Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir


Midiya barelyefi. Əllərində hakimiyyət rəmzi olan yay və tabeçilik rəmzi olan oxqabı tutmuş iki nəfər (e.ə. VII-VI əsrlər)



Yüklə 1,39 Mb.
səhifə5/11
tarix02.10.2017
ölçüsü1,39 Mb.
#2986
növüYazı
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Midiya barelyefi. Əllərində hakimiyyət rəmzi olan yay və tabeçilik rəmzi olan oxqabı tutmuş iki nəfər (e.ə. VII-VI əsrlər)
Bu barelyefdə iki nəfər təsvir edilib. Onların birinin əlində yay, digərinin əlində oxqabı vardır. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, onların başı üzərində ay diski içərisində oturan Tanrı, başqa sözlə Ay Tenqri təsvir edilmişdir.

Midiya barelyefi. Ay Tenqri (e.ə. VII-VI əsrlər)
Bu təsvirləri bizə təqdim edən əslən Güney Azərbaycandan olan Mənsur Rəhbəridir. Onun bildirdiyinə görə həmin təsvirin qrafik surəti M. İ. Dyakonovun «Midiya tarixi» kitabında verilmiş, fəqət alim bilərəkdən şəkli təhrif edərək, oxqabını da yay kimi göstərmi, Ay Tenqrinin isə şəklini verməyi lazım bildirməmişdir:

Midiya barelyefinin M. İ. Dyakonov tərəfindən təhrif edilmiş qrafik surəti
Midiya barelyefində «Oğznamə» dəki strulturfan fərqlənən bir incə detal var. Burada hakimiyyətin təmsilçisi, yəni əlində yay tutmuş şəxs solda yox, sağda, tabe olan, yəni əlində oxqabı tutan şəxs isə oğuzlardakının əksinə olaraq solda deyil, sağda təsvir edilib. Niyə? Axı, hakimiyyət sağda tabe olanlar solda olmalıdır.

Oğuznamələrdəki hakimiyyət modelini təhlil edən S. Rzasoy oğuz ritual-mifo­loji dünya modelinin təsvir kodlarını və kosmoqonik struktur vahidlərini aşağıdakı kimi bərpa edir:

Nominativ kod: Buzuklar ------------- Uçuklar

Sakral kod: Yay -------------------- Ox

Relyef kodu: Günçıxan ------------- Günbatan

Üfüqi məkan kodu: Sağ -------------------- Sol

Şaquli məkan kodu: Yuxarı --------------- Aşağı

Siyasi struktur kodu: Hökmdar ------------- Nökər

İctimai-ierarxik kod: Tabe edən ------------ Tabe olan

Zaman kodu: Əvvəlincilər ---------- Sonrakılar (Rzasoy S., 2016, s. 87).

Beləliklə, burada söhbət sağın sol, gümdoğanın günbatan üzərində hakimiyyətindən gedir.

Midiya barelyefindəki struktur fərqini anlamaq üçün Herodota müraciət etmək lazımdır. O yazır:

«102. Deyokun Frəörtə adlı oğlu vardı. Deyok 53 illik hökmranlıqdan sonra vəfat edir, hökmdarlıq irsən Frəörtəyə keçir. Frəörtə hakimiyyəti ələ alıb midiyalılara hökmdarlıq etməklə kifayətlənməyərək, farsların üstünə müharibəyə gedir. Onun ilk hücumuna farslar məruz qalırlar və midiyalılara ilk dəfə onlar tabe olurlar. Frəörtə bu iki, özü də qüdrətli xalqa hakim kəsilərək, sonra Asiya xalqlarını dalbadal özünə tabe etməyə başlayır. Nəhayət, o, assurların üzərinə yürüş edir. (Məhz həmin assurlara ki, onlar Ninə sahib olub, əvvəllər bütün Asiyaya ağalıq edirdilər, indi isə müttəfiqlərinin qopub ayrılmasından sonra tək qalmışdılar, amma bununla belə, öz evlərində hələ də kifayət qədər güclü idilər). Frəörtə özü 22 illik hökmranlıqdan sonra bu yürüşdə həlak olur və ordusunun da böyük hissəsi məhv edilir.

103. Frəörtənin ölümündən sonra hökmranlıq onun oğluna, Deyokun nəvəsi Kiaksara keçir. Danışılanlara görə bu Kiaksar öz sələflərindən daha hərbçi olmuşdur. Asiya ordusunu ilk dəfə silah növlərinə görə əsgəri hissələrə o bölmüş, hər hissəyə-nizəçilərə, kamançılara və süvarilərə sərbəst hərəkət etmək əmri vermişdir. O vaxta qədər bütün ordu intizamsızcasına qarışıq olmuşdur. Bu həmin Kiaksardır ki, lidiyalılarla vuruşanda gündüz qəflətən gecəyə dönmüşdü. Kiaksar Qalisin o tərəfi boyu bütün Asiyanı öz hakimiyyətinə birləşdirir…» (Herodot, I, 102-103).

Bu məlumatdan göründüyü kimi, midiyalılar bütün Asiyanı öz hakimiyyəti altına almışdılar. Midiya isə Asiyanın qərbində, başqa sözlə, solunda yerləşirdi. Odur ki, barelyefdə hakimiyyətin təmsilçisinin sağda deyil, solda təsvir edilməsi təbiidir. Fikrimizcə, vəziyyətin dəyişməsi büyün Asiyanı Ötükendən idarə etməyə başlayan Göytürk Xaqanlığı dövründən sonra baş vermişdir. «Oğuznamə»lər də həmin dövrdən sonra qələmə alındığı üçün orada sonrakı modeli görməkdəyik.

Midiyalılarla oğuzları yaxınlaşdıran başqa bir cəhət isə midiyalılarda da eynən oğuzlar və digər türklərdə olduğu hökdarın xalq tərəfindən seçilməsi məsələsidir. Herodot ilk Midiya hökmdarının seçilməsini belə təsvir edir:

«96. …Midiyada Frəörtənin oğlu Deyok deyilən müdrik adam yaşayırmış. Həmin bu Deyok hökmdar olmaq həvəsinə düşür və öz arzusunu bax belə həyata keçirir: O vaxt lidiyalılar kəndlərdə yaşayırlarmış. Deyok özünün (doğma) kəndində hələ əvvəllər də hörmət qazanıbmış, sonra isə məhkəmə işlərinə baxaraq daha səylə haqq-ədalət gözləyirmiş. Bütün Midiyada böyük qanunsuzluq hökm sürsə belə, Deyok əyriliyin düzlüyə həmişə düşmən olduğunu bilə-bilə yenə ədalətli hərəkət edirmiş. Həmkəndliləri onun bu qabiliyyətini görüb onu özlərinə məhkəmə hakimi seçmişlər. Deyok isə hökmdarlığa çatmaq niyyəti ilə məhz bu cür təmiz və haqpərəst hakim olmuşdur. Bununla da öz həmkəndlilərinin kifayət qədər təqdirini qazanmış, hətta (əvvəllər ədalətsizlik qurbanı olmuş) başqa kənd sakinləri də Deyokun yeganə ədalətli hakim olduğunu eşidib, öz çəkişmələrini həll etmək üçün onun yanına gəlirmişlər və belə - belə, axırda ancaq ona etibar göstərməyə başlamışlar.

97. Beləliklə, Deyokun yanına gələn adamların (sayı) getdikcə çoxalırmış, çünki onlar Deyokun ədalətli hökmlər çıxardığını eşidirmişlər. Onda Deyok qərara gəlir ki, (indi) hər şey onun əlindədir və əvvəllər camaata məhkəmə qurduğu (kürsüdə) əyləşməkdən imtina eləyir. O bildirir ki, daha bundan sonra məhkəmə qurmayacaqdır. Belə ki, öz işlərinə biganə qalaraq, günlərlə özgələrin çəkişmələrini həll etmək onun üçün əlverişli deyil. Bu vaxt kəndlərdəki qanunsuzluq əvvəlkindən də betərləşir. Onda midiyalılar vəziyyəti müzakirə etmək üçün bir yerə toplaşırlar. Bu zaman, mənim düşündüyümə görə, Deyokun tərəfdarları təxminən bax belə deyirlər: "Bundan sonra biz əvvəllər yaşadığımız kimi yaşaya bilmərik. Gəlin özümüzə hökmdar seçək. Onda torpağımızda qanun və qayda hökm sürər, özümüz də adi işlərimizə qayıda bilərik və qanunsuzluq vətənimizi buraxıb getməyə bizi məcbur edə bilməz". Onlar bu cür sözlərlə, ümumən, bir-birini inandırırlar və hökmdar seçmək qərarına gəlirlər.

98. Elə ki, midiyalılar kimi hökmdar seçmək haqqında məsləhətləşməyə başlayırlar, onda hamı Deyoku tərifləyib onu təklif edir, axırda onu bir səslə hökmdar seçirlər. Onda Deyok da öz hökmdarlığına layiq bir saray tikdirməyi, ona gözətçilər verməyi əmr edir. Midiyalılar isə itaət edərək onun özünün göstərdiyi yerdə böyük və alınmaz bir saray (qəsr) tikdirirlər hökmdara bütün Midiyadan şəxsi keşikçilər toplamasına icazə verirlər. Deyok taxta çıxandan sonra (təzə) bir şəhər tikdirib onu qorumağı, qalan başqa şəhərləri taleyin ümidinə buraxmağı midiyalılara buyurdu. Midiyalılar onun bu buyruğunu da yerinə yetirirlər və Deyok möhkəmləndirilmiş böyük bir şəhər-indiki Akbatananı saldırır…» (Herodot, I, 96-98).

Burada bir məsələnin üzərində durmağa xüsusi ehtiyac var. Tarixçi alimlərin bir çoxu midiyalıları irandilli xalq hesab edir. Lakin Aşşur mənbələrində Midiya dövlətini quran və bu dövlətə adını verən xalq madaylar adlandırılır. Dövlətin adı da Maday kimi yad edilir. Maraqlıdır ki, maday xalqı günümüzədək qazax türklərinin böyük jüzünə daxil olan bir boy kimi yaşamını sürdürməkdə və qıpçaq türkcəsində danışmaqdadır (Востров, Муканов, 1968, c. 118). Onların nə zamansa İran dillərinin birində danışdığını təsdiqləyən heç bir sənəd yoxdur. Türkcə danışdıqlarını təsdiqləyən sənəd isə var.

Musa Kağankatlı “Albaniya tarixi”ndə yazısı olan xalqları sadalayarkən  rum, yunan, yəhudi və digər xalqlarla yanaşı alban və midiyalıların da adını yad etməkdədir (Kalankaytuklu, s. 3). Bu fakt midiyalıların yazıdan istifadə etdiklərini birmənalı şəkildə təsdiqləyən hələlik yeganə yazılı mənbə olsa da, çox tutarlı mənbədir və məsələyə ciddi yanaşmağı tələb edir.

Əslində iranşünas alimlərin heç biri buna şübhə etməmiş, sadəcə onların hansı əlifbadan istifadə etdikləri barədə yekdil qərara gələ bilməmişlər. M. A. Dandamayev və V. Q. Lukoninin yazdıqlarına görə, Nuşi-Can-Təpədən Midiya dövrünə aid üzərində mixi yazı olan gümüş nimçə tapılmşdır. Fəqət  bu yazıdan yalnız bir sözün sonuncu və sonrakı sözün əvvəlinci işarəsi salamat qaldığından onu oxumaq və hansı dildə olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb. Bununla belə, həmin alimlər qeyd edirlər ki, midiyalıların yazıya sahib olduqları şübhəsizdir. İ. M. Dyakonov da özünün “Midiya tarixi” əsərində midiyalıların yazıya sahib olmamlarını qeyri – mümkün hesab edərək bildirir ki, qədim parsların (farsların) yazısının olduğuna, midiyalıların isə olmadığına inanmaq çətindir Alimin sözlərinə görə, qədim parsların mixi xətti birbaşa Elam və Babil mixi xətlərindən alınma deyil. Bu xətlə onlar arasında bizə bəlli olmayan itmiş halqa vardir, bu isə Midiya və Manna xəttı ola bilər (Дандамаев М. А., Луконини В. Г., 1980, s. 264).

Eyni zamanda, Midiya ərazisindən üzərində fonetik işarəli yazılar olan silindrik möhürlərin və gümüş qabların da tapıldığı məlumdur ki, bu yazıların arami mənşəli olduğu ehrimal edilmiş, fəqət onları Ön Asiya dillərinin heç birində, o cümlədən qədim arami dilində oxumaq mümkün olmamışdır. Mütəxəssislərin çoxu məhz bu yazıları və onların dilini midiyalılara aid edirlər (Nylander C., 1968, s. 123-127).

Məlum olduğu kimi, Midiya (Maday) qədim Mannann bir əyaləti idi. Manna dövləti dağldıqdan sonra midiyalılarla yerli iskit-saklar arasında bu qədim dövlətin taxt-tacı uğrunda qızğın müharibələr baş vermişdir. Bu ik xalqın isə qohum xalqlar olduğu, hətta yazılı qaynaqlarda ümumiləşdirici “umman-manda” adı ilə adlandırıldığı məlumdur (Tuncay B., 2009, s. 129; 5. 69).  Məsələn, Nabopallasarın “Xronika”sında Midiya hökmdarı Kiaksar “umman manda” hökmdarı kimi qələmə verilir. Halbuki, eyni yazıda o, sadəcə “madayya” (midiyalı) adlandırılır. Nabonidin kitabələrindən birində isə “manda hökmdarı” ünvanı başqa bir Midiya hökmdarına – Astiaqa aid edilir. Fars hökmdarı Kirin Midiyanın işğalından bəhs edən silindirik möhüründə isə “umman manda”lıların məğlub edildiyi göstərilir (Tuncay B., 2009, s. 129; Дандамаев М. А., Луконини В. Г., 1980, s. 80).

Ayrı-ayrı aşşur kitabələrində kimmerlərin və sakların hökmdarı kimi qələmə verilən Tuqdamme bir yerdə “Umman manda hökmdarı” adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, buradakı “umman manda” adı kimmerlərə verilən addır. Onun fikrincə, “Umman manda” və “Maday” Midiyanın fərqli adları olmuşdur (4. 129; 2. 75, 80). Kameron isə hesab edirdi ki, “umman manda”lılar iskitlər idilər və Kiaksar e.ə. 612-ci ildə iskitləri özünə tabe etdikdən sonra bu ad Midiya hökmdarlarına da şamil edilməyə başlanmışdır (Tuncay B., 2009, s. 130; 6.216).

Bütün bu eyniləşdirmələrin yalnız və yalnız bir səbəbi olub: bütün bu xalqlar, yəni həm Mannanın aparıcı etnosu olan kutilər, həm kimmerlər, həm saklar, həm işquzlar, həm də madaylar (midiyalılar) eyni etnosun ayrı-ayrı qrupları, başqa sözlə, soy və boyları idilər  (Tuncay B., 2009, s. 130).

Madam ki, bu xalqlar eyni etnosun ayrı-ayrı soy və boyları idilər, deməli, onlar eyni dilin ayrı-ayrı ləhcə və şivələrində danışmışlar və çox güman ki, eyni əlifbadan istifadə etmişlər. Əgər bu gerçəkdən belədirsə, həmin dilin türk dili, sözügedən əlifbanın isə qədim türk, daha dəqiq desək, elm aləmində “Orxon-Yenisey” əlifbası kimi tanınan yazı nümunəsi olduğunu çəkinmədən söyləmək olar. Belə ki, Manna yazısı artıq tapılmış və oxunmuş, onun türk dilində “Yenisey” yazısı ilə qələmə alındığı Güney Azərbaycandan olan araşdırmaçı M. Rəhbəri təsbit edilmişdir (Rəhbəri M., 2012; Rəhbəri M., 2012 a; Tuncay B., 2013a).

Madam ki, Manna yazısı (onu sak yazsı da adlandırmaq olar – M. Y.) türkcə və qədim türk əlifbası ilə yazılmışdır, məntiqə görə, Mannanın bir əyaləti olan, sonradan müstəqil dövlətə və daha sonra böyük imperiyaya çevrilən Midiyanın da dili həmin dil olmalı idi və Mannanın birbaşa varisi və davamı olan bu dövlətdə də eyni əlifbadan istifadə edilməli idi. Bu fikir uzun müddət idi ki, bizə rahatlıq vermirdi və uzun müddət idi ki, iranşünas alimlərin Midiya yazısı olduğunu ehtimal etdiyi fonetik yazı nümunələrindən bircəciyini də olsa, ələ gətirərək tədqiqata cəlb etmək arzusu ilə yaşayırdıq. Nəhayət ki, bu arzumuz gerçəkləşdi və biz farsdilli saytların birində (İnt. Res. 1) üzərində sözügedən yazıların bulunduğu bir silindrik lövhə, daha doğrusu onun gilbasmasının təsviri ilə üzləşdik.


Heç bir əsas olmadan “Əhəməni möhürü” adlandırılan bu möhürün bənzəri olan silindirik möhürlər Ön Asiya və Orta Şərqdə e.ə. III minillikdən, başqa sözlə, hələ şumerlər dövründən məşhur olub. Ondan qədim şumerlərin, akkadların, finikiyalıların, babilli və assurların, urartuluların, elamlıların, hett və hattların, Manna və Midiya sakinlərinin, eləcə də qədim farsların istifadə etdikləri və hər bir xalqın da onların üzərində öz heroqlif və ya hərflərini əks etdirdikləri məlumdur. Əhəmənilər dövrünün möhürlərinin üzərində əsasən fars mixi işarələri olurdu. Lakin həmin dövrdə arami yazılı möhürlər də geniş yayılmışdı. Çünki həmin dil Əhəməni imperiyasında fars, elam və akkad dilləri ilə yanaşı dövlət dili səviyyəsində işlənmişdir ki, bu da e.ə. 539 – e.ə. 331-ci illəri əhatə edir.

Yarandığı yerdən (indiki Suriya ərazisi) asılı olmayaraq, Əhəmənilər imperiyasının hər yerində – Suriya və Misirdə, Kappadokiya və Kilikiyada, Babilistan və Midiyada, Fars və Bəlxdə, Ərəbistan və Aryanada rəsmi dil statusunda işlənən arami dilində çox sayda yazılı sənəd mövcuddur. Onların bir qismi silindrik möhürlər basılmış gil lövhələrdir (Donner H., Rollig W. (Hg.)., 2002, s. 228–230).

Haqqında danışmaq istədiyimiz möhürün, daha dəqiq desək, gilbasmanın üzərindəki yazının arami yazısı olmadığını, bunlardan sadəcə bir neçəsinin bu əlifbanın hərflərinə bənzədiyini  görə bilmək üçün xüsusi eynək və ya mikroskopa ehtiyac yoxdur. Hər şey göz qabağındadır. Yetər ki, möhürdəki yazının işarələrini aşağıda təqdim edilən 22 hərfli arami əlifbasının işarələri ilə bircə-bircə müqayisə edəsən.

Şəkildən də göründüyü kimi, möhürün üzərindəki yazı üfiqi sütunlar şəklində, alt-alta düzülmüş dörd sözdən ibarətdir. Bu sözləri təşkil edən işarələrin hər birinin qarşılığını Orxon-Yenisey əlifbasında tapmaq mümkündür:

Beləliklə, möhürdəki ilk söz sağdan sola oxuduqda “tiz”dir. Tiz “Divani-Lüğət”də “qala” anlamında qeyd olunub. M. Kaşğarlının yazdığına görə, təmiz türk sözü olan bu kəlmə fars dilinə keçərək, “dej” (qala) formasını almışdır (Kaşğari M., 2006, IV, s. 551).

İkinci söz “paranq” (paran)  kimi oxunur. Bu kəlmə qədim türk soylarından birini ifadə edən etnonimdir, yəni qədim mənbələrdə adı “abaren”, “barean”, “parn”, “aparn” və s. formalarda qeyd edilən “baran” (baranlu, barani) tayfasının adıdır və bu halda o, etnotoponim kimi çıxış edir.

Məlumat üçün bildirək ki, Aşşur çarı II Aşurnasirpalın kitabəsində oğuz tayfalarından olan baranluların (baranların) adına “barean” formasında rast gəlirik (Qaşqay S., 1993, s. 50). Sonrakı əsrlərə aid yazılı mənbələrdə onlardan “abaren”, “aparn”, “parn” adları altında Albaniya sakinləri kimi söz açılmaqda (Еремян С.Т., 1967, s. 56), Parfiya dövlətini qurmuş Arsaklar sülaləsinin həmin etnik qrupa aid olduğu bildirilməkdədir (Az. Sov. Ensik., Arşakilər, I. 423). Strabon da onları “parn” adı ilə Xəzərin şərqində qeyd etmişdir (Гейбуллаев Г.А., 1991, s. 179). XlV-XV əsrlərdə Van gölü yaxınlarında yaşamış bu xalq Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında yaxından iştirak etmişdir. V. Minorski və Q. Rabinota görə, bu türkmən boyunun adı yer adından, F. Sümər və İ. Artukun fikrincə isə, qədim türkcədəki “baran” (qoç) sözündən yaranmışdır.

Mövzu ilə bağlı Xalıq Koroğlu yazır: “…Başqa variantlarda olduğu kimi, Oğuzun 6 oğlu, hər oğlundan da 4 nəvəsi dünyaya gəlir. Böyük oğluna Cəmşid xan adını qoyurlar, o, Baran adlı yerdə yaşadığı üçün Qayı xan ləqəbini alır və Osmanlıların əcdadı olur. Ənvəri Oğuz eli ilə bağlı bir neçə dəfə Baran adını çəkir. Bu gün də… Van gəlünün cənubu… Daru-Baran adlanır”  (Koroğlu X., s. 59).

Möhürdəki “paranq” (paran)  kəlməsi özündən əvvəlki “tiz” (qala) sözü ilə birlikdə bu gün “Baran-qala”, “Deze-Baran”, “Baran-düz”, “Qala-Maran” və s.  adlarla məşhur olan bir neçə qədim qalanın adı ilə eyni semantik cərgədə durur, başqa sözlə, “tiz” kəlməsinin zamanla ərəbcədən alınma “qələ” (qala) sözü ilə əvəz olunmasından əvvəlki şəklini ifadə edir və etnotoponim kimi çıxış edir. Bu tip etnotoponimlərə bu gün vaxtilə Maday (Midiya) imperatoluğuna daxil olmuş fərqli – fərqli ərazilərdə – Güney Azərbaycan, Doğu Anadolu, Xorasan, eləcə də Əfqanıstan  və s. yerlərdə rast gəlinməkdədir. Bu halda söhbətin bu yer adlarının məhz hansından getdiyini bilməsək də, dəqiq bildiyimiz odur ki, möhürdə baran tayfasının adını daşıyan hansısa bir qalanın adı həkk olunub. Ad türkcə və Orxon-Yenisey əlifbasıyla yazılıb.

Üçüncü kəlmə, yenə də sağdan sola “sy” kimi qeyd olunub. Sait səsin və ya səslərin qeyd edilmədiyi bu sözü “say” (hesab) və ya “söy” (söz) kimi oxumaq olar.

Dördüncü söz isə “arqz” kimi yazılıb, “arqız” // “arqiz” kimi oxunur və “Divani-Lüğət”dəki “arkış” // “arqış”  (Kaşğari M., IV, 42) sözünün (karvan, elçi, xəbərçi, məktub) cüzi fərqlə başqa  bir fonetik variantıdır.

Üçüncü və dördüncü kəlmələrin bir neçə mənaya sahib olması möhürün üzərində yazılanları və onunla nəyin təsdiq edildiyini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan verməsə də, aşağıdakı iki versiya bizə daha ağlabatan görünür:

Bu möhürlə “Baran” adlı qaladan başqa bir yerə, ya da başqa yerdən sözügedən qalaya göndərirlən və sözlü mesaj (xəbər) aparan elçilərin səlahiyyəti təsdiqlənərmiş;

Bu möhürlə “Baran” adlı qalaya daxil olan karvanların mal-mülk varlığının sayma prosesindən (gömrük qeydiyyatından) keçdiyi təsdiqlənərmiş.

Təqdim etdiyimiz yozumlardan hansının daha doğru olmasından asılı olmayaraq, fakt budur ki, möhür türkcə və türk əlifbası ilə yazılıb və o, Midiya dövrünə aiddir. Madam ki, bu belədir, yəni möhürlənmiş rəsmi gil sənəd türkcə yazılıb, deməli həmin dil Midiyada dövlət dili səviyyəsində işlənib.

Qafqaz oğuzlarının gerçəkdən də midiyalılaran // madayların mənəvi varisləri olduğunu gördük. Bənzər bağ oğuzlarla Qafqaz Albaniyas arasında da mövcuddur. Məlum olduğu kimi, qədim türklərdə kişinin bu və ya digər səbəbdən qadınla bir yastığa baş qoymayacağını bildirməsi üçün qılınca and içməsi və bunun təsdiqi kimi qılıncı qadınla öz arasına qoyması kimi çox qədim bir adət olmuşdur. Həmin adətin izlərinə «Kitabi-Dədə Qorqud»un üç boyunda rast gəlinməkdədir. Məsələn, “Uşun qoca oğlı Səgrək boyu”nda qız Səgrəyə deyir: “Qılıcın geydir, yigit, murad ver, murad al, sarılalım!” (D-2609) Cavab olaraq Səgrək “Mərə qavat qızı, mən qılıcıma doğranayım, oxuma sancılayım! Oğlum doğmasun, doğarsa, on yaşına varmasun, ağamın yüzin görməyincə, ölmiş isə, qanın almayınca bu gərdəgə girərsəm!” (D-26010) – andıyla qıza cavab verir.

Qılıncla bağlı anda “Qanlı qoca oğlı Qanturalı boyu”nda da rast gəlinir. Ata-anasının üzünü görməyincə Selcanla bir yastığa baş qoymayacağını bildirmək üçün Qanturalı qılınca and içir. Belə bir andiçmə şəklinə “Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək boyu”nda da rast gəlinir. Beyrəyin qazamatdan qurtarmasına kafirin qızı yardımçı olur. Bunun müqabilində Beyrək qızı Oğuza aparacağına and içir. Üçüncü boyda qılınc altından keçməklə sadiqlik andı içmə də vardır. Yalançı oğlu Yalancıq Beyrəyin qılıncının altından keçməklə ona sadiq olacağına and içir» (And. «Kitabi-Dədə Qorqud» Ensiklopediyası).

Qılıncla bağlı bu kimi adət və ənənələrin Qafqaz Albaniyasında da mövcud olduğunu söyləyə bilərik. Məsələ bundadır ki, 2013-cü ildə Qədim Qəbələ şəhərinin Səlbir ərazisinin II qatının konservasiyası zamanı yer səthindən son dərinlikdə eni 120, uzunluğu 230 və dərinliyi 75 sm olan qoşa dəfinli qəbir aşkar edilmişdir. Qəbirdə üz-üzə olmaqla, böyürləri üstə, yarıbükülü vəziyyətdə dəfn olunmuş kişi və qadın skeletlərinə rast gəlinmişdir. Kişinin qadını qucaqlayan şəkildə dəfn edildiyi qəbrin II-III əsrə aid olduğu bildirilir. Dövrün bütün məzarlarında olduğu kimi, bu məzara da çox sayda qab qacaq qoyulmuşdur. Eyni zamanda qadının kəlləsinin arxasında tunc bilərzik və dişşəkilli bəzək əşyasına rast gəlinmişdir. Abidənin ən maraqlı cəhəti isə odur ki, qadınla kişinin arasına uzunluğu 65 sm olan dəmir qılınc yerləşdirilmişdir. Elə bu fakt da mərhumların həyatdan nakam getmiş iki sevgili olduğunu, dəfn olunanların türk olduqlarını sübut edir (Tuncay B., 2015 a). Yəni ortada qılıncın yerləşdirilməsi onların nigahda olmadıqlarını, bir yastığa baş qoymadıqlarını, bir birlərini sevdiklərini bu üzdən də birlikdə dəfn olunduqlarını göstərir. Görünür, kişinin döyüşdə həlak olmasından sonra buna dözməyən qadın özünü öldürmüş və onları birlikdə basdırmağa qərar verilmişlər (Tuncay B.,2015 a).

Haqqında söhbət açdığımız məzarda qılıncın simvolik məna daşıdığını, qəbirdə yatan qadının bakirə olduğu göstərmək üçün qəbrə qoyulduğunu görməkdəyik. Bu isə, Qafqaz Albaniyasında kökü minilliklərin dərinliklərinə qədər uzanan qədim bir ənənənin - müxtəlif əşyalarla müəyyən fikrin çatdırılması ənənəsinin davam etməkdə olduğunu göstərir.

Məlum olduğu kimi qədim türklərdə bir çox kultlarla yanaşı, qılınc kultu da olmuşdur. Bu haqda qədim yunan və Roma müəllifləri geniş məlumat verir. Sözügedən müəlliflərin əsərlərindən belə aydın olur ki, Azərbaycan xalqının etnogenezində yaxından iştirak etmiş iskit və sarmatlar qılıncı savaş tanrısının simvolu hesab etmiş və ona tapınmışlar (Кондыбай C. Мифология).

Qılıncın Tunc dövründə yarandığını qeyd edən və bu məntiqdən çıxış edərək qılınc kultunun Tunc və Dəmir dövrləri arasında, yəni təqribən e.ə. I minillikdə ortaya çıxa biləcəyini söyləyən S. Kondıbay yazır ki, «Kuyın batır», «Jartı Testik», «Yerkemaydar», «Kedəydinq uş balası», «Nauşa xan», «Akbilek kız-Turğın bala», «Alaman men Jolaman», «Jas balanınq saparı» kimi qazax nağıllarında müxtəlif qılınc növlərindən söz açılır (Кондыбай C. Мифология). Önəmli bir qismi qazaxların «böyük jüz» adlanan boyunun alban soyundan toplanmış həmin nağıllarda qılınc kultunun izlərinə də rast gəlinir.

Gördüyümüz kimi, xalqın epik yaddaşı onun maddi (tarixi) yaddaşından ayrılmazdır. Əslində epik yaddaş zəngin tarixi xatirələrlə dolu olan maddi yaddaşın güzgüsüdür. Bu işdə epik yaddaşı heç nə ilə əvəz etmək mümkün deyil. Cəsarətlə demək olar ki, bu gün türk qəhrəmanlıq dastanlarının, digər folklor örnəklərinin daha geniş miqyasda, yeni təfəkkür və düşüncə ilə tarixi aspektlərdən öyrənilməsi tariximizin bir cox qaranlıq səhifələrinin işıqlandırılması baxımından mustəsna əhəmiyyət kəsb edir.

"Kitabi-Dədə Qorqud"da albanlardan türk xalqlarından biri kimi söhbət acılır və əsərin baş qəhrəmanlarından Qazan xan alpanların, yəni albanların başçısı kimi yad edilir. Şərqşünas alim Süleyman Əliyarov bu barədə yazır:

«"Dədəm Qorqud" kitabının araşdırılması Azərbaycanda uzun sürən etno-tarixi inkişafın yeni, "gözlənilməz" bir axarını üzə çıxarmışdır. Drezden nüsxəsində 4-cü boyda Qazan xan ovda olarkən cəsus öz taqavoruna belə bir xəbər gətirir: "Hey, nə oturursan? İtüni ulatmayan, çətügini movlatmayan alpanlar başı Qazan oğlancuğu ilə sərxoş olub yaturlar."

"Alpanlar" etnik adının başqa bir yerdə də işlənməsi bu anlayışa diqqətlə yanaşmağı tələb edir. 7-ci boyda oxuyuruq: "Ağ-boz atlar çapdırur alpanlar gördüm, ağ işıqlı alpları yanıma saldum.

Bütün tədqiqatçılar sanki gözlərinə inanmayaraq burada işlənən "alpanlar" sözunu "alplar" kimi oxumuşlar. Kitabın rusca çapında isə alpın sinonimi olan "vityazi" şəklində çevrilmişdir.

Türkiyəli tədqiqatcı Ergin Drezden nüsxəsində felən rastlaşdığı "alpanlar" sözunu "alplar" sözu ilə əvəz emişdir. Lakin ədalət xatirinə söyləyək ki, o öz kitabının müvafiq yerlərində səhifəaltı elmi-tənqidi çıxarışlarında Drezden əlyazmasında hər iki halda "alpanlar" yazıldığını bildirmişdir.

Kitabda "alpanlar" etnoniminə rast gəlinməsi onun Azərbaycanda baş verən hadisələrlə bağlı olduğunu və Azərbaycanda ərsəyə gəldiyini sübut edən dəlildir. Bu xalq eradan əvvəl IV əsrdən etibarən X yüzilliyə qədər 1500 illik bir vaxt ərzində Azərbaycanda yaşamışdır.

Qədim albanların adı bu gün Qubanın "Alpan" kəndinin adında yaşamaqdadır. Qədim albanların birbaşa varisləri olan bu kəndin sakinləri türkdürlər və Azərbaycan türkcəsində danışırlar. Nəzərə alsaq ki, Quba rayonu ərazisində yaşayan bütün qafqazdilli xalqlar, o cümlədən sayları bir necə min olan xınalıqlılar və buduqlar öz dillərini qoruyub saxlamışlar, albanların başqa bir dildə danışdığı və guya sonradan türkləşdiyini düşünmək, əlbəttə ki, gülüncdür” (Tuncay B., s. 11-12).

Albanların ən azı erkən orta əsrlərdən Azərbaycan hududlarını aşaraq Türküstan tərəflərə də yayıldığını söyləmək olar. Məsələ burasındadır ki, VI əsr müəllifi İordan İskitlər ölkəsinin çox böyük ərazini əhatə ediyini, hunların, sirlərin və albanların gedib catdıqları uzaq hüdudlara qədər uzandığını yazır. Bu məlumatdan acıq - aydın görünür ki, albanlar da iskitlər kimi Türküstanın son hüdudlarına qədər, yəni Çinə qədər yayılmışdılar. Təsadüfi deyil ki, bu gün qazaxların "alban" adlandırılan qolu məhz Çindəki Uyğur Muxtar Vilayəti ərazisində, başqa sözlə, Şərqi Türküstanda və Monqolustanda, eləcə də Qazaxıstanın Çinlə sərhəd bölgələrində yaşayırlar (Tuncay B., s. 12-13).

Alban-türk xalqının qazax türklərinin etnogenezində yaxından iştirak etdiyini sübut edən məlumatları görkəmli qazax maarifcisi Çokan Vəlixanovun "Secilmiş əsərləri"nin 4-cü cildinin 326-cı səhifəsində, qırğızların etnogenezində oynadıqları rol barədə məlumatları isə Abromzonun "Qırğızıstan arxeoloji və etnoqrafik ekspedisiyası" məcmuəsinin 1960-cı il, 4-cu buraxılışında dərc edilmiş "Qırğızların etnik tərkibi..." adlı məqaləsində tapmaq olar.

Karmışevanın "Tacikistanın özbək-lokay xalqı" kitabının 16-cı səhifəsindəki 2-ci cədvəlində isə albanların özbək turklərinin etnogenezində oynadığı rol barədə mütəxəssisləri maraqlandıra biləcək məlumat bulunmaqdadır. Jdanko özünün qaraqalpaqların tarixi etnoqrafiyasına həsr etdiyi kitabının 41-ci səhifəsində albanların qaraqalpaq türklərinin də etnogenezində iştirak etdiyini bildirir (Tuncay B., s. s. 13).

Qiyasəddin Qeybullayevin tədqiqatları nəticəsində məlum olmuşdur ki, alban tayfalarından qarqarlar da türk idilər və onların dili qıpçaq türkcəsi olub. Görünür, qədim Azərbaycanda oğuz türkcəsi ilə yanaşı qıpçaq türkcəsi də yayğın olmuşdur. Hər halda, "Kitabi-Dədə Qorqud"da oğuzlarla yanaşı qıpcaqlardan da gen – bol danışıldığı, bu iki türk xalqı arasında güclu rəqabət olduğu danılmaz faktdır. O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq - qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir. Doğrudur, əski rus-sovet elmindən gələn ənənəyə əsaslanaraq, bir çoxları qarqarları qafqazdilli xalq hesab etməkdə davam edirlər. Lakin cənab fakt tamam başqa şeyi diktə edir.

Fakt budur ki, məşhur qırğız-turk dastanı "Manas"da əsərin qəhrəmanı Manasın mənsub olduğu xalq gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Bu fakt akademuk Bartold tərəfindən təsbit və qeyd edilmişdir (Бартольд 1968, ll, 1, s. 541). Abramzonun "Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əlaqələri" adlı kitabında isə XVl əsrdə Qaraqışlaqda baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xalqının adı çəkilir (Абромзон. 1960, s. 46).

«Kitabi-Dədəd Qorqud» motivlərinin tarixi saklara, daha dəqiq desək, işquzlara qədər uzanan köklərini də görməmək mümkün deyil. Alimləin bir çoxu haqlı olaraq, Aşşur mənbələrindəki işquzları "Kitabi Dədə Qorqud"dakı İç Oğuzla, başqa sözlə, oğuzlarla eyniləşdirmişlər (Süleymenov O., 1993, s. 224; Azərbaycan tarixi, 1994, s. 118; Гасанов З., 2000, s. 122-124). Məhəmməd Hatəmi Tantəkin aşşur, yunan və qədim fars mənbələrini tutuşduraraq təkzibedilməz şəkildə sübut etmişdir ki, adına Aşşur mənbələrində "Partatua", Herodotda "Prototiy", Avestada "Tranqrasyan", Firdovsinin "Şahnamə"sində "Əfrasiyab" kimi rast gəldiyimiz işquz (İç oğuz) xaqanı böyük Turan hökmdarı Alp Ər Tonqadır. Onu öldürmüş şəxs isə Firdovsinin İran şahı kimi qələmə verdiyi və Keyxosrov adlandırdığı Midiya hökmdarı Kiaksardır (Tantəkin M. H., 2002).

Məlumat üçün bildirək ki, Keyxosrovun prototipinin məhz Kiaksar, Əfrasiyabın prototipinin isə Alp Ər Tonqa olduğunu Məhəmməd Hatəmi Tantəkindən öncə türkiyəli tədqiqatçı E. Yavuz, ondan da öncə isə böyük başqırd alimi Z. V. Toğan söyləmişlər. Farsların Alp Ər Tonqanı Əfrasiyab adlandırdıqlarını Xl əsr müəllifi Yusif Balasaqunlu da təsdqləməkdədir. lX əsr ərəbdilli mənbələrdə də bu böyük türk – oğuz hökmdarı Frasiyab və Əfrasiyab adı ilə yad edilir. V.V. Bartold, X. Koroğlu və A.N. Savoyloviç kimi alimlər də Əfrasiyabla Alp Ər Tonqanın eyni şəxs olduğunu təsdiqləmişlər.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Alp Ər Tonqa döyüşlərin birində Kiaksarın atası Kaştaritini öldürmüşdü. Kiaksar da ondan intiqam almaq hissi ilə yaşayırdı və nəhayət, onu hiylə ilə, barışıq adı altında Urmiya gölü sahilində təşkil etdiyi böyük ziyafətə dəvət edərək, adamları ilə birlikdə zəhərləyərək öldürməyi bacardı.

Bəzi mütəxəssislər qədim mənbələrdə işquzların həm də "sak" adlandırılması faktından çıxış edərək Alp Ər Tonqanı sak hökmdarı, onun xaqanı olduğu Turan dövlətini isə iskit-sak dövləti saymışlar (Гейбуллаев Г.А., 1991, s. 326-329; Əlibəyzadə E., 1998, s. 241; Anadol C., 1991). Eyni fikrə Yeni Türk Ensiklopediyasında da rast gəlirik (Yeni Türk Ansiklopedisi., 1985, Xl,4363). Camal Anadol yanlış olaraq, Alp Ər Tonqanı Partatuanın oğlu Madiy ilə eyniləşdirmişdir (Anadol C., 1991). Eyni səhvi Məhəmməd Tağı Zöhtabi və Elməddin Əlizadə də təkrarlamışlar (Əlibəyzadə E., 1998, s. 241). Gerçək isə budur ki, Alp Ər Tonqanın mixi yazılardakı adı Partatuadır və bu ad böyük türk qəhrəmanı və hökmdarının adının aşşur dilindəki cüzi təhrifi ilə ortaya çıxmışdır:
ALP ƏR TONQA

P -- AR -- TATUA


Məlum olduğu kimi, Mahmud Kaşğarlı "Divan"ında yer alan çoxsaylı şer nümunələrindən biri də Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr edilmiş ağıdır. N. Xudiyev bildirir ki, "Eradan əvvəl 1-ci minilliyin ortalarından etibarən ümumi türk ədəbi dilinin ünsürləri fəaliyyətə başlayır və regional türk ümumxalq dillərinin,bunun ardınca isə ədəbi dillərin formalaşmasına təsir edir.Qədim türk şerinin mükəmməl şifahi örnəkləri meydana çıxır ki, bunların müəyyən hissəsi sonrakı dövrlərdə yazıya alınmışdır.Turan hökmdarı,farslaın Əfrasiyab adlandırdıqları Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr olunmuş ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunmuşdur:

Alp Ər Tonqa öldümü,

İsiz ayun kaldımu,

Ödlək öcin aldımı?

İmdi yürək yırtılır...
Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu eradan əvvəl 1-ci minilliyin ikinci yarısından eramızın 1-ci minilliyininbirinci yarısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edilməzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik,leksik və qrammatik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırlatmışdır" (Xudiyev N., 1997, s. 39-40).

Elməddin Əlibəyzadə mövzu ilə bağlı yazır ki, "Alp Ər Tonqa miladdan öncə 7-ci əsrin qüdrətli Turan-türk hökmdarı və qəhrəmanı olub.O, qeyri - adi ağlına,tədbirinə və mərdliyinə,müdrikliyinə görə böyük hörmət və ehtiram qazanmış,şöhrət tapmışdır.İran-Turan müharibələrində əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərmiş və bu onu dastanlaşdırmışdır" (Əlibəyzadə E., 1998, s. 239).

Kaşğarlı Mahmudun yazdığına görə,Türküstandakı Barsqan,Sayram və Koyaş şəhərlərini Alp ər Tonqa saldırmışdır.12 illik türk dövri heyvan təqvimini də o icad etmişdir.Əski fars qaynaqlarında onun Xorəzm,Xorasan.İran və Azərbaycanda çox sayda şəhər saldırdığı qeyd edilməkdədir (Turan O., 1993, s. 19). Məsələn, Sasanilər dövründə pəhləvi dilində qələmə alınan, müəllifi bilinməyən və elm aləmində şərti olaraq "İran şəhərləri" adlanan bir kitabda Aturpatakandakı,yəni Azərbaycandakı Gəncə şəhərinin əsasının Əfrasiyab, yəni Alp Ər Tonqa tərəfindən qoyulduğu qeyd edilir (Касумова С.Ю.,1985, s. 19). Övliya Çələbi isə öz “Səyahətnamə”sində yazır ki, “...Naxçıvan Azərbaycan hüdudunda başqa xanlıqdır ki, xan çoxlu əsgərə sahibdir. Bu şəhəri qədim zamanlarda Əfrasiyab şah tikdirmişdir ki, indi də əcdadlarınn dəfn olunduğu yer açq – aşkar görünür” (Tuncay B. Maday dövləti).

Zərdüştün "Avesta"sında bu şəhərin adı Qanqxa kimi çəkilir və onun Turanın taxt şəhəri olduğu, Turan xaqanının da bu şəhərdə otuduğu qeyd edilir."Avesta"da bütün turanlılar,yəni türklər kimi ünvanına təhqir və böhtanlar yağdırılan Alp Ər Tonqa həmin kitabda Tranqrasyan adı ilə yad edilir.Qədim yunan mənbələrində onun adı Prototiy kimi çəkilir və onun iskitlərin, yəni türklərin xaqanı olduğu bildirilir. Bu bötük türk xaqanı haqqında məlumat verən və eradan əvvəl 7-ci əsrə aid olan aşşur mixi kitabələrində onun adı Partatua kimi qeyd edilib və o, İşkuz, yəni İç Oğuz hökmdarı adlandırılıb. Maraqlıdır ki, Firdovsi də "Şahnamə"də onu oğuz-türkmən mühiti ilə bağlayır. Firdovsiyə görə, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) dödüncü oğlu Qara xana oğuzların da daxil olduğu türk odusunun komandanlığını vermişdir:


"Sərkərdə Qara xan, dördüncü oğul

Əlbisəsini geyinib, atasının yanına gəldi.

Atası ona otuz minlik türk-çiqil atlılarını

Verdi, döyüş yerindən qorxmayan

Həmçinin taraz, oğuz, xalac atlıları

Otuz minlik sınaqdan çıxmış atlı" ( Koroğlu X.,1999, s. 88-89).


Eyni zamanda Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) atası Pəşəngin başında durduğu otuz minlik qoçaq türkməndən də söz açmaqdadır:
"Onların sərkərdəsi-təcrübəli qoca Nastul

Qoçaq Pəşəngin himayəsi altında

Otuz min igid türkmən

Döyüş baltaları ilə silahlanmış,

Yayla-oxla silahlanmış döyüşə getdilər" ( Koroğlu X.,1999, s. 89).
Təsadüfi deyil ki, oğuz olduqları heç bir şübhə oyatmayan Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) soyundan hesab etmişlər (Koroğlu X.,1999, s. 28). O. Aydnın sözlərinə görə, Daş Oğuz elinin başçısı Alp Aruz da onun nəslindən olub. Zəki Vəlidi Toğan da Alp Ər Tonqa ilə bağlı rəvayəti “Oğuznamənin” təməl ünsürlərindən biri kimi qələmə verməkdədir (Tuncay B. Maday dövləti).

"Avesta" Alp Ər Tonqanın bol duzlu Çiçəstə gölü sahilində qətlə yetirildiyi bildirilir."Bundaxşinin kitabı"nda söylənilənlərdən isə belə məlum olur ki, Çiçəstə gölü Aturpatakanda.yəni Azəbaycanda yerləşir. (Касумова С.Ю.,1985, s. 20).

Bu məlumatlardan göründüyü kimi, Alp Ər Tonqa Cənubi Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə yetirilmişdir.Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü Yeni Türk Ensiklopediyası da təsdiqləməkdədir:

"Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə girmiş..., Altaylara qədər təqib edilmiş, yenə həmlə etmiş, nəhayət, Azərbaycanda... öldürülmüşdür (m.ö.624)" (Yeni Türk Ansiklopedisi., 1985. Xl, 4363).

Deməli, ona həsr edilən ağı da məhz həmin bölgədə,başqa sözlə, Azərbaycanda yaranmışdır.

Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağıda arxaikləşərək çoxdan canlı danışıq dilimizdən çıxmış "isiz","ajun", "ödlək" və "öc" kimi qədim türk kəlmələrinə rast gəlirik.İndi dilimizdə həmin sözləri ərəb dilindən keçmiş "ədalətsiz", "dünya","zaman" və "intiqam" kimi ifadələr əvəz etməkdədir.Təkcə bu fakt ağının ən azı İslamdan öncə yarandığını söyləmək üçün yetərlidir.

Elməddin Əlibəyzadənin fikrincə, Mahmud Kaşğarlı "Divan"ının folklor nümunələrinin də fərqli yaranma tarixləri olmalı idi.Çünki bu şerlər bir-birindən çox uzaq,mühüm və ibrətamiz tarixi hadisələrlə bağlı olmuşdur. Məsələn,miladdan öncə 7-ci əsrdə yaşamış Alp Ər Tonqanın ölümünə ağı həmin əsrdə deyilsə,hansı əsrdə yaranmışdır? Təbii ki, sözügedən ağı məhz həmin əsrdə yaranmalı idi və yaranmışdır da (Əlibəyzadə E., 1998, s. 56).

Sözügedən ağı Azərbaycan ədəbiyyatının, eləcə də ümumoğuz və ümumtürk ədəbiyyatının şah əsəri sayıla bilsə də, onu "sak dili və ədəbiyyatı" kateqoriyasına daxil etmək doğru deyidir. Çünki işquzlar (iç oğuzlar) və saklar fərqli türk etnik qrupları olmuş və irəlidə görəcəyimiz kimi, fərqli ləhcələrdə danışmışlar.

Elməddin Əlibəyzadə qeyd edir ki, "Alp Ər Tonqanın ölümünə ağılar dördlüklə və 7 heca ilə kəkk olunub,bu ölçüdə daha asan qalıb, yayılıb" (Əlibəyzadə E., 1998, s. 259).

Beləliklə bağ açıq şəkildə görünməkdədir. Alp Ər Tonqa İç Oğuzdan olub, «Kitabi-Dədə Qorqud»un əsas personajlarından biri olan Alp Aruz onun söyundandır.

Epik silsilə təşkil edən və 12 boydan ibarət olan (Жирмунский В.М., 1974, s. 526) “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalq ədəbiyyatının qədim yazılı abidəsi olmaqla yanaşı, həm də onun bədii tarixidir. Dastanda ən azı erkən orta əsrlərdən ən geci XV əsrin sonlarına qədər uzanan minillik tarixin «əfsanəvi – mifoloji epizodlarla bəzənən bədii lövhələri əks olunmuşdur» (Cəmşidov Ş.A., 1999, s. 39). Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini, etnoqrafiyasını, dil və ədəbiyyat tarixini öyrənmək üçün dəyərli mənbələrdən biri olan (Cəmşidov Ş.A., 1999, s. 32) bu əsəri araşdıran bir çox tədqiqatçının yekdil rəyinə görə, dastanda cərəyan edən olayların bir çoxu real tarixi hadisələri əks etdirir.Məsələn, A.N. Kononov bununla bağlı yazır ki, «türkmənlərin əfsanəvi Oğuzdan yaranması ilə bağlı olan türkmən epik əfsanələri demək olar ki, öyrənilməyib. Bu əfsanələr özünəməxsus bir özəlliklə olduqca qədimlərdə - türkmənlər islamı qəbul etməmişdən əvvəl yaranmışdır» (Cəmşidov Ş.A., 1977, s. 22).

Dastanın tarixilik baxımından az tədqiq olunduğunu təəssüflə qeyd edən D. Əzimli yazır ki, «dastanın nə vaxt yazıya alınması barədə mübahisələr olsa da, tədqiqatçıların əksəriyyəti onun XII-XIV əsrlərdən qabaq yazıya alındığı fikrindədirlər. Dastanın bəzi boylarının IX əsrdən qabaq yazıya alındığını qeyd edənlər də var. Tərcüməçilər dastanları bütövlükdə tarixi yox, bəlkə epik əsər hesab edirlər. Kitaba yazılan müqəddimədə oğuz ittifaqlarının həyat tərzi, əxlaq-etika normaları, şamanizmlə bağlı cəhətləri, islam dininə münasibətləri və dövlət quruluşu haqqında maraqlı fikirlərə rast gəlirik. Dastanlar təhlil olunaraq göstərilir ki, oğuzlar İç və Daş oğuz deyə iki qrupa bölünürlər. Onların arasında ciddi bir fərq yoxdur. Onların hamısının ümumi rəhbəri, başbiləni Bayandır xandır. Lakin əsl qəhrəmanlıq göstərən, hamının sevimlisi isə Salur Qazan xandır. Dastanlar öz igidliyi və qəhrəmanlığı ilə fərqlənən bəylərin şəninə həsr olunmuşdur» (Əzimli D., 2012, s. 47). Alimin sözlərinə görə, «dastanlardakı qəhrəmanlar, xüsusilə Dədə Qorqud həddindən artıq idealizə edilir və nəticədə reallıqdan uzaqlaşır. Tərcüməçilərin fikrincə, fövqəltəbii ünsürlər (oğuz qəhrəmanları, eləcə də Dədə Qorqud haqqında mübaliğələr) türk xalqlarının folklorundan gəlir. Dastanlarda verilən düşmənlərin adları da türk adlarıdır, özləri də ziddiyyətlidir. Belə ki, Şöklü Məlik dörd döyüşdə dörd dəfə öldürülür. Bunlar boyların bir şəxs (ozan) tərəfindən yaradılmadığını göstərir» (Əzimli D., 2012, s. 47-48).

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yaranma tarixi haqqında müxtəlif fikirlər var. «Bir sıra tədqiqatçılar da qeyd edirlər ki, boylar IX-X əsrlərdə meydana çıxmış, yazıya alınmış, lakin ədəbi cəhətdən XV əsrdə tamamilə yenidən işlənmiş, cilalanmışdır. Tədqiqatçılardan V.M. Jirmunskiyə görə, bu boylardan bəzisi hətta V-VII əsrlərə gedib çıxır (Domrul və b.) (Жирмунский В.М., 1974). 1962-ci ildə H.Araslı tərəfindən “Kitabi-Dədə Qorqud yenidən nəşr olunur. Girişdə H.Araslı həmin dastanların XI-XII əsrlərdə qələmə alındığını, XV-XVI əsrlərdə yenidən üzünün köçürüldüyünü qeyd edir. H. Araslıya görə, bu dastanlar haqqında çoxlu mübahisələr var və hələ bu “mübahisələrə yekun vuran dərin elmitədqiqat əsəri yaranmamışdır”. Onun fikrincə, dastanların ilk variantı - orijinalda Azərbaycanda yazıya alınmışdır. H.Araslı göstərir ki, Dədə Qorqud adı və bir çox motivlər türk xalqlarının (qazax, qırğız, başqırd, türkmən və b.) şifahı ədəbiyyatında qeyd olunur (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988, s. 7). Bizi də burada daha çox boyların yenidən üzünün nə vaxtlarda köçürüldüyü maraqlandırır. Tədqiqatçıların çoxu bunu XV əsrə, daha doğrusu XV əsrin II yarısına aid edirlər. Bu zaman, XV əsrdə Azərbaycanın siyasi səhnəsində Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri, bir də Ərdəbil şeyxliyi var idi. Kiçik Asiyada isə Osmanlı dövləti, onun qonşuluğunda, Qara dəniz sahillərində Trabzon imperatorluğu var idi. Ağqoyunlular qaraqoyunlularla və osmanlılarla pis münasibətdə, Ərdəbil şeyxliyi ilə isə yaxşı münasibətdə idilər. Ağqoyunlularla Trabzon arasındakı əlaqələrə gəlincə, Ağqoyunlu sultanları tez-tez ora səfərlər edir və bol qənimətlə qayıdırdılar. Onlar arasında qız qohumluğu da var idi. Osmanlı dövləti gücləndikdən sonra maraqlar ağqoyunlularla Trabzonu birləşdirdi və müttəfiq oldular. Daha doğrusu, Trabzon sanki ağqoyunluların vassalına çevridi» (Əzimli D., 2012, s. 48-49).

D. Əzimlinin fikrincə, «“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları məhz XV əsrdə, ağqoyunlular və osmanlılar tərəfindən yenidən işlənmiş və cilalanmışdır. Dastanlara ağqoyunlulara dair yeniliklər əlavə olunmuşdur. Yuxarıda kitabın girişindən əbəs yerə sitat gətirmədik. Bəlli olur ki, Dədə Qorqud bir şəxsiyyət kimi Məhəmməd (s.a.s) peyğəmbərin zamanında yaşamışdır. O, öncəgörəndir, övliyadır, müqəddəs bir şəxsdir. Hər bir şeyi qabaqcadan görür. Baxın, kitabın giriş hissəsində VII əsrdə yaşayan Dədə Qorqud XV əsrə dair hadisələrdən xəbər verir. Bildirir ki, axırda xanlıq geriyə - Qayıya dönər, heç kim əllərindən hakimiyyəti ala bilməz. Göründüyü kimi, Qorqud ata Osmanlı nəslinə işarə edir» (Əzimli D., 2012, s. 49).

X. Koroğlunun fikrincə, “Dədə Qorqud” boylarının coxunda əksini tapmış tarixi mərhələ Səlcuqların yürüşləri dövrü (XI əsr) ilə səsləşir (Koroğlu. X., 1999, s, 161). Bu firirlə razılaşmayan M. Kazımoğlu tazır ki, ««Şəcəreyi-tərakimə» müəllifi Əbülqazinin: “Qazan alp peyğəmbərimizdən üç yüz il sonra yaşadı. Qoca yaşında Məkkəni ziyarət etdi və hacı olub qayıtdı… Salur Qazan Qayı [elindən] Qorqud ata ilə bir zamanda yaşayıb” sözlərinə istinad edən X. Koroğlu Dədə Qorqud və Salur Qazanı tarixi şəxsiyyətlər sayır. “Dədə Qorqud” eposunda əksini tapan hadisələrin çoxu səlcuq yuruşləri dövrunu əhatə edirsə, Dədə Qorqud və Salur Qazanın Məhəmməd peyğəmbərdən üç yüz il sonra yaşadıqları güman edilirsə, onda belə çıxır ki, biz həmin tarixi şəxsiyyətlərin eposda təsvir olunan fəaliyyətini X-XI əsrlərlə məhdudlaşdırmalıyıq. Amma məhdudlaşdıra bilirikmi? Dədə Qorqudun fəaliyyətini X-XI əsr hadisələri ilə neçə məhdudlaşdıra bilərik ki, dastanın ilk cümləsindəncə ozan Qorqud Ata adlı “ər”in Məhəmməd peyğəmbər zamanına yaxın bir vaxtda yaşamasından bəhs edir. Eposda Salur Qazan barədə söylənilənlər də onun fəaliyyətini eynilə Dədə Qorqudun fəaliyyəti kimi konkret bir dövrə aid etməyə imkan vermir. Məsələn, eposda Qazan xanın epitetlərindən biri - “Amit soyunun aslanı” epiteti Ağqoyunluların Amidi (Diyarbəkr) tutması kimi tarixi hadisəyə işarə edir ki, həmin hadisə hec də X-XI əsrlərdə yox, XV əsrdə baş verib. Eposda bəzən Qazan xanın X-XI əsrlərdən xeyli qabaqkı hadisələrlə əlaqələndirildiyi məqamlarla da qarşılaşırıq. Məsələn, Qazan xanın silahdaşlarından olan Bükdüz Əmənin “varıban peyğəmbərin üzünü görməsi”ndən danışılması Qazan xanın da “Dədə Qorqud” kimi peyğəmbər dovrundə yaşamasından danışmaq deməkdir. Xatırlatdığımız bu kimi faktlar göstərir ki, eposdakı Qazan xanı Hülakülərin yeddinci hökmdarı olan Qazan xanla da (XIII-XIV əsrlər) məhdudlaşdırmaq mümkün deyil. Epos qəhrəmanı ilə tarixi şəxsiyyət arasındakı ziddiyyətin, daha doğrusu, tarixi şəxsiyyətdən fərqli olaraq, epos qəhrəmanının neçə-neçə əsri əhatə edən tarixi hadisələrlə əlaqələndirilməsinin cox sadə səbəbi var. Səbəb budur ki, epos tarix kitabı yox, eposdur. Eposun, bütövlukdə folklorun öz qayda-qanunları var və hec bir tarix və tarix kitabı bu qayda-qanunları dəyişdirə bilmir. Ən möhtəşəm, ən təsirli tarixi hadisə belə folklorda məhz folklorun öz tələblərinə uyğun şəkildə əks olunur. Folklorun aparıcı janrlarından olan eposda tarixilik baxımından başlıca tələb və şərt tarixi gerçəkliyin epik gerçəkliyə uyğunlaşdırılmasıdır. Əgər tarixi gerçəklik konkret zaman və məkan daxilində baş vermiş hadisələrdən ibarətdirsə, epik gerçəklikdə bu cur konkretlik axtarmaq cox çətindir və yaxud heç mümkün deyil» (Kazımoğlu M., 2012, s. 146-147).

Fikrimizcə, eposun yaradıcısı Dədə-Qorquddursa və Peyğəmbərin dövründə yaşamışsa, dastanın heç bir personajı o dövrdən sonra yaşamış ola bilməz. Maraqlıdır ki, «Xannamə»də özbəklərə qarşı vuruşan türkmənlərdən söhbət açılarkən Herodot tərəfindən Azərbaycan ərazisində yad edilən Sakarta ölkəsinin sakinlərinin - sakarların, eləcə də Salur Qazan ellərinin də adı çəkilir: «Türkmənlərin ordusu isə İski, Salur Qazan, Təmir taş, Çavdar, Çavuldur, Bükdi, Çandır, Çigil, Ləbnət, Sakar, Yıpar və Oğud ellərindən meydana gəlirdi» (Ögəl, 2006, s. 402-403).

Bu etnonimlər içərisində Ləbnət (Ləbnə + ut – cəm şəkilçisi) etnonimi də xüsusi maraq doğurur. Həmin türkmən boyunun adı Dağ Borçalının vaxtilə azərbaycanlılarla məskun Lənbəli kəndinin adında bugünədək yaşamaqdadır. Azərbaycanda eyni adda xalça çeşnisi də olmuşdur.

Şübhəsiz ki, bu halda söhbət Azərbaycan türkmənlərindən, yəni oğuzlardan getməkdədir. “Xannamə”də Xəzərin Şərqində yaşayan türkmənlər də ayrıca yad edilir. Özbəklərin onlarla döyüşü təsvir edilir. Bu türkmənlərin boyları sadalanır və həmin boyların adlarının Xəzərin qərbindəki türkmənlərin boylarından fərqli olduğunu görürük: «Bu döyüşdən sonra türkmənlər şərqdən qərbə köç etdilər. Şərqdən qərbə köç edən türkmən boyları sıra ilə bunlardır: baklan, aklan, köklən, vardınıq, təkə, yomut, dərdən» (Ögəl, 2006, s. 405).

Burada yad edilən boyların böyük əksəriyyəti bu gün də Türkmənistanda yaşamlarını sürdürməkdədirlər. Türkmənistandan fərqli olaraq onların adları Azərbaycan və Anadoluda qeydə alınmamışdır. Türkmənistanda isə “Oğuznamə”lərdə rast gəlinən oğuz boylarından dördü istisna edilməklə, digərlərinin adını daşıyan soy, boy və ya yer adına rast gəlinmir. Azərbaycan və Anadoluda isə bunun tam əksini görürük. Bu barədə X. Koroğlu yazır ki, “Ənənəyə görə oğuzlar 24 tayfaya bölünürlər. Yalnız Mahmud Kaşğari onların sayını 22 göstərir. Ancaq o da bu siyahıya 2 xalac tayfasn əlavə edərək sayı ənənvi 24-ə çatdırır. “Qorqud Kitabı”nda da 24 rəqəmi təkrarlanır... Müasir Orta Asiya türkmənlri də 24 tayfaya bölünürlr. Ancaq onların adları çox dəyişmişdir. Qədim adları yalnz 4 tayfa (Salır, Əmirli, Çaudar, Karqın) saxlamışdır... Maraqlıdır ki, Ön Asiya türkmənlərinin etnik tərkibi genoloji cəhətdən klassik şəklinə (M. Kaşqarlı variantı) uyğun gəlir” (Koroğlu, 1999, s. 15-16).

S. P. Tolstov və ona istinad edən X. Koroğlu Səlcuqluların Azrbaycan və Ön Asiyaya köçündən öncə də türkmənlərin, yəni oğuzların yaşadığını etiraf etmişlər: «Xl əsrdə Azərbaycana gəlmiş oğuzlar burada kifayət qədər kompakt yaşayan türkdilli yerli əhali ilə qarşılaşdılar. Gəlmə oğuz – qıpçaqların artıq Azərbaycanın əsil əhalisinə çevrilmiş hun mənşəli türklərlə etnik yaxınlığı çoxsaylı faktlarla təsdiqlənir. Məsələn, tarixi əsərlrdə və eposda Oğuz xanın hun hökmdarı Mete ilə eyniliyi haqqında çox deyilmişdir. Oğuzların 12 sağ, 12 sol (yaxud İç oğuzlar və Daş oğuzlar) qanada bölünmüş 24 oğuz tayfası hunların bölgüsünə (tümənbaşı ümumi adın adını daşyan 24 hun ağsaqqalı) tam uyğun gəlir» (Толстов, 1938, s. 80; Koroğlu, 1999, s. 14-15).

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ərəb tarixçilərinin dövrümüzədək ulaşmış əsərləri oğuzların Azərbaycan və Anadoluya guya Səlcuqlular dövründə gəldiyi barədə qondarma konsepsiyaları kökündən rədd edir. Məsələn, Mühəmməd Vakidi (740-823) xəlifə Ömərin zamanında, təqribən 638-639 – cu illərdə ərəb ordusunun Ərməniyyəni (Van gölü və ətrafı) fəthi zamanı Ərciş (Van) gölü yaxınlığında yaşayan xristian oğuzlardan və onların məleykəsi Turunc xatundan və onun islamı qəbul etməsindən söhbət açır. Eyni hadisə Ənvərinin yeganə nüsxəsi Paris Milli Kitabxanasında qorunan “Düsturnamə” əsərində də yer almaqdadır (Koroğlu, 1999, s. 57-58). Ənvəri eyni zamanda həmin bölgədə yaşayan oğuzların Oğuz Tümən adlı başçısını da yad edir.

Maraqlıdır ki, “Xannamə”də Gün xanın məşhur vəziri Irkıl Xocanın adı ilə də rastlaşırıq ki, burada onun adı özbəklərin ikinci əfsanəvi xanı Uluq xanın adı ilə yanaşı yad edilir: «Başçısız və padşahsız gəzən özbəklər Uluq xana bir elçi göndərir və onlara tabe olmasını tələb edirlər. Əgər tabe olmasa, döyüşəcəklərini bildirirlər. Bu vaxt özbəklərin içində İrkıl Kugərdi adlı bir ağıllı adam var idi. Bu yaşlı kişi bütün özbəkləri toplayır və Uluq xanla birləşmələri üçün məsləhətlər verir. Onun sözü ilə bütün özbəklər Uluq xana tabe olmağa razı olurlar və bir çox hədiyyələrlə xanın yanına gedirlər. Xan da onları bəy eləyir» (Ögəl, 2006, s. 394).

Dastanın “Uluq xanın türkmən döyüşü” adlı növbəti bölümündə türkmənlərin 27 uruqdan (boydan) ibarət olduğu bildirilir və onlardan bir neçəsinin adı sadalanır. Bu dəfə də Azərbaycan və Anadolu boylarının adı çəkilir, Türkmənistandakı boylardan isə söhbət belə getmir. Yuxarıda təqdim edilən siyahıda adı “ləbnət” kimi keçən boyun adı bu siyahıda daha düzgün, “lənbə” kimi təqdim edilir. Bu siyahıda ığdırların da adına rast gəlinməsi diqqət çəkir: «...Türkmənlərin boylarının adları isə belə idi: çavuldur, çandır, salur qazan, çavdur, çigil, ığdır, ükdi, bəktaş, sakar, yıpar, lənbə, oğud, vardınq, qaynar, iski...» (Ögəl, 2006, s. 395).

Burada deyilənlərdən belə məlum olur ki, salur qazan boyu Gün xanın məşhur vəziri Irkıl Xocanın dövründə də mövcud imiş.

İşin ən qəribə tərəfi isə budur ki, adı çəkilən oğuz türkmən boylar içərisində saqarların adına da rast fəlirik. Saqar türkmən boyunun Azəebaycan ərazsisində ən azı Makedoniyalı İskəndər dövründən, yəni e.ə. IV əsrdən yaşadığını sübut edən maddi mədəniyyət nümunəsi və yazılar vardır.

Söhbət nədən gedir?



Hazırda dünyanın qədim epiqrafika və numizmatika nümunələrinin toplandığı bir çox nüfuzlu albom və kataloqlarda Əhəmənilər dövrünə aid edilən, fars mədəni abidələri kimi qələmə verilən, üzərlərində fonetik yazı nümunələrinə rast gəlinən çox sayda dairəvi möhür, gilbasma və sikkəyə rast gəlmək olur ki, onların üzərindəki yazıların arami yazısı olduğu iddia edilir. Fəqət diqqətlə incələndikdə onların nəinki aramı əlifba sistemi ilə uzaqdan-yaxından bir əlaqəsi olmadığı, əksinə elm aləmində “Orxon-Yenisey əlifbası” və ya “qədim türk run yazı sistemi” deyilən işarələrlə yazıldığı məlum olur (Tuncay B. Aran nəslindən…).

Bu tip yazı nümunələrindən bəziləri barədə B. Tuncay və Y. Ögənin birlikdə qələmə aldıqları “Midiya möhürü üzərindəki türkcə yazı barədə bir neçə söz”, “Eradan əvvəl II minilliyə aid türkcə yazı nümunəsi” adlı məqalələrdə məlumat vermiş, eyni zamanda onlar B. Tuncayın “Azərbaycan türklərinin İslama qədərki dili və ədəbiyyatı” adlı monoqrafiyasına daxil edilmişdir (Tuncay B., 2015, s158-167).

Üzərindəki yazıların arami yazısı olduğunun iddia edilməsinə rəğmən, “Orxon-Yenisey yazıları”nın yerli variantı olduğu heç bir şübhə oyatmayan maddi mədəniyyət nümunələri içərisində eyni dövrə və eyni şəxsə aid olan, müəyyən bir qismi Azərbaycan, o cümlədən Qərbi Azərbaycan (bugünkü Ermənistan) və Gürcüstandan tapılan çox sayda gümüş sikkəyə də rast gəlinməkdədir. Söhbət elm aləmində Əhəmənilərin bəzi mənbələrə görə Kilikiya, digər mənbələrə görə isə Babil satrapı, başqa sözlə, canişini Mazaeusa (e.ə. 385-e.ə 328). aid olduğu bildirilən müxtəlif gümüş sikkələrdən gedir (Мазей - сатрап).

Bu sikkələrin hamısının üz tərəfində taxtda oturan və beldən yuxarı çılpaq olan adam, qarşısında isə şahlıq quşu, sünbül və üzüm salxımı təsvir edilmiş və hamısında eyni işarələrdən ibarət eyni yazı yazılmışdır. İddiaya görə, burada arami hərfləri ilə “BALTRS” yazılmışdır. Yazı guya iki sözdən – qədim sami tanrılarından biri olan “Baal”ın və Tars (Tarsus) şəhərinin adlarından ibarətdi. Yəni təsvirdəki guya tanrı Baaldır. Əksər sikkələrin arxa üzündə isə, bir qayda olaraq, öküzü parçalamaq üzrə olan aslan və ya da sadəcə aslan təsvir olunur. Burada da bütün sikkələrdə eynən təkrarlanan, cəmi dörd hərfdən ibarət bir sözlə rastlaşırıq. İddiaya görə orada “MZDA” yazılıb, guya bu, Mazaeusun (Mazdiyin // Mazdayın) arami dilindəki adıdır. Deyilənə görə, aramicə onun adı Mazday kimi səslənirmiş (Мазей - сатрап).

Sözügedən sikkələrdən bəzisinin üz tərəfi digərlərinin cüzi fərqlə eyni olsa da, arxa tərəfində qədim yunan hərfləri ilə yazılmış yazılar olan sikkələrə də rast gəlinməkdədir ki, onlar haqqında bir qədər sonra danışacağıq. Bu məsələ tədqiqatımız baxımından olduqca böyük önəm daşıyır. Çünki ortada bilinqva var və bu da oxunuşun dəqiqliyini təmin etmək baxımından çox önəmlidir.

Qeyd edək ki, bu yazıların işarələrinin bəzisi elm aləmində “arami əlifbası” kimi tanınan əlifbanın bəzi işarələrini xatırlatsa da, bu yazıları arami yazısı saymaq ən azı arzu edilənin həqiqət kimi qələmə verilməsindən başqa bir şey deyildir.

Sikkələrin üzərindəki yazıların işarələrinin “Orxon-Yenisey əlifbası”nın işarələri ilə müqayisəsi  onların əski türk-run hərfləri ilə yazıldığına heç bir şübhə yeri qoymur. Yazıları bu hərflərlə sağdan sola oxuduqda onların üz tərəflərində “SULTRS”, arxa tərəflərində isə “ZSRNq” yazıldığı görünür. Qeyd etməliyik ki, təqdim etdiyimiz bu transkripsiyalar sözügedən sikkələrə diqqətimizi cəlb edən güneyli tədqiqatçı Yengi Ögə (Mənsur Rəhbəri) tərəfindən hazırlanmışdır.

Bu yazılar daha öncə oxunuşunu gerçəkləşdirdiyimiz Manna-Midiya yazılarını xatırlatdığı üçün həm sikkələrin, həm də yazıların Manna-Midiya dövrünə aid ola biləcəyini ehtimal etməyə əsas yaradır. Lakin, belə hesab edilir ki, pul tədavülünün və ilk sikkələrin tarixi e.ə. 685-ci ildən başlayır və onun əsasını Lidiya kralı Ardis qoymuşdur. Bu isə Midiyanın mövcud olduğu dövrlə üst-üstə düşür. Üstəlik də tarixi mənbələrdən Midiya və Lidiyanın qonşu olduqları, onları Qalis (Qızıl İrmaq) çayının ayırdığı və bu iki ölkə arasında müharibələr olduğu məlumdur. Deməli, Midiyada da puldan, daha dəqiq desək, sikkələrdən istifadə edilə bilərdi.

Daha öncə oxuduğumuz gilbasmalar üzərindəki yazılarda olduğu kimi bu yazılarda da, “u” saiti istisna edilməklə, yalnız saimit səslər qeyd edilmiş, sözlər bitişik yazılmışdır. Sikkələrin üz tərəfində yer alan yazı (SULTRS), saitlər artırılarsa, fikrimizcə, “SU” (ordu, qoşun) və “(i)LT(e // ə)R(i)S”, yəni “İltəris” sözlərindən ibarətdir.

Məlum olduğu kimi, “İltəris” kəlməsi əski türk mətnlərində həm şəxs adı, həm də “el qurtaran” (eli xilas edən) mənasını verən kəlmədir. Məsələn, Bigə xaqanın atasının adının İltəris olduğu məlumdur. Ola bilsin ki, burada kəlmə məhz antroponim kimi işlənib və hansısa yerli hökmdarın adıdır. Amma o da ola bilər ki, kəlmə “el qurtaran” (xilaskar) anlamında işlənib. Bu halda həmin kəlmə özündən əvvəlki “su” (qoşun) sözü ilə birlikdə “eli qurtaran qoşun” mənasını verəcəkdir.

İndisə sikkələrin arxa üzündəki yazıya keçək. “ZSRNq” formasında olan bu yazıdakı ilk hərf (sağdakı) sikkələrdən bəzisinin üz qabığındakı taxtda oturmuş şəxsin taxtının altında tək işarə şəklində təkrarlanır. Bu da bizə həmin işarənin taxtda əyləşmiş şəxsin adının göstərcisi olduğunu düşünməyə əsas verir. Belə isə, arxa üzdəki “ZSRNq” kəıməsinin “Z” (şəxs adı) və “SRNq” hissələrindən ibarət iki sözə ayırmaq lazım gələcək.

Öncə addan başlayaq. Bir samit səslə yazılmış bu şəxs adına çatışmayan saitləri əlavə etməklə onu rekonstruksiyaya çalışsaq, qədim Manna şahlarından olmuş Azanın adına bənzər bir ad ortaya çıxmış olacaq. İkinci kəlməyə – “SRNq” kəlməsinə gəlincə, onun sonundkı “Nq” (səğir nun) qarışıq səsini yiyəlik hal şəkilçisi kimi, yəni “(ı)Nq” kimi  qəbul etsək, o zaman məntiq kəlmənin kökünü “sar” (qədim Aşşur dilində “çar”, padşah”) kimi oxumaq lazım gəldiyini söyləyəck. Belə isə, sikkələrin arxa tərəfində “Aza sarınq”, yəni “Aza padşahın” (hökmdar Azaya məxsus) sözləri yazılıb. Bunun məhz belə olduğunu bəzi sikkələrin ön tərəfindəki yunan hərfləri də tam təsdiqləyir. Orada qədim yunan hərfləri ilə şaquli formada (yuxarıdan aşağıya) iki dəfə təkrarlanan “Azo” (“Aza” şəxs adının başqa bir fonetik variantı) və üfiqi formada “Aka” (türkcə “ağa”) yazılıb.

Oxuduğumuz yazıları birləşdirsək, söhbətin Azo adlı çarın xilaskar ordusundan getdiyini düşünə bilərik.

Kəlmələrdən birinin (sar) qədim Aşşur mənşəli olması sikkələrin üzərində adı keçən Azanın Manna hökmdarı Aza ola biləcəyini ehtimal etməyə əsas verir. Çünki Aza Aşşur hökmdarının müttəfiqi idi və o dövrdə mannalılarla aşşurlar arasında sıx hərbi, iqtisadi və mədəni əlaqələr mövcud olub. Lakin burada ortaya bir sual çıxır – yunan hərfləri e.ə. VIII əsrin sonlarında Azərbaycana (Manna ərazisinə) hansı vəsilə ilə gəlib çıxa və hansı məqsədlə istifadə edilmiş ola bilərdi? Qeyd edək ki, yunan əlifbası həmin dövrdən çox-çox əvvəl yaranmışdır. Belə ki, yunan əlifbasının e.ə IX əsrdə, bəzi məlumatlara görə isə XI əsrdə Finikiya əlifbası  əsasında yarandığı hesab edilir. Yunanlar finikiyalıların finikiyalıların əlifbalarının Avropada  yayılmasında əsas vasitəçi olmuşlar. Lakin dövrümüzə gəlib çatmış yunan yazısının erkən nümunələri Finikiya əlifbasının əksər xüsusiyyətlərini özündə saxlamaqdadır. Arxaik yunan yazısında Finikiya yazısında olduğu kimi saitlər, yox idi. Bizim yazıda isə ən azı iki saitlə – “a” və “o” saitləri ilə üzləşirik. Deməli, qarşımazdakı sikkə və ya medalyonlar Manna dövrünə aid ola bilməz. Üstəlik də yunan əlifbasının bölgəmizə Makedoniyalı İskəndərdən sonra, yəni e.ə. IV əsrdə yol tapdığı məlumdur. Yazılarından birinin yunanca olduğu bilinqvalar da məhz həmin dövrdən geniş yayılmağa başlamışdır ().

Deməli, sikkələrdə adı keçən çar Azo Ağa (Aka) e.ə. IV əsrdən öncə yaşamış olmamalı idi. O zaman ortaya sual çıxır: Azo kimdir?

Bu sualın cavabını İlhami Cəfərsoyun “İber və Hay folklorunda türk mifik təfəkkürünün izləri” (Bakı, 2014) adlı kitabında tapırıq. Müəllif XI əsr gürcü salnaməsi “Kartlis Tsxovreba”ya istinadən yazır ki, Aran  həm ölkənin, həm də ölkənin hakim nəslinin adıdır. Həmin nəslin böyük qanadları Albaniyanı, kiçik qanadları İberiyanı idarə edirdi. İberiyanın ilk çarı Aran nəslindən Azon olmuşdur. O, eradan qabaq IV əsrin sonlarında makedoniyalıların vassalı kimi İberiyanı idarə etmişdir. Sasanilərin zamanında İberiya Aran hakimi tərəfindən idarə olunurdu (Cəfərsoy İ. Y., 2014, s. 3).

İlhami Cəfərsoy kitabının başqa yerində isə bunları yazır ki, “Kartlis tsxovreba”da göstərilir ki, Aran Kartvellərin çarı idi. Aranın oğlu Azon Makedoniyalı İskəndərin vassalı kimi Metexdə çar oldu və İberiyanı 24 il idarə etdi. Azonın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Parnauz (Farnavaz) Aran nəslinin Metexdəki bütlərini sındırmadı. Öz bütlərinin yanında Aran nəslinin bütlərini saxladı (Cəfərsoy İ. Y., 2014, s. 9).

Beləliklə, sikkələrin e.ə. IV əsrdə Gürcüstanın da bir hissəsinin daxil olduğu geniş bir ərazidə 24 il hakimiyyətdə olmuş Azoya (Azona) aid olduğunu, Azonun da məxsus olduğu Aran nəslinin təmiz türk nəsli olduğunu söyləyə bilərik. Sikkələrin birinin üzərində olan nisbətən daha uzun yazıdan isə biz Azərbaycanda (Albaniyada) Aranşahlar sülaləsinin əsasını qoymuş Aranın və Azonun məhz hansı türk boyuna aid olduğunu və ya hansı ərazilərin çarı olduğunu, eyni zamanda Azonun adından kəsilmiş sikkənin hansı pul vahidi ilə adlandığını və onun nominal dəyərini öyrənmiş oluruq.

Bu sikkənin ikinci üzündə “Orxon-Yenisey” əlifbası ilə yazılmış aşağıdakı mətndə bunları oxuyuruq: ZSRNgSNgULUSRSKRNgPLTLR (Transkripsiya Yengi Ögəyə aiddir).

Çatışmayan saitləri əlavə edib, mətni kəlmələrə ayırdıqda isə belə bir yazı alınır: aZo SaRıNg (Azo padşahın)   SiNgi (süngü, söngü?)    ULU   SaRı (ulu padşahı)    SaKaRıNg (sakar türkmən boylarından birinin adıdır)   aPa (böyük ?)   aLTı   LıRə.

Beləliklə, Azo türkmənlərin sakar boyuna aid olmuş. Hakimi olduğu ölkə də bu soyun adı ilə Sakar adlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim Urartu mənbələrində Mannanın böyük əyalətlərindən biri Saqarta kimi qeyd edilib. Aşşur mənbələrində adı Zikertu kimi keçən həmin əyalətin paytaxtının Parta (Bərdə) olduğu bildirilir.

Ehtimal ki, Orta Asiyada formalaşan və əsas personajlarından biri Makedoniyalı İskəndər olan «Şu» dastanının Sakar hökmdarı Azo ilə hansısa bağlılığı olmalıdır. Həmin dastandan müəyyən rəvayətlər Mahmud Kaşğarlının "Divan"ı və Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə”si sayəsində dövrümüzədək yetişə bilmişdir.

Orta Asiyada, iskit-sak mühitində formalaşan “Şu” dastanında deyilir ki, “İsgəndər Səmərqəndi keçib, türk torpaqlarına girəndə türklərin hökmdarı Şu adlı bir gənc idi. Balasaqunda Şu qalasında böyük bir ordu ilə oturmuşdu. Kimsədən xəbərsiz bir dəstəgöndərmişdi ki, İsgəndər ordusunun hərəkətlərinə nəzarət etsin. Şunun bir gümüş hovuzu vardı. İçərisində qazlar, ördəklər üzürdülər. Gənc hökmdar isə onları seyr edib dincəlirdi. Ordu başçıları ondan soruşanda ki, "İsgəndər gəlir, nə edək? Döyüşəkmi, ya?..", o, cavabında dedi: "Bu qazlara, ördəklərə baxın, görün necə üzürlər". Xalq gördü ki, dünya hökmdarın vecinə deyil, nə döyüşə hazırlaşır, nə də bir yana qaçmaq fikri var. Şunun göndərdiyi öncüllər gəlib xəbər gətirdilər ki, İsgəndərin qoşunları yaxınlaşır. Hökmdar gecə ilə yürüş əmrini verdi. Hazırlıqsız xalq əlinə nə keçdisə minib Şunun arxasınca getdi. Minik tapa bilməyən 22 kişi ailəsi ilə yurdda qaldı. Onlar nə edək deyə düşünərkən daha iki kişi ailələri ilə oraya yaxınlaşdı. Dedilər ki, bu hərif (İsgəndər) gəldi-gedərdi, necə olsa çıxıb gedəcək, yurdumuzu tərk etməyək. Həmin iki kişiyə "qal aç" dedilər, onların övladları indi "qalac" (kalaç/xalaç) adlanır. İsgəndər qoşunu ilə gəlib haqqında söhbət gedən 22 kişini gördü. Onların üzlərindəki əlamətlərə baxıb, kimsədən soruşmadan "türk manənd" dedi (yəni "türkə bənzəyirlər"). İsgəndərin həmin sözü ilə bu kişilərin adı "türkmən" olaraq qaldı. Türkmənlər 24 boydur. 2 boy qalaçlardır ki, onlar 22 boy əsl türkmənlərdən fərqlənirlər.Türklərin hökmdarı Şuya gəlincə, o, Çin tərəfinə keçdi. İsgəndər də onun ardınca düşdü. Uyğurda Şu İsgəndərin önünə gənclərdən ibarət bir qoşun göndərdi. Onlar İsgəndərin öncüllərinə gecə basqını edib, onları məğlub etdilər. Sonra İsgəndər Uyğurda şəhərlər saldı. Bir müddət oralarda qaldıqdan sonra çəkildi getdi. İsgəndər gedəndən sonra Şu geriyə döndü. Balasaquna gəlib Şu şəhərini saldı. Oraya tilsim qoydurdu. İndiyə qədər leyləklər o şəhərin önünə gəlir, ancaq o yana keçə bilmirlər. Tilsim öz qüvvəsini bu günə qədər saxlayır” (Cəfərov N, 2005, s. 33).

Maraqlıdır ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»da elə elementlər, hətta ilk baxışdan xüsusi önəm daşımayan elə ifadələr var ki, onlar bizi minilliklərin dərinliklərinə qədər apara bilir. Bu baxımdan Qazan xanın evinin yağmalanması» boyundakı bir cümləyə fikir verək: «Qaza bənzər qızı-gəlini çığırışdırdılar» (KDQ, 2004, s. 38).

Burada qaza bənzərliyin gözəllik mənasında işləndiyini görməmək mümkün deyil. Yəni əski oğuzların təsəvvüründə qaz estetik mahiyyət daşımışdır. Qeyd etməq lazımdır ki, qmumiyyətlə qədim türklərin, ilk növbədə də qıpçaqların estetik baxışları içərisində qu quşu və qazın gözəllik simvolu kimi gözdən keçirildiyi, onlardan qadınlara münasibətdə epitet kimi istifadə edildiyi məlumdur. Bu barədə Öljas Süleymenov özünün «Az i ya» kitabında ətraflı məlumat verdiyindən biz bu məsələnin üzərində uzun uzadı durmaq istəmirik. Sadəcə qeyd edək ki, qədim türklərdə qaz aşırı gözəlliyin simvolu olub. Təsadüfi deyil ki, «Ər Tarqın» adlı əski bir dastanında Akşa xamın qızı özünü belə vəsf edir:


«Atam meninq apamnınq

Asıranda kazı edim».


Yəni, «Ata-anamın yanında onların qazı idim» (qaz kimi bəslənirdim).

Dəliqanlı gənc isə öz sevgilisini belə vəsf edir: «Auede uşıp jurqen kaz balası» (Göydə uçan qaz balası). O, sevgilisinin boynunu qaz boynuna (kaz moyın), əllərini qaz qanadına (kaz kanat), səsini qaz səsinə (kaz daustı) bənzədir.

Maraqlıdır ki, qazaxlar öz etnik adlarının ağ qazı ifadə etdiyinə inanırlar: (qazax = qaz + ağ). Bu fikrə qazax və xarici ölkə alimlərinin bir çoxunda rast gəlinməkdədir. Onlar qaz və qu quşunun qədim türk totemlərindən olduğunu söyləyirlər. Bu baxımdan O. Süleymenov, A. Dandıqulov, N. Baskakov, A. Robinson və s. kimi tədqiqatçıların adını çəkmək olar.

Türk mifologiyasında onqon-quş motivi ən geniş yayılmış motivlərdəndir. Məsələn, əldə olan çoxsaylı mənbələr toğanın (qartalın) bəzi türk soy və boyları tərəfindən onqon-əcdad kimi qəbul edildiyini söyləməyə əsas verir. Saxa-yakutlar öz əcdadlarının kiçik bütləri içərisinə Sour adlı qarğanın bütünü də əlavə edirmişlər. Bu quş Altay əsatirində Tanrı Ülgenin düzəltdiyi insan bədənləri üçün böyük Tanrı Kudayın yanından ruh gətirən bir quşdur.

Qədim mixi yazılarda (e.ə.Xlll-Xll) “ku” və “kumen” (kuman) etnonimlərinin də adı çəkilməkdədir. “Ku” etnonimi ilə bağlı hesab edilir ki, bu, türk (prototürk) tayfalarından birinin adı olmuş və bu ad qədim türklər arasında geniş yayılmış qu quşu (qaz) totemi ilə əlaqədardır. İ. Dron qeyd edir ki, qu quşu (qaz) kultu qədim zamanlarda türk və monqol xalqları arasında geniş yayılıbmış. O bildirir ki, qədim türk əfsanələrində hun xaqanının qardaşı oğlu qu quşuna çevrilmiş və yeni bir türk soyunun əsasını qoymuşdur. Həmin türk qəbiləsi “ku” adlanmışdır. Məsələn, Tuva türklərinin toci qoluna bağlı qəbilələrdən biri kezek-kuular (qu quşları) özünü bu soydan hesab edir. Tədqiqatçının yazdığına görə, Sayan-Altay ərazisində yaşayan bir çox türk xalqlarında – tuvalılarda, xakaslarda, teleutlarda, kumandlilərdə qu quşu (qaz) haqqında totemik-mifik təsəvvürlər bu günə qədər yaşamaqdadır.

Türkoloqların bir qismi kuman etnoniminin də adının “qu” (ku) totemindən yarandığını irəli sürməkdədirlər. Məsələn, V. Q. Rodionov qədim çuvaş mənbələrinə əsaslanaraq “ku” və “kuman” etnonimlərini eyniləşdirir. İ. Dorn və O. Süleymenov da eyni fikri dəstəkləmişlər.

Məlum olduğu kimi, Eneolit və Tunc dövrlərinin sənət əsərləri içərisində gil və daş qadın heykəlciklərinin xüsusi yeri olmuşdur. Belə heykəllər tədqiqatçılar tərəfindən anaxaqanlıq dövründə qadına verilən yüksək dəyər və onun ilahiləşdirilməsi kimi qiymətləndirilir. İndiyə qədər Azərbaycan, Şərqi Anadolu və Cənubi Tükmənistan ərazisində yüzə yaxın belə heykəlcik tapılmışdır.

Azərbaycandan tapılan, Azərbaycan Tarix Muzeyində, İsmayıllı və Qəbələnin, eləcə də digər bölgələrimizin çoxsaylı Tarix – Diyarşünaslıq muzeylərində nümayiş etdirilən bu tip daş və gil heykəlciklərdə diqqəti çəkən ilk şey, yəni onların əsas özəlliyi odur ki, onların boynu normal insan boynundan daha uzundur və sınıq deyil, tam olan heykəlciklərdən onların boynuna çox sayda halqa taxılmış olduğu açıq-aşkar şəkildə görünməkdədir.


Yüklə 1,39 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə