıdakı sözləri ilə razılaşmamaq mümkün deyildir:

"Qədim dilimizdə xalq və dövlət anlamlarının bir sözlə - "El" sözü ilə ifadə olunması da türk etnosunun demokratik ruhundan yaranmışdır. Demokratik quruluşlu dövlətdə hakimiyyət qurumu geniş xalq kütləsinin iradəsini təmsil edən azad seçki ilə formalaşır, vətəndaşların haqq və hüquq bərabərliyi təmin edilir. Azərbaycanda və ümumiyyətlə, müsəlman Şərqində ilk demokratik dövlət olan Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti (1918-1920) hesab olunur, lakin Qədim Dünya tarixindən öyrənirik ki, Azərbaycanda 4 min 200 il (!) əvvəl demokratik dövlət qurulmuşdur" (Ağasıoğlu, 2005, s. 147-148).

F. Bayat El (İl) sistemini türk millətinin varolma məsələ­si­ hesab edir. Onun yazdığına görə, «Türk milli düşüncəsində “dövlət varsa millət vardır, milli şüur vardır” anlayışı hakim olduğundan türklər bütün tarixləri boyu döv­lət qurmağa can atmışlar. Dövləti idarə edə bilmək adına qu­rulan bütün təşkilatlar isə İl sistemini şəkilləndirir. Türklərdə İl təşkilatı sosial təbəqənin bütün qatlarının mənafeyini təmsil edən, nizamı saxlayan, ədalət simvolu bir dövlət tipidir. “İl” termini kiçik və böyük ölkələri birləşdirən dövlət, yəni kağanlık (avropa­lıların imperiya anlayışına yaxın) mənasında işlədilmişdir. “Oğuz kağan” dastanında bu inzibati ərazi bölümünə Urum, Baraka, Urus, Tanqut, Şağam kimi ölkələr daxildir. Bu coğrafi adlar real coğrafi yerlərə işarət etsə də, dastan məkanının xüsusiyyətlərini daşıyır. Dövlət həyatının və İl idarəetməsinin əsas prinsipləri ənənə­də, törəndə, toyda, şöləndə toplanmışdır. Bunlar türk dövlət­lərinin ənənəvi simvolları olub siyasiləşərək siyasi rituallara çevrilmişdir (Bayat F., 2016, s. 50).

Əslində, bütün mütəxəssislərin diqqətini çəkən, fəqət nədənsə kutilərin "pri-mitivliyi" kimi dəyərləndirilən bu möhtəşəm fakt bir yandan türk – oğuz ölkəsinin gerçəkdən də demokratik dövlətçilik və idarəçilik ənənələrinin təməlinin qoyulduğu məkan olduğunu sübut etməkdə, digər tərəfdən isə kutilərin qədim oğuzlar olduğunu söyləyən elm adamlarının haqlı olduğunu göstərməkdədir. Məsələ burasındadır ki, seçkili idarəçilik sistemi islamım qəbuluna qədər oğuz çəmiyyətinin əsasını təşkil etmişdir. Bu baxımdan İbn Fədlanın söylədiklərini xatırlatmaq yetərlidir:

"Onları (oğuzları) aralarındakı şura idarə edir. Ancaq bir şey haqqında qərara gəlmək istəyəndə onların ən kasıbları, ən yazıqları gəlib razılaşdırılmış işi pozur" (Koroğlu, 1999, s. 9).

Başqa mədəniyyətin yetirməsi olan İbn Fədlan kasıb və yazıqların qərarı pozması faktını, təbii ki, anlaya və düzgün yoza bilməzdi. Fakt isə budur ki, türk-oğuz cəmiyyətində ictimai mövqeyindən asılı olmayaraq, hər kəs eyni haqq və hüquqlara sahib idilər və bu bərabərlik dövlət səviyyəli qərarların alınmasında da özünü göstərirdi. Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, oğuz qəhrəmanlarına ad vermək yetgisi də ağsaqqallar şurasının səlahiyyətində olmuşdur (Bayat, 1993, s. 19).

Hun dövlətini yanlış olaraq ilk türk dövləti hesab edən və bu yanlışıyla bir çox Türkiyəli alimin səhvini təkrarlayan F. Bayat yazır ki, «bilinən ilk türk dövlətindən bu günə qədər dövlət qurmaq fəlsəfəsi baxımından dövlətçilik ənənəsi işlənib hazırlanmış, fərq­li coğrafiyalarda, fərqli tarixi və sosial şərtlərdə qurulan və fərqli tip­lərdə özünü göstərən dövlət anlayışı çox az fərqlə mövcud­luğunu qoruya bilmişdir. İstər ilk türk dövləti olan Hunlarda, istər­sə də Göy­­türklərdə dövlət təşkilatlanmanın ən yüksək siyasi forma­sı ol­muş­dur. Türk cahan dövlətlərində siyasi təşkilatlan­manın bu for­ma­sına El və ya İl idari sistemi deyilmişdir. Göytürk dövlətinin qu­rul­ması haqqında müfəssəl məlumat verən Chou Shu tarixinin 50-ci bölümündə Bumın kağan haqqında İl kağan (dövlətin hökm­darı) termini işlədilir. “Oğuz kağan”, “Dədə Qor­qud kitabı”, “Ma­nas” və sayları iyirmidən çox olan tarixi “Oğuz­namə”lər, doğu türk­ləri haqqında məlumat verən Çin qaynaqları, batı türkləri haq­qında yazan Bizans və Roma qaynaqları, İslamiyyətdən sonra quru­lan türk dövlətləri haqqında müfəssəl bilgi verən ərəb, fars tarixçiləri, rus salnaməçiləri türk Eli haqqında geniş və tamam­layıcı bilgi verir. O baxımdan “Manas”da, “Alpa­mış”da, “Koroğ­lu”­da, “Çin­giz­na­mə”­də və nəhayət, oğuz­namələrdə İl ida­rəetmə sis­te­mi adla­nan dövlət haqqında epikləşmiş tarixi mə­lumatlar saxlanmışdır» (Bayat F., 2016, s. 49).

Alimin sözlərinə görə, «folkloru, özəlliklə də dastanları bir də dövlətçilik ənənəsi, fütuhat ideologiyası, təşkilatlanma, boy sistemi, o zamanın siyasi və iqtisadi həyatı baxımından öyrənmək lazımdır. Tarixi qay­naqların, Orxon abidələrinin verdiyi məlumata görə İl, yəni döv­lət ailədən (oquş), ailələr birliyindən (uruğ), əcdad qohumluğuna dayanan boy və nəhayət, digər qohum boyları, etnik qrupları da içinə alaraq boylar birliyindən ibarət xalqdan (budun) mütəşəkkil, ən inkişaf etmiş təşkilatlanma formasıdır. Təbii ki, hər bir döv­lətin özünəməxsus sistemi, təşkilatı, idarəetmə orqanları, hüququ əsasları olduğu kimi Hun dövlətindən başlayaraq Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinə qədər bütün türk dövlətlərində qanunverici, icraçı, hüquqi təməlləri olan İl idarəetmə sistemi olmuşdur» (Bayat F., 2016, s. 49).

F. Bayat daha sonra yazır ki, «Dastan mətnlərində, xüsusən də həm tarixi oğuznamələrdə, həm də epik mətnlərdə türk dövlət ənənəsinin və ideologiyasının bir çox tipi vardır. Oğuz dastanının bütün variantlarında savaşçı demok­ratik tipli dövlət yuxarıda da deyildiyi kimi El/İl adlanır və İl qur­maq, Tanrı borcunu yerinə yetirmək mənasına gəlir. “Oğuz kağan” dastanında Oğuzun İl qurmaq düşüncəsi dünyanın dörd tərəfini də tutmaq şəklindədir. Oğuz kağan bununla bağlı verdiyi Toy ritualında “Yerninq tört bulununq kağanı bolsam kerek turur”, - deyir. Bu işi həyata keçirdikdən sonra Oğuz kağanın ikinci dəfə ritual mahiyyətli Toy verməsi və bu şöləndə “Gök Tenriqə mən ötədüm” - deməsi, İl qurmanın sadəcə istək, arzu olmayıb türklərin öncə Tanrı, sonra millət qarşısında qutsal vəzifəsi olduğu məlum olur. Bu vəzifə gü­nə­şin doğduğu yerdən batdığı yerə qədər hökmranlıq etmək ideo­logiyasının “Yay çəkə bilənlərin torpaq damlarda yaşayanlar üzə­rində hökmranlığıdır” (Восточный Туркестан, 1987, s. 118). Qay­naq­ların da şahidlik etdiyi kimi türk şüu­runda dövlət, ata babalardan bizə qalmış əmanət, dövlət qurmaq isə Tanrı əmridir. Bu düşüncə dövlətin qutsallığı anlayışı ilə üst üstə düşür. O halda dövlət dastanlarında Alp Ər Tonganın, Oğuz kağanın, Çingizin, Manasın, Teymurun İl idarəetmə sistemini qurmaq yolunda apardıqları mübarizələrin məqsədini başa düş­mək olur. Bu düşüncə türklərin ən əski yazıları olan Orxon-Ye­nisey abidələrində daha açıq və romantik bir şəkildə verilmişdir. Dövlətin qutsal olması, Tanrı istəyi olması düşüncəsi İslami tə­səvvüfi dastan olan “Qəzavat­namə”lər, “Saltuknamə”lər və “Bat­tal­­namə”lərdə də vardır» (Bayat F., 2016, s. 51-52).

Tədqiqatçıların fikrincə, el (il) istilahının «xalq»la yanaşı, «vətən» və «dövlət» mənalarını da bildir­məsi hər topluma yox, qorunan ərazisi və siyasi müstəqilliyi olan topluma aid edilməsi məsələsini ortaya çıxarır. Aydın olur ki, məhz bu səbəblərdən (yəni ordu ilə qorunan əra­ziyə və müstəqil siyasi hakimiyyətə sahib olması səbəblərindən) el (il) ən yüksək sosial qurum sayılır. Kiçikdən böyüyə müxtəlif sosial qurumları özündə ehtiva edən elin yeri və mövqeyi aşa­ğıdakı sıralanmada daha aydın görünür:

oğuş – ailə;

uruq – ailələr birliyi;

boy – qəbilə, tayfa (siyasi birliyinə görə qəbilələr, tayfalar «ok» adlanır);

bodun/budun – boylar birliyi (bu birlik siyasi baxımdan müstəqil ola da bilər, olmaya da bilər);

il (el) – müstəqil topluluq, dövlət, imperatorluq (Kafesoğlu 1991, s. 215; Kazımoğlu, 2016, s. 11).

Füzuli Bayat göstərir ki, "Bir çox qəhrəmanlıq dastanlarıı kimi "Oğuz kağan" da ulu toyla qurtarır. Dastanda belə toy bir neçə dəfə təkrar olunur və heç biri də evlənmə aktı ilə müşahidə olunmur. Oğuznamə dastanlarındakı toy semantik cəhətdən başqa dastanlardakı toydan fərqlənir. Bu toy bu gün bizim başa düşdüyümüz evlənmə mərasimi deyil, oğuz cəmiyyətinin vacib siyasi, iqtisadi, hərbi-inzibati məsələlərini həll etmək üçün çağırılan qurultaydır və ya qurultay səciyyəli toydur. Oğuznamədən göündüyü kimi qurultay xarakterli bu toyda oğuz cəmiyyətinin strukturu, hakimiyyət məsələsi, vərəsəlik prinsipi , tayfaların yerləri, damğaları müəyyənləşdirilir. Bu toy Dədə Qorqud oğuznamələrində Bayındır xanın ildə bir dəfə toy verib oğuz bəylərini bir yerə yığıb, şənlikdə vacib olan məsələləri həll etməsinə uyğundur" (Bayat, 1993, s. 310).

M. Kazımoğlu B. Ögələ istinadən bildirir ki, «Qorqud Ata kimi bir övliyanın təmsil olunduğu xalq, konkret olaraq Oğuz eli igidlərin iman yeridir, uğrunda ölməyə hazır ol­duqları müqəddəs toplumdur. Xalqın şanlı keçmişini təmsil edən əcdadlar ehtiramla yad edilir, uca dağlar başında əcdadların ruhuna qurbanlar kəsilir. Əcdad qəbirlərinin düşmənlər tərəfindən dağıdıl­ması ən böyük türk savaşlarının mühüm səbəblərindən birinə çevrilir. Əcdadları yad etmə hökmdar seçmə mərasimlərində mü­hüm yer tutur. Qədim türklərlə xeyli miqdarda oxşar mərasimləri olan proto-monqollarda hökmdar seçilən adamın özündən əvvəlki hökmdarın xatirəsini yad etməsi; yenidən doğulma (inisiasiya) mərasimi üçün tikilmiş xüsusi məbədə girib, ölən ata və anasına dualar oxuması, yeddi ata (əcdadlar) məbədini ziyarət etməsi (Ögel 1989, s. 297, 299) və s. kimi adətlər qeydə alınıb (Kazımoğlu, 2016, s. 11).

Süleyman Əliyarov izlərinə "Dədə Qorud"da rast gəlinən demokratiya və parlament sistemi barədə deyir: "Kitabdakı "qocalar" anlayışı Rəşidəddin və Əbülqazi kitablarındakı "kəngəş bəyləri"nə tam uyğundur; Rəşidəddinin "kəngəş yapın, bəylərin istədiyi nə olsa, elə hökm verin" yazısı bunu göstərir. Beləliklə, hərbi demokratiya dövründə daimi hakimiyyət orqanı olan hərbi şura (ağsaqqallar şurası) oğuz tarixində doqquz "qocadan" - kəngəş bəylərindən ibarət olmuşdur" (Əliyarov, 1991, s. 151).

Maraqlıdır ki, yazılı mənbələr bu tip qurumun ən qədim nümunəsini Azərbaycanda qeydə almışlar. Söhbət Şumer mənbələrindən gedir. Şumer mətnləri bizə təkcə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ən qədim dövlət – Aratta dövləti, onun mədəniyyəti, iqtisadiyyatı və xarici siyasəti barədə deyil, həmçinin Arattanın dövlət quruluşu barədə də çox önəmli məlumat verməkdədir. Bu mətnlərdən göründüyü kimi, Arattanı ali kahin (qam, şaman) idarə edirdi. Bu isə dövlətin teokratik yapıya sahib olduğuna dəlalət edir. Ən maraqlı məlumat isə odur ki, Arattada parlament tipli bir şura da mövcud olmuş və hökmdar bəzi hallarda həmin şuranın fikrinə də müraciət etmişdir. Bu barədə Y. Yusifov yazır: “Şumer ilə Aratta arasında siyasi rəqabət gücələnirdi. Aratta hökmdarı En-Sukuşsiranna En-Merkarın onu ali hökmdar kimi tanımasını tələb edir. En-Merkar isə ona əks tələb göndərir. Belə olduqda En-Sukuşsiranna şuranı toplayır. Şura üzvləri ona En-Merkara tabe olmağı məsləhət görürür. Aratta hökmdarı bu təklifi rədd edir...” (Tuncay, Az. İmp., s. 6).

Şumer mənbələrindən göründüyü kimi, Azərbaycan ərazisində hələ e.ə lll minillikdə parlament tipli bir qurum da olmuşdur ki, bu qurumu dünya parlamentarizm tarixinin başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul etmək olar və lazımdır. Fəqət hökmdarın bu qurumun təklifini rədd etməsi onun hüquqlarının məhdudluğuna dəlalət edir. Bununla belə, Şumer – Akkad mənbələri sübut edir ki. Artıq e.ə lll minillikdə ölkəmizin ərazisində dövlət başçısının seçilməsi, özü də bəlli bir müddətə seçilməsi praktikası da mövcud olmuşdur. Üstəlik də əcdadlarımız bu praktikanı hakimiyyətləri altına aldıqları Şumer və Akkad ərazisində də tətbiq etmişlər.

Qədim dilimizdə cümhuriyyət, respublika anlamlarına gələn "El" termininin işlənməsi, demokratik düşüncənin ifadəçisi kimi çıxış edən "toy" və "qurultay" terminləri ilə yanaşı "kengəş" (şura, parlament) (ДTC, 1969, c. 299) kəlməsinin də olması qədim türk seçki sisteminin qədim və möhkəm ənənələrə sahib olmasından xəbər veməkdədir. «İdarəetmədə önəmli struktur vahid olan «kenqəş», oğuzca «toy», ümumtürkcə «qurultay» rəsmi görüşmə, məsləhətləşmə, qərara gəlmə olub türk boylarının müəyyən bir məqsədlə yığışdığı və yemək-içməkli bir qurumdur. Ancaq toy sadəcə qurultay xarak­terli olmayıb çox anlamlıdır. Məsələn, hökmdarların taxta çıxma toyu, savaşda qalib gəldikdən sonra verilən zəfər toyu, evlənmə toyu, doğum toyu, sünnət toyu, ad qoyma toyu və s. Bir sözlə, toylar sosial həyatın qaydaya salınmasında önəmli vasitə idi» (Bayat F., 2016, s. 59).

F. Bayatın yazdığına görə, «İl sistemində dövlətin bütün qanuni icraatlarını təsdiq edən, dövlətin başında duran hökmdar da daxil olmaqla hökumətə nəzarət funksiyasını yerinə yetirən «kenqəş» adlı bir orqan (indiki halda milli məclisin vəzifəsini yerinə yetirən) mövcud idi. Bu söz Azərbaycan türkcəsində «gənəşmək» formasında indi də ağızlarda işlədilir. «Kenqəş» türkməncədə «kenəş» şəklindədir. Törəyə, qaydala­ra bağlı olan «kenqəş» nəzarət, məsləhət, məşvərət üçün toplanan və dövlətdən maaş alma­yan, tayfanın böyüklərindən ibarət olub dəyişik adlar altında tarix boyunca bütün türk dövlətlərində mövcud olmuşdur. Toyun qərarına hökmdar da boyun əyməyə, çıxan qərarı yerinə yetirməyə borclu idi. Əgər hökmdar qərara uymasa və ya qərarı yerinə yetir­məsə toy onun tək başına aldığı qərarı ləğv etmək səlahiyyətinə malik idi. Bunu bir misalla təs­diq­ləmək olar. Göytürk kağanı Ta-po məclislə istişarə etmədən hakimiyyəti Talo-Pienə vəsiyyət etmişdir. Toy, yəni məclis də kağanın bu vəsiyyətini törəyə uyğun olmadığı səbəbi ilə rədd etdi (Niyazi, 1995, s. 60). Digər tərəfdən məclis hökm­darın səlahiyyət­lərini azaltmaq gücünə də sahib idi. Hətta çox önəmli məsələlərdə qurultaydan razılıq almaq, onun üzvləri ilə məsləhətləşmək kimi bir adət vardı ki, bu adətə uymayan hökmdar taxtdan endirilirdi. Toy lazım gəldikdə iqtidarı və ya onun bir çox üzvünü dəyişdirə, yaxud hökumətin verdiyi qərarı qəbul edip təsdiqləməyə bilirdi» (Bayat F., 2016, s. 60).

Alim yazır ki, «kenqəşin, yaxud toyun son şəkli oğuz abidələrində, qırğız­ların siyasi birlik dövrünün hadisələrini əks etdirən “Manas” dasta­nında, qıpçaq, başqurt, qazax, qırğız variantlarında mövcud olan “Çingiznamə”lərdə qorunmuşdur… “Oğuz kağan” dastanında Oğuzun iki dəfə böyük toy verməsi və bütün xalqı toya dəvət etməsi, qırx gün yeyilib içilməsi və birincidə cahan dövləti qurmaq düşün­cəsini elan etməsi, ikinci toyda isə dövləti sağ-sol qanada bölməsi solun sağa tabe olmasını bildirməsi söylənir. “Dədə Qorqud kitabı”nda da xanlar xanı Bayındır xanın ildə bir dəfə önəmli məsələləri müza­kirə etmək üçün ulu toy verməsi tarixi bilgiləri təsdiq­ləməkdədir» (Bayat F., 2016, s. 60, 61).

F. Bayatın aşağıdakı sözləri də mövzumuz baxımından çox böyük önəm daşıyır: «Kenqəşin və ya “Oğuz­namə”lərdə deyil­diyi kimi, ulu toyun başında xanlar xanı Bayın­dır xan durur. “Koroğ­lu”nun özbək variantında da Koroğlu alt­mış xanın sultanı ünvanı daşıyır və istisnasız o, dastanın bütün variant­larında toyun, yəni qanunverici və icraedici orqanın başın­dadır» (Bayat F., 2016, s. 58).

Türk dövlətçilik ənənəsində «hökmdarların taxta çıxma toyu», başqa sözlə xanların seçilməsi xüsusi yerə sahib olub. Xanların seçki yolu ilə seçilməsi yaxın zamanlara qədər qazaxlar içərisində yaşamış və sənədləşdirilmişdir. Bu prosesdə bəylərin xüsusi rolu olduğunu qeyd edən J. Majitova özünün «Xan hakimiyyətində bəylərin yeri və rolu rus tədqiqatçılarının dəyərləndirməsində» adlı məqaləsində yazır ki, qazax dövlətçiliyində «qara budunun» elitasını təşkil edən bəylər, ağsaqqallar və batırlar (bahadırlar) əsas rollara sahib olmuş, xan isə daha çox birləşdirici faktor kimi çıxış etmişdir (Мажитова Ж.С., 2014, s. 91).

M. Maqauinin yazdığına görə, qarşıda gözlənilən xan seçkiləri barədə xəbər jasaullar (yasavullar) tərəfindən bütün qazax soylarına çatdırılardı. Qadın və uşaqlar bu münasibətlə öz ən gözəl geyimlərini geyər və başdan-ayağa bəzənərdilər. Kişilər silahlarını götürüb nəsləhətə toplanardılar. Silahı yanında olmayanlar səs hüququnu itirirdilər.

Toplantını xoca açar və dua oxuyar, daha sonra xanlığa namizədlər xalq qarşısında çıxış edərdilər. Onlar öz xidmətlərini sadalayar və xan olmağa ən layiqli şəxs olduqlarını isbat etməyə çalışardılar.

Xan seçildikdən sonra onun tərəfdarları çıxış edər və onun gözəl işlərini mədh edərdilər. Cümə günü xanın qaldırılması (xan köteru) ritualı icra edilərdi. Yaxınlıqdakı təpəyə ağ keçə sərilər, iki nəfər onu üzü Məkkə istiqamətində olmaqla, keçənin üzərində əyləşdirər, sonra xana ən yaxın olan dörd nəfər bəy və ya bahadır xanı üç dəfə keçə ilə birlikdə başları üzərinə qaldırardılar. Bununla da xan rəsmən seçilmiş hesab edilərdi. Bundan sonra ağsaqqallar xanı təbrik edər, bu dəfə onlar onu başları üzərinə qaldırardılar (Магауин М., 1995, s. 197 ).

Buna bənzər mərasimi Çİnmənbələri də qeydə almışlar. «Çin mən­bələrinin məlumatlarına görə, xan elan edilməsi təntənəli məra­sim­lə müşayiət olunurdu: xidmət­çilər onu keçə üzərində əyləşdi­rir və doqquz dəfə iştirakçıların alqış sədaları altında günəş istiqamətində dövrə vururdular. Sonra onu ata mindirir, boğazına ipək parça dolayır və düyünü bir anlığa boşal­daraq neçə il xan olmaq istədiyini soruşurdular» (Qumilyov, 1993, s. 66).

Qazaxlarda bundan sonra xanın üst geyimini çıxarıb tikə-tikə edər bə tikələr yadigar kimi iştirakçılar arasında bölüşdürülərdi. Əvəzinsə isə ona yeni xalat geyindirər və başına təzə qalpaq (börk) qoyardılar. Buna «xan bəzəmə» deyilərdi ki, Azərbaycanın bəzi bölgələrində oynanılan eyni adlı oyun həmin mərasimin folklorlaşmış qalığıdır (Магауин М., 1995, s. 197 ).

Naxçıvan bolgəsindən toplanmış bir variantda həmin tamaşa belə təsvir edilir: "Yeddiləvin günü sübh tezdən hamı böyük meydana yığışır. Şənlik başlanır. Cəngi çalınır, zorxana qurulur... Pəhlivanlar güləşib qurtarandan sonra zorxana yığışdırılır... Meydana Kosa çıxır... Bundan sonra ağsaqqallardan biri meydana yığılanlara üz tutub deyir:

- Camaat, bu gün bir xan secməliyik. Xan gərək qaşqabaqlı, sözu ötkəm adam olsun. Ona bir vəzir, bir vəkil, üç fərraş, bir də bir cəllad seçib verin.

Adamlar yer-yerdən deyirlər:

- Xanımız olsun başmaqçı Mərdan.

...Xanı təmtəraqla meydanın yuxarı başında qurulmuş taxtda oturdurlar.

Vəzir-vəkil də gəlib taxtın sağ-solunda əyləşir. Yaraqlı-yasaqlı fərraşlar xanın hüzurunda əmrə müntəzir dayanırlar. Cəllad qırmızı libas geyib, əlində balta meydanın aşağı başında gözləyir. Xan gözlənilməz əmrlər verir, adamları da onun buyruqlarını can-başla yerinə yetirirlər.

Kosayla təlxək də tez-tez meydana girib xanı güldürməyə çalışır. Min bir hoqqadan sonra xanı güldürüb taxtdan yendirirlər, aparıb suya başırlar" (Azərbaycan folkloru antologiyası., 1994, s. 18-21).

Bundan sonra xanın mal-qarası iştirakçılar arasında bölüşdürülərdi. Bu mərasim «xan sarkıt», yəni «xan bağışı» adlanırdı. Bu o anlama gəlirdi ki, xanın bütün mülkiyyəti onun təbəələrinə məxsusdur. Bu törənin izlərinə «Kitabi-Dədə Qorqud»da da rast gəlirik. İç Oğuzla Daş Oğuz arasında baş verən münaqişəsinin səbəbini aydınlaşdırmağa çalışan M. Kazımoğlu döv­lət törənlərini göz önündə tutaraq, dö­yüşdə olduğu kimi, Bayındır xanın təşkil etdiyi «toy» törənlə­rin­də də İç Oğuzla Daş Oğuzu həmişə bir yerdə gördüyümüzə diqqət çəkərək bildirir ki, «bu törən, adətən, Üç Oq və Boz Oq «yığnaq olanda» – bir yerə toplananda keçirilir. Amma son yağma törəninə Qazan xan Daş Oğuz bəy­lə­rini çağır­mır. Yağma mərasiminə çağırılmamaq boyda Alp Aru­zun qəzəb­lənib Qazan xana qarşı çıxmasının əsas səbəbi kimi gös­tərilir (Kazımoğlu M., 2016, s. 20).

M. Maqauin yazır ki, Əgər xan ümidləri doğrultmaz və təbəələrinə zülm edərdisə, ağsaqqallar məsləhətə toplanar və onu xanlıqdan azad edərdilər. Onun buna müqavimət göstərməsi hüququ yox idi. Əgər o müqavimət göstərər və bunun nəticəsində kiməsə xəsarət dətərdisə, xan mütləq bunun əvəzini ödəməli idi. Əgər xanın sərt davranışları nəticəsində xanın tolenqutlarına ziyan dəyərdisə, ödəniş qəbul edilməz, xanın evi yağmalanardı. Qazaxlarda bu adətə «xan talau» deyilirdi (Магауин М., 1995, s. 197 ).

Türk cəmiyyətində bu məsələ o qədər önəm daşıyırmış ki, ona əməl edilmədikdə üsyanların baş verməsi, yəni siyasi müxalifətin ortaya çıxması qaçılmaz hal alarmış. Bu mövzuya diqqət çəkən M. Kazımoğlu ortaya belə bir sual qoyur: bəylərbə­yinin sayğısızlığı müqabilində bəyin kəskin etiraz etməsi nə dərəcədə məqbuldur? «Suala cavab vermək üçün boy sistemin­dəki ümumi qaydalara – pozulmaz Oğuz törəsinə üz tutmalı olu­ruq. Nəzərə almalı oluruq ki, «Dədə Qorqud» dastanında təsvir edilən Oğuz elində «hər bəyin özünə aid və üzərin­də yalnız özü­nün hakim olduğu bir ərazisi var. Bəylər yurdlarındakı ordala­rın­da yaşayaraq, başında durduqları boyu idarə edirlər… Bəylərin ağaları öz qol bəyləridir. Üçoxların qol bəyi eyni zamanda bozox qolu bəyinin də rəhbəridir. O bu sifətlə bəylərbəyi ünvanını daşı­yır… Bozox başbuğu Aruz məiyyətində öz qolunun bəyləri olduğu halda, bəylərbəyi Salur Qazanı ziyarət edir. Rəh­bərlərin vəzifələrinə gəlincə, onlar tabeliklərindəkiləri vəzifəyə təyin etmə­li, yanlarına gələnləri, yaxud çağırılanları ənənələrə uy­ğun olaraq qarşılamalı, eyni səviyyədəki adamlara eyni rəftar gös­tərməli, onların heysiyyətinə toxunacaq, qəlblərini qıracaq heç bir davra­nışa yol verməməlidirlər» (Sümər 2013, s. 343-344). On ikinci bo­yaqədərki əhvalatlarda Salur Qazanla Alp Aruz arasın­dakı müna­sibətlər bəylərbəyi ilə bəy arasında törəyə uyğun müna­si­bətlərdir. On ikinci boyda yağma törəninə çağırılmayan Alp Aruzun Salur Qazana qarşı çıxması da əslində öz mayasını müəy­yən qədər tö­rədən götürür. Törəyə görə «tabelər hakimlərinə qarşı sayğılı ol­maqla bərabər, hərəkətləri bir kölənin ağasına qarşı dav­ranışından çox uzaq idi. Onlar son dərəcə izzəti-nəfs sahibi, məğ­rur insanlar idi. Hakimlərinin ən əhəmiyyətsiz söz və hərəkət­lə­rinə sərt reak­siya verirdilər» (Sümər 2013, s. 345). Deməli, yuxarı – aşağı müna­sibətində yuxarıların haqsızlığına qarşı aşağıların etiraz etmə hü­quqları var. Bu həmin hüquqlardır ki, Buğac – qırx silahdaş, Bey­rək – qırx igid, Qazan xan – Uruz, Qazan xan – Bə­kil münasibət­lərində olduğu kimi, Qazan xan – Alp Aruz müna­sibətində də özünü göstərir. Bu nümunələrin hər birində dastanı söyləyən ozan, Oğuz törəsini əzbər bilən bir şəxs kimi, igidlərin etiraz hüququnu o nöqtəyə qədər dəstəkləyir ki, həmin etiraz daxili toqquşmaya gə­tirib çıxarmasın. Məhz daxili toqquşmaya gətirib çıxardığına görə Buğacın qırx silahdaşının etirazı, eləcə də haqqında xüsusi danış­dığımız Alp Aruzun etirazı dastanda mənfi planda təqdim edilir» (Kazımoğlu M., 2016, s. 20-21).

M. Kazımoğlunun fikrincə, «istər ailə, istərsə də boy və boy birliyi kontekstində yanaş­dıq­da xalq anlayışının türk epik ənənəsində ümumi-səciyyəvi cəhətlərini müşahidə edirik. Belə ümumi-səciyyəvi cəhətlərdən bi­ri yuxarıda müəyyən qədər nəzərdən keçirdiyimiz xalqın bü­tövlüyü məsələsidir. Türk epik düşüncəsinə görə, yaşından, cin­sindən, sosial mənsubiy­yətindən asılı olmayaraq, toplumun bü­töv­lüyündə hamı məsuliyyət daşıyır. Uşaqdan-böyüyə, qadından-kişiyə, çobandan-hökmdara qədər hər kəs öz imkanı, sosial və siyasi mövqeyi daxilində vahidliyin pozulmaması naminə səy göstərir, yaxud göstərməlidir» (Kazımoğlu M., 2016, s. 20-21).

J. Majitova yazır ki, XVIII əsrin mənbələrində aydın olduğu kimi, qazax soy və boylarının bütün daxili və xarici məsələləri ilə bəylər məşğul olurdular. Bəylərin bu qədər çox səlahiyyət sahibi olması təkcə xanlıq institutunun zəiflədiyi XVIII əsrin ikinci yarısı üçün xarakterik olmayıb. Qazax dövlətçilik tarixinin qızıl dövrü hesab edilən dövrdə, yəni Tauke xan kimi çox hörmətli və güclü xanın dövründə də bəylər söz sahibi olublar. Belə ki, Tayke xan bəylərlə məsləhətləşmədən heç bir ciddi qərar qəbul etməzdi (Мажитова Ж.С., 2014, s. 91-92).

Qazax türklərində xan seçkisi barədə sənədləşmiş ilk məlumat rus səfiri Tevkelyevin qələminə məxsusdur. Belə ki, o, Peterburqa göndərdiyi bildirişində Əbülxeyir xanla aralarında olan danışıqlar barədə məlumat verməklə yanaşı, qazaxlarda xanın seçki yolu ilə hakimiyyətə gəldiyini, bu işdə əsas rolun bəylərə və bahadırlara aid olduğunu, xanın yalnız qırğız-kaylas soyundan seçilə biləcəyini bildirmiş və qeyd etmişdir ki, türklərdə hakimiyyət mütləqiyyətə və irsi varisliyə əsaslanmır (Донесение М. Тевкелева, s. 201).

Eyni zamanda sözügedən xanın Rusiyanın şərtlərini qəbul edə bilmədiyini, edərsə, bəy və bahadırlar tərəfindən dərhal hakimiyyətdən salınacağını, odur ki, öncə öz hakimiyyətini möhkəmləndirməli olduğunu və bu məqsədlə bəyləri neytrallaşdırmaq lazım gəldiyini söylədiyi də məlumdur (Журнал Тевкелева, s. 156).

Beləliklə, türklərdə «elin başlıca mahiy­yəti müstəqil topluluq olmasında, müstəqil siyasi iradə ortaya qoy­masındadır. Əgər belədirsə, yəni dövlətçilik el anlayışı üçün ən başlıca amillərdən və şərtlərdən biridirsə, onda biz xalq məsə­lə­sinin folklorda necə təqdim olunmasından danışarkən həmin aspekti xüsusi olaraq nəzərə almalıyıq. Nəzərə almalıyıq ki, «Ki­tabi-Dədə Qor­qud»un da daxil olduğu Oğuznamələr silsiləsində sadəcə olaraq xalqdan, ata-baba və ulu əcdaddan yox, dövlət quran, bu dövlətin güc-qüdrətini artırmaq yolunda döyüşüb-çar­pışan bir xalqdan, həmin xalqın təmsilçiləri olan konkret adam­lardan, yarıtarixi-yarıəfsanəvi ata-babalardan və ulu əcdadlardan söhbət açılır: «Oğuznamənin türkman etnik mühitində etnik kim­lik şüurunun ifadəsi olaraq əcdadlar haqqında dastanlar kimi yarandığını qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Bir etnosiyasi birlik olaraq oğuzlar, doğrudan da, türkmanların əcdadı idi. Onlar bu tarixi hadisəni epik hadisəyə çev­i­rib öz əcdadları olan oğuzlar haqqında dastanlar yaratdılar» (Kazımoğli M., 2016, s. 12).

M. Kazımoğlu haqlı olaraq yazır ki, «Oğuz elində ailələr dövlətə nə qədər bağlıdırsa, boy (tayfa) birlikləri də dövlətə bir o qədər bağlıdır. «Dədə Qorqud» dasta­nın­da dövlətin güc-qüdrətinin iki əsas boy birliyindən asılı oldu­ğunu görürük: Üç Oq, Boz Oq. Məlumdur ki, bu boy birlikləri Oğuz xanın oğlanları ilə bağlıdır. Rəşidəddin Oğuznaməsinə əsas­lanıb qeyd edə bilərik ki, Oğuz xanın üç böyük oğlu ovda qızıl bir yay, üç kiçik oğlu isə üç qızıl ox tapır. Oğuz xan qızıl ya­yı bölüb hər parasını böyük oğlanlarından birinə, həmçinin oxları kiçik oğlanlarına verir. Beləliklə, böyük oğlanlar Boz Oq, kiçik oğlanlar Üç Oq adlanır (Rəşidəddin 2003; 51-52). «Dədə Qor­qud» dastanında Üç Oq – İç Oğuz, Boz Oq isə Daş Oğuz kimi tanınır. İç Oğuz və Daş Oğuz boy birliklərini düşmənə qarşı döyüşdə həmişə bir yerdə görürük. Oğuz elinin qorunmasında Alp Aruzun başçılıq etdiyi Daş Oğuz (Bozoq) boy birliyi Qazan xanın mənsub olduğu İç Oğuz (Üçoq) tayfa bir­liyindən heç də az hünər göstərmir. Daş Oğuzun başçısı Alp Aruzun adını ozan on ikinci boydakı məlum toqquşmaya qədər hər yerdə məhəbbətlə çə­kir. «Çal qılıcın, ağam Qazan, yetdim» deyib köməyə gələn Oğuz igidləri sırasında ozan Alp Aruzun da adını fəxrlə çəkməyi yaddan çıxarmır. On ikinci boyda isə vəziyyət dəyişir. Bu boyda Alp Aruz boy birlikləri arasında qanlı toqquşmaya bais olan bir adam kimi qınaq hədəfinə çevrilir. Daxili münaqişə baiskarının qınaq hədəfinə çevrilməsi də göstərir ki, boy birliklərinin haki­miy­­yətə qarşı silah qaldırması türk epik düşüncəsi üçün səciyyəvi olmayan bir haldır. Amma bu hal (Alp Aruzun başçılıq etdiyi tay­fa birliyinin hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırması) türk dövlətçilik düşüncəsi üçün səciyyəvi olan bir məsələ üzərinə işıq salır. Hə­min məsələ aşağılarla yuxarılar arasında münasibət məsələsidir» (Kazımoğli M., 2016, s. 18).

Alimin sözlərinə görə, «Oğuz xanlıq və bəylik sistemində mövqe və vəzifə tutan adam­larla bağlı iki qayda ciddi şəkildə qorunur: a) mövqe və və­zifə sahibi ictimai-siyasi mövqeyinə uyğun hərəkət etməli, öz vəzifəsini axıracan yerinə yetirməlidir; b) mövqe və vəzifə sahib­lərinə, müvafiq səlahiyyətlər verilməli, gördükləri iş müqabilində onlara diqqət və qayğı göstərilməlidir (Kazımoğli M., 2016, s. 18).

Əldə olan bütün «Oğuznamə»lərdə təsvir edilən olaylar qədim oğuzlar tərəfindən həmişə tarixi gerçəklik kimi qəbul olunmuşdur. «Bu dastanlara ozanların ifasında qulaq asan oğuzlar təsvir olunmuş hadisələri heç də uydurma, nağıl kimi qəbul etmir, onları oğuz babalarının başına gəlmiş həqiqi hadisələr kimi qavrayırdılar. Hətta bizə bu gün uydurma, fantastik görünən hadisələri belə oğuzlar əsl həqiqət, olmuş əhvalatlar kimi görürdülər. Məsələn, «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun sonuncu boyunda İç Oğuzla Daş Oğuzun arasında baş verən konfliktin təsvirinə müasir oxucu, o cümlədən tədqiqatçı şübhə ilə yanaşmaz (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988, s. 123-126). Çünki belə etnosdaxili konfliktlər bütün qədim xalqların, o cümlədən oğuzların tarixi üçün səciyyəvidir. Lakin eposun Qonur Qoca Sarı Çobanla Pəri qızı, Basatla Təpəgöz arasındakı hadisələrdən bəhs edən səkkizinci boyunu (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988, s. 98-103) müasir tədqiqatçı tarixi reallıq kimi qəbul etməz. Çünki burada mifologiya var. Və məsələnin bütün aldadıcı tərəfləri də elə mifologiya ilə bağlıdır» (Haşimi A, s. 11-12).

F. Bayat göstərir ki, Türk idarəetmə sistemində kenqəşin qərarlarını yerinə yetirən, bir növ indiki hökumətə bənzəyən bir orqan da vardı. «Orxon kitabələrində hökumətə «ayukı», onun başında durana da «ayqucı» deyildiyi məlumdur. Ayukı, yəni hökumət idarəetmə ilə bağlı qə­rarları alır və onu icra edirdi. Bu quruma dövlətin ən təcrübəli, bilikli adamları seçilirdi. Ayukı üzvlərinə «buyruk» deyilirdi. Əslin­də dövlət idarəetmə sistemində üst təbəqə idari orqana kağan, ayukı və toy (kenqəş) daxil idi. “Oğuz kağan” və “Dədə Qorqud kitabı”nda ayukıya işarət edən yerlər vardır. Oğuz kağanın «tüşiməl» ünvanı daşıyan vəziri Ulu Türk böyük ehtimalla höku­mətin başında duran baş nazirdir. Eyni ilə “Dədə Qorqud”da doqquz qoca başı ünvanı Alp Aruzun başında olduğu hökümətin doqquz nazirdən təşkil olduğunun epik variantıdır. Alp Aruz Qocanın idarəetmə təşkilatına girən Uşun Qoca, Kazılık Qoca, Kanqlı Qoca, Duxa Qoca, Ənsə Qoca, Eylük Qoca, Qaflət Qoca hər biri bir tayfa (kanglı, usun, duka, kazık və s.) başçısından ibarət hökumət üzvləridir. Hətta kenqəş bəylərindən və qocalardan biri olan Kazılık Qoca xanlar xanı Bayındır xanın vəziridir. Bu isə İslamiyyətə qədər qurulan türk dövlətlərində hökmdarla, kenqəşlə bərabər nazirlər təşkilatı kimi bir qurumun da var olduğuna sübutdur» (Bayat F., 2016, s. 61-62).

Çin qaynaqlarında hunlardan bəri türk dövlət­lərində idarəetməni və xarici əlaqələri nizamlamaq vəzifəsini görən türk buyruklarından (nazirlərdən) sıx-sıx bəhs edildiyini söyləyən A. Çakır yazır ki, həmin qaynaqlardan hökumət üzvlərinin sayının zamanla dəyişdiyi, eyni zamanda Göytürk və Uyğur kağanlıqlarında doqquz nazir olduğu məlum olur (Çakır, 2007, s. 115-117). Bu da “Dədə Qorqud”dakı «doqquz qoca»ya tam uyğun gəlir. T. Tatarın yazdığına görə qəbul edilmiş qərarların həyata keçirilməsinə nəzarət edən buyruklar elə ağsaqqalların özləri imiş. Onların eyni zamanda idarəetməni tənzimləmək və xarıcı əlaqələri nizamlamaq kimi vəzifələri də vardı (Tatar, 1997, s. 17).