Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir


Son Eneolit-erkən Tunc dövrünə aid daş qadın heykəlciyi. İsmayıllı Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi (Fotonun müəllifi: M. Rəhbəri)



Yüklə 1,39 Mb.
səhifə6/11
tarix02.10.2017
ölçüsü1,39 Mb.
#2986
növüYazı
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Son Eneolit-erkən Tunc dövrünə aid daş qadın heykəlciyi. İsmayıllı Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi (Fotonun müəllifi: M. Rəhbəri).
Fikrimizcə, uzun boyunlu bu daş və gil qadın heykəlciklər Azərbaycanda ən qədim zamanlardan qaz və qu quşunun totem kimi və gözəllik simvolu kimi qəbul edildiyini, qadınların özlərini qaza bənzətmək üçün boyunlarına çox sayda metal halqa taxdıqlarını göstərir.

Görünən bu idi ki, ulu nənələrimiz boyunlarını uzatmaq və uzun və nazik boyunlu, yəni dövrün estetik tələblərinə uyğun olaraq gözəl görünmək üçün çox sayda metal halqalardan istifadə edərmişlər və bu prossesə uşaqlıq dövründən start verilərmiş. Qadın yaşlaşdıqca halqaların da sayı artarmış. Maraqlıdır ki, eyni adətə günümüzdə də rast gəlinməkdədir. Belə ki, Tailandın quzeyində yerləşən dağlık bölgəde, Myanmar-Tailand sınırı yaxınlığıında yerləşən Mae Honq Sonda yaşayan Karen qəbiləsinə mənsub qadınları boyunlarına taxdıqları halqalar səbəbindən dünyanın ən uzun boyunlu qadınları hesab edilirlər.

Əfsanəyə görə, Karenlerin ulu babaları dişi bir əjdaha ile külək tanrısından əmələ gəlmişlər. Bu qəbilənin qadınlarının boyunlarını uzatmaq ənənəsi də bilavasitə bu ənənədən, yəni ulu nənənələrinə (əjdahaya) oxşamağa çalışmaqdan qaynaqlanır .




Əlbəttə ki, bizdə mövcud olmuş eyni tipli ənənə Tailanddakından təqribən 8-10 min il qədimdir və Eneolit dövrünə qədər uzanır. Və təbii ki, dişi əjdaha mifi ilə bağlı deyildir. Onun izini öz folklorumuzda axtarmağa ehtiyac var.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bənzər adət Efiopiyada da mövcuddur.



Maraqlısı isə budur ki, Efiopiyalı qadınları buna sövq edən isə zürafəyə oxşamaq arzusudur. Çünki onlarda zürafə gözəllik simvolu və qəbilə totemidir. Kare qəbiləsindən olan qadınlar təkcə uzun boyunlu olmağa çalışmır, həm də bədənlərini zürafənin dərisini yamsılayacaq şəkildə bəzəyirlər.

Bütün bu faktlar təsvir edilən hadisələrin, işlədilən ifadə və bənzətmələrin çox-çox qədimliyindən xəbər verir. Bu qədimlik dastanda xüsusi metaforalarla ifadə edilir, qədimliyi bildirmək üçün xüsusi ədəbi priyomlara baş vururlur. Təsadüfi deyil ki, «“Dədə Qorqud” eposunda əhvalatları danışan ozan epos qəhrəmanlarının zamanını fərqləndirmək üçün “ol zamanda”, “Oğuz zamanında” və s. kimi məlum ifadələr işlədir: “Ol zamanda bəglərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu” (Kitabi-Dədə Qorqud, 2000, s. 54). Ozanın “ol zamanda” dediyi zamanın “bu gün”dən fərqi bəylərin duası ilə Allah-taalanın Baybörə bəyə oğul, Baybecan bəyə qız verməsində, başqa sözlə desək, epos qəhrəmanlarının qeyri-adiliyində, ilahi aləmlə bağlılığındadır. İlahi aləmlə bağlılığın ən mühüm əlamətini ozan yenilməz igidlikdə görür və bu cür igidlikdən “ol zaman”ın ən vacib olayı kimi danışır: “Oğuz zamanında bir yigit ki evlənsə, ox atardı. Oxu nə yerdə duşsə, anda gərdək dikərdi” (Kitabi-Dədə Qorqud, 2000, s. 57). Ozanın “Oğuz zamanı” adlandırdığı zamanda ən adi toy-düyün detalları belə igidlik, qəhrəmanlıq mətləbini ifadə etməyə yönəlib. İstənilən yerdə yox, məhz oxun duşduyu yerdə təzəbəyin gərdəyinin qurulması, zamanın fərqləndirici əlamətləri sırasında təqdim edilib. “Ol zaman”ın fərqləndirici əlamətləri sırasında ozan bəzən ilk baxışda igidliyə-qəhrəmanlığa aid olmayan məsələlərə də toxunur: “Ol zamanda oğul ata sözun iki eləməzdi. İki eyləsə, ol oğlanı qəbul eləməzlərdi” (Kitabi-Dədə Qorqud, 2000, s. 68). Göründüyü kimi, ozan burada “ol zaman”dakı ata-oğul münasibətlərindən söhbət açır. Amma mətnə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, ata-oğul münasibətlərindən söhbət açmaq dolayısı ilə qəhrəmanlıqdan söhbət açmaq məqsədi daşıyır: Qazan xan qılınc çəkib qan tökməkdə təcrübəsi olmayan oğlu Uruza qırx igidlə dağ başına cıxmağı və atasının duşmənlə necə doyuşməsinə baxıb öyrənməyi məsləhət görür. Məsləhətə qulaq asıb qırx yoldaşı ilə uca dağ başına şıxsa da, çox kecməmiş Uruz özünü saxlaya bilmir və döyuşə atılmalı olur. Ata sözünü iki eləməyən oğulun qəflətən fikrindən daşınması qorxmazlığı daha qabarıq ifadə etmək üçündür. Xatırlatdığımız epizodla ozan demək istəyir ki, «ol zamanda» oğul ata sözündən yalnız ata-ana (geniş mənada el-oba) qeyrətini çəkmək naminə çıxa bilərdi. Ozan «ol zaman»ın əsl bahadırlıq zamanı olduğunu təzadlar yolu ilə çatdırmağa xüsusi maraq göstərir. Uruzun ata məsləhətinə qulaq asıb-asmamağı əslində özünəməxsus təzad nümunəsidir və belə nümunələrə dastanın bir çox başqa epizodlarında da rast gəlirik: «Ol zamanda Oğuz yigitlərinə nə qəza gəlsə, uyxudan gəlurdi. Qanturalının uyxusu gəldi, uyudu» (Kitabi-Dədə Qorqud, 2000, s. 84). «Yuxudan başa qəza gəlmək» deyəndə ozan heç şübhəsiz, Oğuz igidlərinin daş kimi yatıb duşmən əlinə keçməsinə işarə edir. «Salur Qazanın dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı boy»da Qazan xan məhz yatıb yuxuya qalmaqla kafir əlinə kecir. Daş kimi yatıb ayılmaq bilməmək, əlbəttə, hərəkətsizliyin ifadəsidir. Təsadüfi deyil ki, Oğuz igidləri çox yatmağı «kiçik ölüm» adlandırırlar. Hərəkətsizlik – «kiçik ölüm» igidliklə təzad yaradır. Amma bu təzadın alt qatında ozan, əslində, bahadırlığı vəsf etmiş olur. Daş kimi yatıb saatlarla, hətta günlərlə yuxudan ayılmamaqda vəsf ondan ibarətdir ki, ozan oğuz igidinin öz ev-eşiyində yatmasından yox, duşmənin iki addımlığında yatmasından söhbət açır. Duşmənin iki addımlığında baş qoyub şirin-şirin yatmaq isə, qeyd etdiyimiz kimi, duşməndən zərrə qədər qorxmamaq deməkdir (Kazımoğlu M., 2006, s. 188). Uruzun ata sozunə axıracan sadiq qalmayıb doyuşə atılmaq əhvalatında olduğu kimi, Qanturalının da duşmən sərhədi yaxınlığında yıxılıb yatması və Selcan xatunun çağırışından sonra güc-bəla ilə yuxudan ayılması bahadırlığın özünəməxsus lövhəsidir. Bu cür lövhələr Uruzların və Qanturalıların qeyri-adi bahadırlıq zamanında yaşadıqlarını göstərməkdə az rol oynamır (Kazımoğlu M., 2012, s. 147-148).

Eposun boy­la­rın düzüb-qoşa­nı, şübhəsiz ki, Dədə Qorquddur. Bununla belə, «artıq dövrünü başa vur­muş Oğuz zama­nı­nın qəhrə­man­­lıq salnaməsi, görünür, ulu əcdadlarının ruhunu yaşatmaqda olan hansısa bir xanın qurduğu məc­lisdə sinəsi hikmət dolu ozanın dili ilə üçtel­li qolça qopu­zun sə­daları al­tın­da söylənilir. Epos kimi yaranma, forma­laşma, ilk dəfə yazıya alınma və sonradan üzü köçürülmə dövrləri­nin müəyyən element­lərini özündə əks etdirən bu abi­dənin elm aləminə bəlli olan son ikiyüzüllük tədqiq tarixi göstərir ki, boylar­da oğuz etnosunun Orta Asiya dövrü əfsanə­ləş­miş, Qafqaz-Azərbaycan dövrü isə ger­çək bir qat şəklində təsvir olun­muş­dur. Elə buna görə də boyların məzmununda da­ha qədim tarixi izləri gö­rən əksər araşdırıcılar V.V.Bar­toldun “...Qorqudun adı ilə bağlı bu epik silsilə, çətin ki, Qafqaz mühitindən kənarda yaradıla bilərdi” (Книга моего Деда…, 1962, s. 126) fikrini birmənalı şəkildə qəbul etmiş və konkretləşdirmişlər. A.Y.Ya­ku­bov­ski­yə görə, eposun mətnində oğuzların Sır-dərya və Amu-dərya cay­la­rı höv­zə­sin­də yaşa­dıqları daha qədim, hətta XI əsrdən əvvəlki çağların həyat tər­zi­nin heyrət­edici qa­lıq­larını görmək mümkün olsa da, coğrafi ad sisteminə, siyası mühi­tinə və mədə­ni əhatəsinə görə onun son formalaşması Zaqafqaziya hüdudları ilə bağlıdır (Книга моего Деда…, 1962, s. 128). M.Ergin yalnız dil və üslub baxımından deyil, ərazi baxımından da onu Azər­bay­can sahəsinin əsəri sayır (Ergin M., 1963, II c, s. 352). X. Koroğlu “Qorqud kitabı”nın da­ha qədim oğuz eposu əsasında bir neçə əsr sonra yeni tor­paq­­lara kö­çə­rək Azərbaycan türkü etnik adını alan oğuzlar tərəfindən formalaş­dı­ğını irəli sürür (Короглы Х. Г., 1976, s. 20). Dil, tarixi, coğrafi, dini və antropoloji göstəricilər ba­xımın­dan əsəri “Azərbaycan oğuz­na­məsi” adlandıran T.Hacıyev belə bir ümumiləşdirmə apar­mağı lazım bilir: “Şüb­hə­siz, dastan konkret bir za­man kəsiyində yaranmadığı kimi, onu mütləq coğrafi koor­dinata yer­ləş­dirmək zorakılıq sayılardı. Bu oğuznamə­dir; oğuzlar tarixən müx­təlif əra­zi­lərdə dövlətlər yaratdığından burada oğuzların tarixi coğrafiyasının iz­ləri görünməkdədir. Oğuzların tarixi coğrafiyası, Sibiri çıx­maqla, təx­mi­nən bugünkü türk dövlətlərini əhatə edir. Həmin coğrafiyada çoxlu oğuz­namələr yaranmışdır. Əlimizdə olan əsər, deyildiyi kimi, məhz Azərbay­can oğuznaməsidir” (Hacıyev T., 1999, s. 7). Beləliklə, qorqudşünaslığın gəldiyi başlıca fikir bundan iba­rətdir ki, ulu Qor­qu­dun adı ilə bağlı olan bu oğuz boyları məhz Azərbaycan tor­pa­ğı və xalqının tari­xi keçmişinin ədəbi-bədii formaya salınmış hekayətlə­ri­dir» (Hacıyev A., 2014, s. 3-4).



Tədqiqatçılar haqlı olaraq qeyd edirlər ki, Qafqaz oğuznamələrinin Qafqazın, xüsusilə Güney Qafqazın bəlli bir tarixi dövrünü, bəlli bir coğrafi məkanını əhatə etməsinə rəğmən, onlarda real tarixin axtarışına uzun müddət barmaqarası baxılmış, dastanlarımızı, o cümlədən «Kitabi- Dədə Qorqud»u onların poetik spesifikası ilə önləməyə calışmışlar. Bəzən isə dastanlardakı hadisə və qəhrəmanların Orta Asiya, Altay, «arxetiplərini» axtarıb tapmaq tədqiqatcıları yanlış istiqamətlərə yönləndirmiş, yanlış nəticələrə gəlməıərinə səbəb olmuşdur. «Halbuki «Dədə Qorqud Kitabı»nda Cənubi Qafqazın tarixi ilə az qala tamamilə üst-üstə düşən hadisə və qəhrəmanlar var ki, bunlar dastanda bu günə qədər izahı

mümkün olmayan bir cox məsələlərə aydınlıq gətirir. Belə məsələlərə Qalın Oğuzun təkcə İc və Dış Oğuza yox, həm də Daş Oğuza bölünməyi; Qazan xanın nədən «Amid soyunun aslanı» olmağı; Bayandır xanın nə üçün Dirsə xandan uz döndərib, onu qara çadıra göndərməyi, faktiki olaraq düşərgəsindən qovmağı; Buğacın nə üçün məhz Bayandırın həyətində buğa ilə qarşılaşmağı; Dış Oğuzun nə üçün İc Oğuza, Arusun oz bacısı oğlu Qazana asi olmağı; Bayandırın, Dədə Qorqudun, Qazan xanın, Dirsə xanın, Beyrəyin, Uruzun, Baybecanın, Bayburanın, Şöklu Məliyin, Qıpcaq Məliyin və başqa dastan qəhrəmanlarının tarixi kimliyi və s. məsələlər daxildir. Bütün bu məsələlərlə bağlı Cənubi Qafqazın tarixinə dair bəzi mənbələrdə kifayət qədər məlumatlar var, lakin təəssüf ki, həmin mənbələrdəki tarixi faktların heç biri bu günə qədər «Dədə Qorqud»la bağlı elmi dövriyyəyə daxil edilməmişdir (Ələkbərli Ə., 2012, s. 65-66).

Şübhəsiz ki, epos kitab şəklinə salınanda ona bəzi əlavələr edilib. Bu da bəzi tarixçiləri eposun tarixi uzantılarını Osmanlı və Ağqoyunlular dövründə axtarmasına gətirib çıxarıb. Dilavər Əzimli bildirir ki, Ağqoyunlular da, Ösmanlılar da 24 oğuz tayfalarından olmuşlar və onların hər ikisi öz soylarının bilavasitə Oğuz xandan qaynaqlandığını söyləyirlər. Lakin Ağqoyunlular bayandurilər, Osmanlılar isə qayı tayfasına məxsusdurlar... Ağqoyunlular hesab edirdilər ki, xanlıq yalnız bayandurilərə məxsusdur. Osmanlılar da hesab edirdilər ki, xanlıq Qayı tayfasına məxsusdur (Əzimli D., 2012, s. 49).

Alim V.V. Bartolda istinadən yazır ki, boyların tədqiqi dastanın Osmanlı hakimiyyətinin qəti şəkildə Kiçik Asiyada möhkəmlənməsindən qabaq yazıla bilməyəcəyini göstərir. «Onun fikrincə, dastanda Osmanın adının verilməsi buna sübutdur. Daha doğrusu, dastan Sultan II Murad (1421-1451) üçün tarixçi Əli Yazıçıoğlu tərəfindən yazıya alınıb” (Жирмунский В.М., 1974, s. 527). Bu mənada V. A. Qordlevskinin də fikirləri maraqlıdır. O, qeyd edir ki, “Əli Yazıçıoğlu tərəfindən dastanın yazılması Osmanlı hakimiyyətinin daimiliyi barədə ideoloji baza yaratmaqdan başqa bir şey deyildir. Ona görə də dastanda sapın ucu Osmanlı sultanlarından başlayaraq səlcuqlardan keçməklə oğuzların əcdadı sayılan Oğuz xana qədər aparılır” (Гордлевский В. А., 1960-1961, s. 10). Bu məsələni Əli Yazıçıoğlunun ardınca XVI-XVII əsr Osmanlı tarixçiləri də qeyd edirlər. Məsələn, Ədirnədən (Adrianopol) olan Osmanlı tarixçisi Ruhi XVI əsrin əvvəlində yazırdı: “Qorqud ata söyləmişdir ki, Oğuz xanın vəsiyyətinə görə, xanlıq sonuncu Qayı xanın varislərinə keçəcəkdir və bu, dünyanın sonuna qədər belə olacaqdır” (Жирмунский В.М., 1974, s. 527; Ergin M., 1963, s. 42). Bunu Münəccimbaşı da özünün “Tarix” (1676-cı il) əsərində təkrarlayır: “Qədim zamanlarda türkmən tayfalarının içərisində müqəddəs bir mömin var idi. Onun adı Qorqud Ata idi. Bir gün o, belə buyurdu ki, Oğuz xanın vəsiyyətinə görə, səltənət sonda Qayı xanın nəvə- nəticələrinə keçəcəkdir. Bu, sona qədər belə davam edəcəkdir” (Ergin M., 1963, s. 43-44). Bütün bunları araşdıran V.V. Bartold belə bir fikir ortaya atır ki, bəs görəsən, bu sözləri tarixçi Əli Yazıçıoğlu Dədə Qorqudun dilindən götürüb, yoxsa əksinə, özü artırıb? Göründüyü kimi, Dədə Qorquda istinadən verilən bu öncəgörmənin tarixi ənənəsi şübhə altına düşür. Orta əsrlərin məşhur tarixçisi Rəşidəddinin (XIV əsrin əvvəli) və Əbülqazi xan Xivəlinin (1660-cı il) məlumatlarına görə, “Dədə Qorqudun əfsanəvi zamanlarında, yəni IX-X əsrlərdə Oğuz xanları Qayı tayfasından seçilirdilər. Rəşidəddin məlumat verir ki, Dədə Qorqud Bayat tayfasındandır. O, ağsaqqaldır, müdrik tayfa başçısıdır, gələcəkdən xəbər verən ozan və öncəgörən idi” (Жирмунский В.М., 1974, s. 527- 544). Bu məsələ “Kitabi-Dədə Qorqud”da daha geniş əksini tapır. Orada Dədə Qorqudun Bayat boyundan olduğu verilir. Bu iki mənbədəki məlumatların üst-üstə düşməsini qədim ənənələr təsdiqləyir. Bunlardan fərqli olaraq Əbülqazinin göstərdiyi “Dədə Qorqudun əsli Qayı tayfasındandır” (Koнoнov A. Н., 1958, s. 56-57) sözləri görünür ki, yenidir, daha doğrusu, dastana əlavə edilib. Bu da çox güman ki, Qayı tayfasının adının xüsusi olaraq qeyd olunması və xanlığın yalnız onlara məxsus olduğunu əsaslandırmaqdan irəli gəlir. Əbülqazinin məlumatına görə, Qayı Oğuz xaqanın böyük nəvəsidir. Oğuz xanları və onların nəvələri də Dədə Qorqud zamanında xüsusi seçilirdilər» (Əzimli D., 2012, s. 49-50).

Şübhəsiz, dastana edilmiş bu əlavə Osmanlı hökmranlığı dövründə edilib və bilavasitə rəsmi İstanbulun maraqlarına xidmət edib. D. Əzimli V. V. Bartolda istinadən yazır ki, bu məsələnin ortaya çıxması, xüsusilə də, XV əsrdən tez olmayaraq Osmanlılar arasında yayılması Ağqoyunlu sülaləsi (Bayandurilər sülaləsi) ilə Osmanlılar (Qayı tayfası) arasındakı rəqabətlə bağlıdır (Жирмунский В.М., 1974, s. 528). Belə olan halda, doğrudan da, Dədə Qorqudun dastandakı öncəgörməsi (xanlığın Qayı tayfasına məxsus olması barədə - D.Ə.) şübhə altına düşür. «Buradan belə çıxır ki, bu artırma ya Əli Yazıçıoğlunun vətənpərvərlik ehtimallarıdır, ya da həmin dövrdə dastanı tərtib edənlərin ona əlavəsidir (Жирмунский В.М., 1974, s. 528). Tədqiqatçılardan K.İnostrançev qeyd edir ki, XV əsrin II yarısında Osmanlı yüksək dairələri (feodalları) arasında oğuzların həyatına dair epik rəvayətlər çox məşhur idi. Bunu həmin dövrdə Sultan II Bəyazidin oğluna Qorqud, qardaşı oğluna Oğuzxan adlarının verilməsi də sübut edir. Hər iki şahzadənin doğum illəri XV əsrin 60-70-ci illərini əhatə edir. V.A. Qordlevski də göstərir ki, XV əsrdə Osmanlı sultanları özlərini səlcuqların qanuni varisləri sayırdılar. Bununla da hesab edirdilər ki, özlərinin əcdadları olan oğuzların tayfa ənənələrinin birmənalı şəkildə qoruyucularıdırlar. Belə olan halda hesab etmək olar ki, məhz bu şəraitdə şifahi şəkildə olan oğuz epik rəvayətləri yazıya alınaraq “Dədə Qorqud kitabı” adı altında birləşdirilib. Elə bu ərəfədə də Əli Yazıçıoğlunun vətənpərvərliyi ona bəzi əlavələr etməyə imkan vermişdir (Жирмунский В.М., 1974, s. 528; Гордлевский В.А., 1960-1961, s. 52-53). Dastanların tədqiqi sübut edir ki, oğuzlar haqqında olan rəvayətlərin tarixi daha qədimdir. Amma XV əsrdə onlar yenidən işlənərək “Dədə Qorqud kitabı” halına salınmışdır» (Əzimli D., 2012, s. 50).

N. Cəfərovun fikrincə, “IX—XI əsrlər qədim türk epos təfəkkürünün tənəzzülü, regional (gələgələ milli) türk eposlarının təşəkkülü dövrüdür. IX—XI əsrlərdən türk etnokulturoloji regionları birbirindən təcrid olunur və həmin prosesin nəticəsində qədim (ümum) türk eposu da regional xüsusiyyətlər kəsb edir. I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərində türk eposunun "diferensiasiyası" etnokulturoloji regionlar üzrə gedir: Sibir, Türküstan, Ural—Volqaboyu, Şərqi Avropa, Qafqaz—Kiçik Asiya… Qafqaz—Kiçik Asiya regionunda gedən etnokulturoloji proseslərə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, onu zənginliyinə görə ancaq Türküstanda gedən etnokulturoloji proseslərlə müqayisə etmək mümkündür. Birinci növbədə ona görə ki, Türküstanda başlayan oğuz-səlcuq yürüş-hərəkatı Qafqaz—Kiçik Asiya regionunun Qərb qurtaracağında başa çatır, bu da bir sıra epik süjetlərin Şərqdən Qərbə daşınması, mənəvi-ideoloji rabitənin canlanması demək idi. İkinci tərəfdən, başqa türk regionlarından fərqli olaraq, Türküstan və Qafqaz—Kiçik Asiya türkləri XI—XII əsrlərdən özlərini müsəlman dünyasının yalnız hərbi-siyasi sahədə deyil, mədəni-mənəvi sahədə də aparıcı qüvvəsi sayırlar, odur ki, məhz bu regionlarda türkdilli ədəbiyyatla yanaşı, farsdilli və ərəbdilli ədəbiyyat da sürətlə inkişaf edir. Nəhayət, bir cəhət də qeyd edilməlidir ki, haqqında söhbət gedən regionlarda (xüsusilə oğuz etnik mühitində) türk eposu bir tərəfdən İslamın, digər tərəfdən İslama qədərki Şərq eposlarının, demək olar ki, əhəmiyyətli təsirinə məruz qalır” (Cəfərov, 2005, səh. 41).

“Alp Ər Tonqa”, “Şu”, “Ergenekon” dastanlarından fərqli olaraq, Kitabi-Dədə Qorqud”da bu dəyişmənin təsiri açıq şəkildə görünməkdədir. Bu fakt, demək olar ki, bütün tədqiqarçılar tərəfindən qeyd edilib. Məsələn, V.M Jirmunskinin fikrincə, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının sonunda verilən və X. Koroğlu tərəfindən “stilistik formullar” adlandırılan (Короглы, 1976, с. 201) deyimlər Qorqud Atanın xana müraciətən söylədiyi magik mahiyyətli öncəgörümlər, yəni “Qeybdən verilən xəbərlər” olmuş və onlarda İslamaqədərki motivlər qorunub saxlansa da, həmin deyimlərin arxaik məzmunu İslamın təsiri ilə müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır (Жирмунский, 1974, səh. 535). V.M Jirmunskinin bu fikrinin inkişaf etdirən, türk epos yaradıcılığının İslamdan öncəki və sonrakı təkamülünü araşdırmağa çalışan və “Kitab”ın yazılı əfəbiyyat nümunəsi olmasıma baxmayaraq, onda şifahi xalq yaradıcılığı ənənələrinin də qorunub saxlandığını diqqətə çatdıram T. Anekeyeva bildirir ki, dastandakı İslami elementlər o, yazıya köçürüləndən sonra peyda olmuşdur və həmin elementlər bilavasitə dövrün kitabçılıq ənənələri ilə bağlıdır (Аникеева Т. Книжные и устные формулы...).

N. Cəfərovun fikrincə,”Azərbaycan xalqının təşəkkülü dövründə formalaşmış eposun əhatə etdiyi mövzular, irəli sürdüyü məsələlər, heç şübhəsiz, mənsub olduğumuz xalqın mənəvi-ruhi marağının bilavasitə ifadəsidir. Həmin mövzulardan biri də İslam dininin qəbulu mövzusudur ki, "Kitab"da bütün genişliyi, əhatəliliyi, problemləri ilə birlikdə əks olunmuşdur. "Dədə Qorqud" eposunun əsas qəhrəmanları İslam dinini nəinki qəbul etmiş, hətta bu dini yaymaq səlahiyyətinə malik olan müsəlman türkləri, "Kitab"ın dili ilə desək, "qazi ərənlər"dir. "Dədə Qorqud" dastanı, yaxud eposu məhz onların — "qazi ərənlər"in dastanı, eposudur. Və eposun əfsanəvi yaradıcısı, müəllifi Dədə Qorqud hər boyun sonunda keçən zamanların niskilini çəkir:

Qanı ögdügüm bəg ərənlər,

Dünya mənim deyənlər!

Əcəl aldı, yer gizlədi,

Fani dünya kimə qaldı?!

Gəlimli-gedimli dünya,

Sonucu ölümlü dünya!” (Cəfərov, 2005, s. 44).

Adı abidənin Drezden nusxəsinin üz qabığıbda orta əsr yazı ənənəsinə uyğun olaraq ərəb dilində “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-tayifeyi-oğuzan” şəklində verilən əsərin müqəddiməsi ərəb dilində olan “Bismillah ir-rəhman ir-rəhim və bini nəstəin” cümləsi ilə başlayır və türkcə aşağıdakı şəkildə davam edir:

“Rəsul əleyhissəlam zamanına yaqın Bayat boyından Qorqut ata derlər bir ər qopdı. Oğuzun ol kişi tamam bilicisiydi. Nə dersə olurdı. Ğayibdən dürlü xəbər söylərdi. Haq Taala anın könlunə ilham edərdi. Qorqut ata ayıtdı: “Axır zamanda xanlıq gerü Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət qopunca”. Bu dedügi Osman nəslidir, işdə surulub gedə yörür” (Hacıyev A, 2011, s. 5-6).

Yuxarıdakı misallar İslam dövrünün təsirinin təkzibedilməz dəlilləridir. Dastanda eymi zamanda “sonrakı dövrlərin təsirinə məruz qalmayan, dövrümüzədək ilkin şəklində yetişən ovsun və alqışlara da rast gəlinməkdədir:

Yerlü kara dağlarun yıkılmasun.

Gölgelice kaba agacın kesilmesün.

Kamın akan görklü suyun kurumasun.

Kanadlarun ucu kırılmasun” (Кононов, 1956, с. 220-221; Hacıyev A, 2010).

Bu tip deyimlərlə “Kitabın, demək olar ki, bütün boylarında rastlaşırırq. V.M Jirmunskinin və onunla razılaşan T. Anekeyevanın fikrincə, onlar sırf folklor nümunələridir və yazıya alımdığı dövrün ənənələrinə uyğun olaraq İslami təsirlərə məruz qalmış digər deyimlərdən əsaslı surətdə fərqlənirlər (Аникеева Т. Книжные и устные формулы...; Жирмунский, 1974, s. 535).

Bu ovsun və alqışlarda dağ, qaba ağac, su və s. kimi qədim türk mifologiyasında sakral anlam ifadə edən, kultlaşan təbiət obyektlərinin xatırlanması təsadüi deyil və onlar dastanın İslamdan çox-çox qədimlərə uzanan ilkin köklərindən xəbər verir. Məsələn, buradakı “qaba ağac”la dastanın başqa bir yerində də üzləşirik. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunun “Basat Dəpəgözi öldürdigi boyu”nda Basat Təpəgözə öz nəslini təqdim edərkən “Anam adın sorar olsan - Qaba Ağac! Atam adın deirsən - Qağan Aslan!” - deyir. “Ağac toteminin Azərbaycan mifoloji sistemində böyük əhəmiyyət kəsb etməsini əsaslandırmaq üçün yüzlərlə misal gətirmək olar. Təsadüfi görünsə də, oğuz mifoloji sistemində toplum, tayfa yaranmasına həsr olunan üç ox, boz ox (eposda «iç oğuz», «dış oğuz» şəklində verilir) motivlərində Azərbaycan türklərinin soy-kökündə duran qurumların əksəriyyəti Oğuzun gölün ortasındakı ağac koğuşunda rastlaşdığı gözəldən doğulan oğlanların adı ilə (Göy, Dağ və Dəniz) bağlanır. Burada da məhz ana xətt ağacla əlaqələndirilir. Eləcə də «Salur Qazanın evi yağmalandığı boy»da dar anında oğuz igidi ağacdan kömək umur: “Məni sana asarlar götürməgil, ağac!” (Kitabi-Dədə Qorqud, 1988, səh. 48). Özü də bunu islam yolunda vuruşduğu və Allahın birliyinə şübhə etmədiyi halda edir. Yaxud «Baybörə oğlı Bamsı Beyrək boyu»nda totemizmə söykənən “Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdir, Ozan, sənin xəbərin yoq” etirafında bir qızın demək istədiyi belə bir fikir ifadə olunmuşdur: qardaşım Beyrəyin yoxa çıxması ilə nəslimizin kökü yerdən üzülmüşdür” (Qafarov, 2010, s. 26-27). Azərbaycanda ən qəfim zamanlardan “hər bir şeyin, ağacın, suyun əyəsi var”, “nə ki görürük, hamısı əyəlidi” , “gecə ağac altına getməzlər əyəsi səni vırar” kimi inancların yayğın olduğu olub. Eyni inancların izlərinə digər türk xalqlqeında da rast gəlinir Məsələn, telenqitlərə görə, “hər ağacın ezzе-sahibi, ruhu var. Оnların inamına görə ağacın ezzi-sahibi ruhu (aqaştın ezzi) insan taleyini himayə edir” (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 65). “Yakutlarda sоnsuz qadınlar yuvalı qara şam ağacına gələr, ağ at dərisini ağacın altına sərib ağacın qarşısında dua еdərlər” (Inan, 1995, s. 64). “Altay mifоlоgiyasına görə göy üzünə dоğru çоx böyük şam ağacı yüksəlir. Göyləri dəlib çıxan bu ağacın təpəsində Tanrı Ülgən оturur” (İsmayıl Rüstəm qızı, 2008, s. 76).

Əgər yuxarıda söylənilənlər eposun dərin qatlatında ilişib qalan əski mifoloji inanc sisteminin əsaslılığına dəlalət edirsə, aşağıdakı material da dastana İslam inancının təsirinin nə qədər güclü olduğunu göstərməkdədir. Bunu tədqiqatçıların hamısı birmənalı şəkildə təsdiqləyir: “Dədə Qorqut söyləmiş: Allah-Allah deməyincə işlər onmaz. Qadir Tanrı verməyincə ər bayımaz. Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz. Əcəl vədə irməyincə kimsə olməz. Ölən adam dirilməz. Cıxan can gerü gəlməz. Bir yigidin qara tağ yumrusınca malı olsa, yığar dərər, tələb eylər, nəsibindən artuğın yeyə bilməz. Ulaşıban sular taşsa, dəniz tolmaz. Təkəbburlik eyləyəni Tanrı sevməz. Könlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz” (Hacıyev A, 2011, s. 6-7; Sertkaya, 2006, s. 47; Gökyay, 2006).

Təqdim edilən bu mətndə və ümumilikdə dastanda “Allah” kəlməsi ilə yanaşı türklərin əski “Gök Tenqri” inancından qaynaqlanan “Tanrı” ifadəsinin də sıx-sıx işlənməsi diqqəti çəkən əsas məqamlardandır. Maraqlıdır ki, Azərbaycan sakinlərindən olmuş xristian-monofizit albanladan dövrümüzədək alban (qıpçaq) türkcəsində yetişən çoxsaylı mətnlərdə də eyni halın şahidi oluruq. Burada “Tanrı” kəlməsi əski formasında, yəni “Tenqri” şəklində və çox zaman “Rəbb” anlamını verən “Biy” (Bəy) kəlməsi ilə birlikdə işlənməkdədir. Məsələn, məşhur albam ilahiyyatçısı və tarixçisi Mxitar Qoşun “Törə Bitiyi” (Qanunnamə) adlı əsərində belə bir cümlə yer almaqdadır: “Bu işkə utru aytmağay ki, köp xatınlar, xanların töküp, da Krisdoska tanıx boldılər, zera mardiroslux tanпxlıxı özgədir, da adəmilər tanıxlıxı dağın bir türlüdür, evet köp xatпnlar xıynaldılar, da Tenqrigə arzani boldılar, da adəmilərdən hörmətləndilər” (Tuncay, 2010, s. 118).

Eyni əsərin başqa bir yerində isə bu cümlə ilə üzləşirik: “Yoxsa krisdanlar krisdanlar törəsinə barmax kerək, egər ki bilsə, krisdan törəsinə egirlik tə bolsa, Tenqridən alğay tölövün” (Tuncay, 2010, s. 134).

Sözügedən müəllifin tərtib erdiyi “Alğış tum zamanna” adlı bir duada isə “Rəbb” anlamnda “Biy” (Bəy) kəlməsinin işləndiyinin şahidi oluruq: “...Yaxşı ütüci Krisdos, işit men yazıxlı da kerəksiz xulunqnu, da keri bolma mendən, da yaman işkildən saxla meni. Da xolarmen sendən, Biy yarlığovucı da şağavatlı, keri bolma mendən, da ölüm künümdə keri bolma mendən, da arzani et meni, işanmağan fərəhlikkə, zera sensen, Biy, işançm da fərəhlikim da seni maxtarmen menqi menqilik, amen” (Tuncay, 2010, s. 139).

Yenə eyni müəllifin tərtib etdiyi “Alğış tum zamanında. Alğış Biyimiz Yisus Krisdosğa xarşı. Aytılğan Mıxitar surp vartabedninq, evet tiyişlidir kendin aytma surp Badaraknınq zamanпnda” adlı başqa bir duada “Biy Tenqri” ifadəsiylə qarşılaşırıq: “Biy Tenqrim menim Jisus Krisdos, sözü da sıfatı Atanınq, tiri da tiri etüci, umsa da xutxarılmaxı barçasınınq, xaysıları ki sarnarlar sanqa. Xaysı ki bağışlarsen arzanilikimizdən artıx da berirsen xolğanlarğa barça kerüklürin alarnınq” (Tuncay, 2010, s. 139).

Maraqlıdır ki, bənzər hal musəviliyi qəbul ermiş xəzərlərdən dövrümüzədək ulaşmış mətnlərdə də müşahidə edilir: “Suqlandı da dağın musandı canım azablarına Adonaynınq, könişlim da tenim biyənirlər qayyam Tənqrigə” (Qəlbim Rəbbin həyətinin həsrətindədir, Könlüm, cismim var olan Tanrıya mədh oxuyur) (Tuncay, 2012, s. 6).

Bu faktlar xristianlıq və İslam kimi dinlərin xalqımızın məişət və mədəniyyətinə birdən-birə deyil, tədricən daxil olduğunu sübut etməkdədir. Həm “Kitabi-Dədə Qorqudun, həm də “Oğiznamə”nin İslamdan sonrakı dövrlərdə qələmə alınmış variantlarının terminoloji bazası deyilənləri tam təsdiq edir. Bu baxımdan “Kitab”da işlənən, Dədə Qorqudun dilindən çıxan “Ğaadir (qadir) Tanrı” sözbirləşməsi maraq doğormaqdadır. Burada Allahın 99 gözəl adından və sinonimindən biri olan ərəb mənşəli “Ğaadir (Qadir)” adı ilə türkcə “Tanrı” adının qoşa işləndiyinin, mətndə “Tanrı” sözünün “Allah” kəlməsini əvəz etdiyinin şahidi oluruq (Clauson, 1972, s. 523; Сравнительно-историческая грамматика.., 2001, s. 627).

Professor Osman Turanın yazdığına görə, tək Tanrıya inam, başqa sözlə, Tenqriçilik türklərin ən qədim zamanlardan əsas dini olmuşdur: "Hunlar dövründə "Tanrı" kəlməsi həm göyü, həm də Allahı ifadə edirdi.Bu dövrün hökmdarlarına verilən "tanrı qulu" ünvanı da türklərin ilahi hakimiyyət şüurunun formalaşmasını, göylə bağlı olduğunu və tək Allah inancına doğru bir təkamülün mövcudluğunu göstərir. Eləcə də göytürklər dövründə göylə əlaqəsi olmaqla bərabər, mücərrəd mənası ilə, tək bir Tanrının varlığı inancı çıxmışdı" (Turan, 1993, I c., s. 48).

"Türklərin ümumi tarxi" kitabının müəllifi De Quiqnes bildirir ki, "...Türklər… yüksəliş və süqutlarını, qabiliyyətli və ya qabiliyyətsiz xaqan və bəylərin özləri-özlərinə vasitə olmasını ilahi himayə və cəzanın nəticəsi olduğuna və Tanrının qadiri-mütləq olduğuna inanırdılar" (Tuncay, 2012 a, s. 82). İbn Fədlan isə yazır ki, "Bir türk zülmlə üzləşdiyi və çətinliyə düşdüyü zaman göyə baxıb, "Bir Tanrı" deyərək dua edir” (Tuncay, 2012 a, s. 82).

İslamın Qərbi türklər arasında yayılmasından sonra türk “Tanrı”sının monoteistik “Allah” anlayışı ilə büsbütün qovuşduğunu diqqətə çatdıran M. N. Serebryakova qeyd edir ki, türklərin İslamı qəbul etməsində əski tanrıçılıq ənənələrinin müstəsna rolu olmuşdur (Серебрякова, 1992, с. 67).

“Kitabi-Dədə Qorqud”un leksik bazasında özünə möhkəm yer etmiş “fani dünya”, “axır dünya” (o biri dünya), “dua”, “qəbul (olmaq)”, “Quran”, “əcəl” və s. ərəb mənşəli kəlmələr bilavasitə Qurani-Kərimdən qaynaqlanır və təbii ki, İslamın təsirinin nəticəsidir (Бартольд, 1968, s. 122). Maraqlıdır ki, “Araşdırmalar göstərir ki, ərəb mənşəli “dövlət” sözündən abidənin dilində 16 dəfə istifadə edilmiş və bu məqamlardan heç birində müasir anlamda işlədilməmişdir” Asif Hacıyevin fikrinizcə, “orta əsr yazılı mənbələrin dilində “bəxt, tale, uğur” mənalarında işlənmiş “dövlət // devlət” sözü “Kitab”ın dilinə eyni mənaları ifadə edən daha qədim türk mənşəli “saqınc//sağınc” sözünü əvəz etməklə düşmüşdür” (Hacıyev A, 1991, s. 23).

Nizami Cəfətov yazır ki, “"Kitabi-Dədə Qorqud"da İslam dini motivləri də, bir sıra araşdırıcıların dönə-dönə qeyd etdikləri kimi, sonradan edilmiş əlavə (katib əlavəsi!) deyildir, əksinə, "Kitab"ın ideya-estetik, poetik əsaslarından biridir. Və hətta müqayisələr, təhlillər göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə (görünür, təxminən I—V əsrlərdə), oğuz türklərinin yaşadıqları müxtəlif ərazilərdə (xüsusilə Türküstanda) yaranmış süjetlər həm də İslamın qəbulu ehtiyacı, yaxud İslam ideologiyası əsasında bir yerə yığılmış, bütöv bir dastana çevrilmişdir. Əgər həmin ehtiyac, həmin ideoloji-mənəvi mühit olmasa idi, şübhəsiz, "Dədə Qorqud" dastanı (xüsusilə "Kitabi-Dədə Qorqud") bu keyfiyyətdə, bu poetik tipologiyada olmazdı” (Cəfərov, 2005, s. 45).

“Dədə Qorqud” eposu ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”u fərqləndirən, müxtəlif dinlərdən (xüsusilə tanrıçılıqdan) İslama keçidi həm "Dədə Qorqud" dastanının, eposunun, həm də "Kitabi-Dədə Qorqud"un başlıca mövzusu adlandıran alim bildirir ki, “"Kitab" eposun məntiqini, ideya-estetik marağını düzgün ifadə etdiyinə görədir ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda gedən dini, ideoloji-mənəvi prosesləri kifayət qədər obyektiv əks etdirir. Müqayisələr göstərir ki, "Dədə Qorqud eposu"nun təşəkkülü (VII—IX əsrlər) ilə son əlyazmaların təzahürü (XV—XVI əsrlər) arasında təxminən min ilə qədər bir məsafə var — həmin dövrün bütün mərhələləri deyil, yalnız ilk mərhələləri "Kitab"da dolğun əksini tapır, sonrakı mərhələlər daha çox "katib əlavələri" hesabına faktlaşır. Azərbaycanda (və Şərqi Anadoluda) İslam hərəkatı da eposun (və "Kitab"ın) xüsusi maraq göstərdiyi mərhələlərə düşür” (Cəfərov N., 2005, s. 45).

İslam çalarlarının islamdan əvvəl yaranmış bəzi boylara sonradan əlavə edildiyini görmək üçün elə də dərin araşdırma aparmağa ehtiyac olmadığını söyləyən ingilis tədqiqatçısı Cefri Luis haqlı olaraq qeyd edir ki, “boylardakı düşmənə “kafir” deyilir və qəhrəmanlar çətinliyə düşdükdə Məhəmməd peyğəmbərə salavat çəkir və müsəlman rituallarını icra edirlər. Lakin boylarda adi vəziyətlərdə onların bu kimi ayinləri icra etmələrini göstərən heç bir dəlil yoxdur. Onlar təkarvadlıdırlar, əksər müsəlmanlardan fərqli olaraq at əti yeyirlər (baxmayaraq ki, bu Qur`anda qadağan edilməyib), çaxır və kımıs içirlər. Boylardakı bəzi islam adətləri və inancları ilə bağlı onlarda kifayət qədər mə`lumat yoxdur və beşinci boydakı bəzi detallar göstərir ki, qəhrəman adi dini bilgilərdən xəbərsizdir. Birinci boyda sübh çağını təsvir edən və iki dəfə təkrarlanan şe`r parçasında belə bir misra var: “uzun saqqallı”. Bu göstərir ki, bu sətirlər düzülüb qoşulanda türklər islama yad deyildilər, lakin bu onu da göstərir ki, onlar islamla təzə-təzə tanış olurdular” (Luis, 2011, s. 31).

Ə. Ələkbərli də Cefri Luis ilə eyni fikirdədir. Alim bildirir ki, “Dastanda hadisələrin cərəyan etdiyi “Rəsul əleyhissəlam zamanında”, yəni erkən orta yüzillərdə Oğuz xalqı öz tarixinin elə bir dövrunu yaşayırdı ki, cəmiyyətdə tam olmasa da, müəyyən bir dini tolerantlıq hökm sururdu. Bu tolerantlıq daha cox islamla xristianlıq arasında idi. Bu da təbii idi. Cünki həmin dövrdə Azərbaycanda hakim etnos və dövlət səviyyəsində ərazi-inzibati quruluşa malik olan Oğuzlar tarix səhnəsinə yenicə qədəm qoymuş İslam dinini təzə-təzə qəbul etməyə başlayırdılar” (Ələkbərli, 2012, s. 67).

N. Cəfərovun fikri də yuxarıdakı fikirlərlə üst-üstə düşür: “Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, Allah-Tanrı obrazının bu cür sərbəst, sadəlövhcəsinə, bir qədər də ərkyana yaradılması, birincisi, epos təfəkkürünün xarakteri ilə bağlıdırsa, ikinci tərəfdən, türk düşüncəsinin tipologiyasından irəli gəlir. Türklər qədim dövrlərdən başlayaraq, öz Tanrıları ilə sıx mənəvi-ruhi təmasda olmuş, ondan qorxub çəkinməmiş, əksinə ona könüldən bağlanmış, İslamı qəbul edəndən sonra həmin sadəlövhlük, səmimilik müsəlman Allahına münasibətdə də özünü göstərmişdir... Tədricən sadəlövhlük mistika, səmimilik isə mənəv-iruhi diplomatiya ilə əvəz olunmağa başlamış, müxtəlif təriqətlər, ruhani məktəblər, tendensiyalar yaranmışdır” (Cəfərov N, 1999, s. 16).

Eposda İslami inanclarla əski türk türk inancları iç-içədir. Bu da əsərin ərsəyə gəldiyi dövrün xarakterik xüsusiyyətidir. F\xr\ddin Salim burada türk sufizminin ilkin rüşeymlərini görürr: “Türkiyədə nəşr olunmuş “Salur Kazan Destanı” adlı kitabda belə bir mənzum parçaya rast gəldik:

Mekke ile Medinenin kapısı,

Konakların, sarayların yapısı,

Yeşerende dallarının hepisi,

Yağız yere gölge salan gür ağaç,

İlde tutsak, dağ başında hür ağaç.

Hasan ile Hüseyinin beşigi,

Camilerin, türbelerin eşigi,

Alp erenler sofrasının kaşığı,

Köprü agaç, gemi ağaç, kin ağaç!...

Şol gölgeni bağrım üzre sun ağaç! (Gençosmanoğlu, 1976, s. 129).

Göründüyü kimi, burada Əhli-Beyt eşqi ilə Alp erenlerin sevdası eyni “qazanda qaynadılır”. Bu xüsusiyyət yalnız türklərə məxsusdur və sırf sufiyanədir. Ümumiyyətlə, İslama qədərki türk Tanrıçılığı təsəvvüf dünyagörüşü ilə gizlin bağlara sahibdir” (Salim F, 2010, s. 88).


Yüklə 1,39 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə