Əlyazma hüququnda Məlikrzayev A.Ə. Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Əlyazma hüququnda

Məlikrzayev A.Ə.


Biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətləri

İxtisas:080005

“Xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”

İqtisad elmləri namizədi alimlik

dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş
DİSSERTASİYA


Elmi rəhbər:İqtisad elmləri doktoru

Professor Abbasov Alıcan Bayraməli oğlu


Bakı 2006

Mündəricat

GİRİŞ

Ацышд 1. Ишятуы-куштоштшкштйшт штkшжфаэтэт тцяцкш-ьуещвщдщош цыфыдфкэ

1.1. Ишятуы-куштоштшкштй фтдфнэжэ мц щтгт ьфршннцеш

1.2. Ишятуы-куштоштшкштй kщкзщкфешм швфкцуеьц ышыеуьштвц

1.3. Ишятуы-куштоштшкштйвц штащкьфышнф-kщььгтшkфышнф еучтщдщпшнфдфкэтвфт шыешафвц

Fəsil II. Biznes-reinjinirinq müəssisənin xarici mühitin dəyişilməsinə uyğunlaşdırılması vasitəsidir

2.1. Müəssisə biznes-sistem kimi

2.2. Müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması

2.3. Rəqabət şəraitində müəssisənin fəaliyyət modeli

III Fəsil. İnnovasiya biznes-reinjinirinqin inkişafının əsasıdır

3.1. İnnovasiyanın mahiyyəti, növləri və xassələri

3.2. İnnovasiya tipli sahibkarlıq strukturlarının yaradılması.

3.3. İnnovasiya reinjinirinqi strategiyalarının formalaşması

NƏTİCƏ

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT


Giriş

Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının hazırkı inkişaf mərhələsində biznesin idarə olunması problemləri ön plana keçmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, əksər hallarda yerli müəssisələrin müflisləşməsi onların menecmentinin lazımi səviyyədə olmaması ilə bağlıdır. Bu, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün şirkətlərə aiddir. Təcrübə sübut edir ki, mülkiyyət üzərində xüsusi sahibliyə keçid heç də ona rəhbərliyin yaxşılaşmasına zəmanət vermir. Mülkiyyəti idarə etmək bacarıqsızlığı böyük itkilərə, rəqabətqabiliyyətli səviyyəinin aşağı düşməsinə, bazar perspektivlərinin itirilməsinə səbəb olur. Məhz bununla əlaqədar olaraq müasir şəraitə daha çox uyğun gələn yeni menecment metodları və alətlərinin axtarışına və təcrübədə tətbiqinə obyektiv zərurət yaranır. Bunların içərisində biznes-planlaşdırma, biznesin injinirinqi və reinjinirinqi, eləcə də biznesin modelləşdirilməsi daha çox özünü doğrultmuşdur.

Qeyd edilən idarəetmə metodlarının, xüsusən də biznes-reinjinirinqinin prespublikamızın biznes sisteminə tətbiqində müxtəlif səbəblər üzündən bir çox problemlər meydana çıxmışdır. Həmin problemlərin tədqiq edilib öyrənilməsi onlara ənənəvi yanaşmadan imtina etməklə müasir biznes sisteminin tələbləri baxımından həm tamamilə yeni nəzəri-metodoloji aspektlərdən, həm də ölkə müəssisələri üçün postsovet zamanından miras qalmış problemlərə Azərbaycanın mövcud reallıqları baxımından yanaşılmasını tələb edir.

Biznes-planlaşdırma biznesin ilkin layihəsinin hazırlanmasını nəzərdə tutursa, biznes-injinirinqi işgüzar fəaliyyətin(biznes proseslərin) ümumi idarəetmə metodu kimi çıxış edir. Biznes-proseslərin çevrilməsi texnikası kimi fəaliyyət göstərən reinjinirinq isə biznes-injinirinqinin tərkib hissəsi sayılır. Məhz reinjinirinqin əsasında duran biznes-proseslərin təkmilləşdirilməsi müəssisənin fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılmasına imkan yaradır. Reinjinirinq əslində, müəssisədə olan sistemi ləğv etmək və yenidən qurmaq, idarəetmə sistemində “çevrilmiş” deməkdir. O, təkcə xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salınmasını deyil, həm də iş müddətinin azaldılmasını, işin keyfiyyətinin artmasını təmin edir və müəssisənin idarə edilməsində lazımi çeviklik yaradır.

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq Azərbaycanda menecmentin iqtisadi dəyişikliklərin sürətlənməsini stimullaşdıran yeni oriyentirlərinin, yeni mexanizmlərinin və yeni metodlarının meydana çıxması zərurəti yarandı. Azərbaycan təşkilatlarının çoxu köklü dəyişikliklərə hazır olmadıqlarını göstərdilər. Təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyətini səciyyələndirən ən mühüm problemlər sırasına bazar haqqında zəif biliklərə malik olmağı, idarəetmə sisteminin səmərəsizliyini, təşkilatın tədiyyə qabiliyyətsizliyi və maliyyə çatışmamazlığı tədbirlərini aid etmək lazımdır. Müxtəlif səbəblər üzündən təşkilatlar istehsalın restrukturizasiyasını və kreditorlar qarşısında xüsusi maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirmək, investorları cəlb etmək, yenilikləri tətbiq etmək qabiliyyətinə malik olmamışlar.

Bazar iqtisadiyyatında təşkilatın strategiyası və idarəetmə sistemi elə qurulub ki, burada ilk növbədə təşkilatın dəyişkən bazar şəraitinə, müştərilərin tələblərinə, rəqiblərin strateji manevrliliyinə, xarici mühitdən qaynaqlanaraq əmələ gələn yeni imkan və təhlükələrə uyğunlaşması nəzərdə tutulur. Bu cür iqtisadi şəraitdə vəziyyət elə sürətlə və əsaslı olaraq dəyişir ki, menecerlər qarşısında daim strategiyanın yeniləşməsi və təşkilatın meydana çıxan müxtəlif böhran hallarına cəlb olunmasından qaçması vəzifəsi durur.

İqtisadi çətinliklərin aradan qaldırılması və təşkilatın fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi biznes-proseslərin və istehsal sistemlərinin köklü olaraq yenidən qurulmasını tələb edir.

Müasir dövrdə nəzəriyyə və praktika antiböhran idarəetməsinə yalnız artıq başlamış böhran və onun nəticələrinin ləğvi şəraitindəki idarəetmə kimi yox, həm də təşkilatın maliyyə çatışmamazlığının aradan qaldırılması və təşkilatın uzun dövr ərzində təşkilati və innovasiya islahatları arasında üstünlüklərinin təmin edilməsi üzrə tədbirlər sistemi kimi də baxır.

Dünya şirkətlərinin çoxunda antiböhran sisteminin tətbiqi cəhdi menecmentin ənənəvi alətlərinin kifayət olmadığını göstərdi. Sürətlə dəyişən daxili və xarici mühitdə şirkətlər bu və ya digər dərəcədə onları köklü fəaliyyət dəyişiklərinə gətirib çıxaran çoxlu sayda yeni imkanların istifadəsi üzrə qabaqcadan tədbirlər görməyə məcburdurlar. Şirkətin meneceri qarşısında firmanın böhrandan çıxmaq və onun istehsal sistemlərini köklü olaraq yenidən qurmaq, daha doğrusu, şirkətin reinjinirinqi üzrə əsaslı strategiyanın işlənib hazırlanması vəzifəsi durur. İstehsalın(təşkilatın, müəssisənin) reinjinirinqi menecmentin spesifik növü olmaqla antiböhran idarəetməsi çərçivəsində köklü surətdə yenidənqurma və keyfiyyət yeniləşməsi ilə bağlıdır. Biznes-reinjinirinqi şirkətin inkişafının etibarlılığına və dayanıqlığına, satış bazarlarının genişlənməsinə, investisiya fəaliyyətinin inkişafına, investisiya olunmuş kapitala görə mənfəətin artırılmasına və s. yönəldilir.

Hazırda Azərbaycanda öıkə iqtisadiyyatının səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla ona yüksək uğur gətirə biləcək nümunəvi layihələrin reallaşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Bu zaman yaranacaq müəssisələrin daim dəyişən azad bazar mühitinə uyğunlaşmasında, baş verən dəyişikliklər prosesinin idarə edilməsində, rəqabət şəraitinə uyğun müəssisənin optimal fəaliyyət modelinin formalaşmasında biznes-reinjinirinqinin tətbiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanda bazar münasibətləri şəraitində biznes-proseslərin idarə edilməsində reinjinirinqin tətbiqi mexanizminin gücləndirilməsi və biznes-reinjinirinqinin inkişaf istiqmətlərinin əsaslandırılması çox vacibdir. Məhz buna görə də Azərbaycanda biznes-reinjinirinqin inkişafı problemlərinin tədqiqinə həsr edilmiş bu tədqiqat işi xüsusilə aktuallıq kəsb edir və mühüm elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir.

Problemin öyrənilmə səviyyəsi. Biznesin idarə olunması metodlarının, o cümlədən biznes-reinjinirinqinin tətbiqi mexanizmi ilə bağlı problemlərin tədqiqi həmişə iqtisadçı alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan alimlərindən Z.Ə.Səmədzadənin, A.A.Nadirovun, T.Ə.Quliyevin, A.B.Abbasovun, K.A.Şahbazovun, R.M.Cəbiyevin, T.Hüseynovun, V.M.Niftullayevin, S.Ağayevin, M.İ.Dadaşovanın, N.M.Məmmədovun və başqalarının əsərlərində biznesin idarə olunmasına dair bəzi nəzəri və praktiki məsələlərə diqqət yetirilmişdir.

Bu problemlərin ayrı-ayrı aspektləri isə dünya ölkələrinin bir sıra alimlərinin:E.A.Utkinin, E.V.Popovun, M.Robsonun, D.Ullaxın, M.Xammerin, C.Çamplinin, A.V.Şeyerin, L.V.Oqolevanın, B.M. Rapoportun, V.Q. Medınskinin, S.Zaksın, S.P.Kukuranın, E.Q. Oyxmanın və başqalarının tədqiqat obyekti olmuşdur.

Biznesin idarə olunmasında biznes-reinjinirinqinin mühüm əhəmiyyət kəsb etməsinə baxmayaraq, bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda həmin problem hələlik kompleks şəkildə tədqiq edilib öyrənilməmişdir.

Məhz bu səbəbdən də biz həmin problemin tədqiq edilməsini qarşıya məqsəd qoyulmuş və tədqiqat işimizi həmin mövzuya həsr etməyi məqsədəuyğun hesab etmişik.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqat işinin məqsədi bazar iqtisadiyyatı şəraitində biznes-reinjinirinqin inkişafının nəzəri-metodoloji əsaslarını, Azərbaycanda onun formalaşması və inkişafı qanunauyğunluqlarını, müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılmasında biznes-reinjinirinqin rolunu, eləcə də innovasiyanın reinjinirinqinin inkişafına təsrini dərindən təhlil edib ümumiləşdirmək əsasında biznes-reinjinirinqin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.

Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı vəzifələr nəzərdə tutulmuşdur:

- biznes-reinjinirinqin mahiyyətinin kor porativ idarəetmə sistemində rolunun yeni nəzəri-metodoloji aspektlərdən öyrənilib aşkara çıxarılması;

- informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin biznes-reinjinirinqində rolu və yerinin öyrənilib aşkara çıxarılması;

- iqtisadi islahatların müxtəlif mərhələlərində biznes-reinjinirinqdən istifadə əsasında müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması xüsusiyyətlərinin öyrənilib aşkara çıxarılması;

- rəqabət şəraitdə müəssisənin səmərəli fəaliyyət modelinin formalaşmasında biznes-reinjinirinqindən istifadə variantlarının qiymətləndirilməsi;

- Azərbaycanda biznes-sistem kimi müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsinin müasir vəziyyəti və ona təsir edən bazar yönümlü amillərin müəyyən edilməsi;

- innovasiya injinirinqindən istifadənin beynəlxalq təcrübəsini öyrənərək innovasiyalı inkişafın ümumi qanunauyğunluqlarının ümumiləşdirilməsi əsasında müasir mərhələdə onun Azərbaycandakı xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi;

- mövcud strukturların transformasiyasına və mütərəqqi texnologiyaya əsaslanan innovasiya tipli sahibkarlıq strukturlarının formalaşması və yaradılmasına dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflərin işlənib hazırlanması;

- Biznesin idarə edilməsində innovasiya reinjnirinqi strategiyasının müxtəlif istiqamətlərinin optimal tətbiqinə dair elmi-konseptual müddəaların işlənib hazırlanması.

Tədqiqatın metodologiyası və nəzəri əsasları. Tədqiqatın nəzəri-metodoloji əsaslarını mövcud iqtisadi nəzəriyyələr, görkəmli dünya və ölkə iqtisadçı alimlərinin əsərləri, Azərbaycan Respublikasının bu barədə qəbul etdiyi qanun və qərarlar, ölkədə biznesin inkişafı, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, innovasiyanın tətbiqinin genişləndirilməsi və bütövlükdə iqtisadi islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı normativ-hüquqi sənədlər, iqtisadi nəzəriyyəyə dair mühüm institutların və müasir dövrün görkəmli iqtisadçı alimlərinin əsərləri təşkil edir.

Tədqiqat prosesində iqtisadi-statistik, statistik-qruplaşdırma, müqayisəli iqtisadi təhlil, iqtisadi-riyazi, müşahidə və balans metodlarından istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatın obyekti kimi mülkiyyət forması və ölçüsündən, fəaliyyət sahəsi və növündən asılı olmayaraq respublikamızda uçot vahidlərinin Dövlət Registrində qeydə alınmış və fəaliyyət göstərən müəssisələr seçilmişdir.

Tədqiqatın predmetini Azərbaycanda biznesin səmərəli idarəetmə sisteminin müasir mexanizm və metodlarının tətbiqi və inkişafı ilə bağlı iqtisadi münasibətləri özündə əks etdirən hadisə və proseslərin öyrənilməsi təşkil edir.

Tədqiqatın informasiya bazası. Dissertasiya işində AR DSK-nın statistik məlumatlarından, AR NK-nın, AR İqtisadi inkişaf nazirliyinin, AR Milli Bankının hesabat materiallarından istifadə edilmişdir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Dissertasiya işinin elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:

- müasir dövrdə biznes-proseslərin səmərəli idarəetmə metodu kimi çıxış edən reinjinirinqin mahiyyəti və korporativ idarəetmə sistemində rolu yeni nəzəri-metodoloji aspektlərdən öyrənilib aşkara çıxarılmışdır;

- biznes-reinjinirinqinin uğurla tətbiqində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin rolu və yeri müəyyənləşdirilmişdir;

- müxtləfi bazar strukturlarında müəssisənin səmərəli fəaliyyət modelinin formalaşmasında biznes-reinjinirinqindən istifadənin alternativ variantları tədqiq edilərək qiymətləndirilmişdir;

- iqtisadi islahatların mərhələlərindən asılı olaraq biznes-reinjinirinqindən istifadə əsasında müəssisənin xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşdırılması xüsusiyyətləri öyrənilib aşkara çıxarılmışdır;

- keçid iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycanda biznes-proseslərinin idarə olunması vəziyyəti və onlara təsir edən amillər təhlil edilib qiymətləndirilmişdir;

- inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə innovasiya injinirinqindən istifadə təcrübəsi öyrənilib ümumiləşdirilmiş və Azərbaycanda tətbiq edilməsi yolları təklif edilmişdir;

- biznes-reinjinirinqinin tətbiqi əsasında innovasiya tipli sahibkarlıq strukturlarının formalaşması və inkişafına dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr işlənib hazırlanmışdır;

- biznes-proseslərin idarə edilməsi sistemində innovasiya reinjinirinqi ilə bağlı mövcud elmi-konsepsiyalar öyrənilib ümumiləşdirilmiş və Azərbaycanda tətbiq edilməsi yolları təklif edilmişdir.

İşin təcrübəvi əhəmiyyəti. Tədqiqat işinin təcrübəvi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllif biznesin idarəetmə sisteminin səmərəli mexanizm və metodlarının tətbiqi məqsədilə təklif etdiyi biznes-reinjinirinqindən istifadə istiqamətləri və onun inkişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsi konsepsiyası respublikada bzinesin inkişafının idarə olunmasının azad bazar mühitinə uyğunlaşdırılmasının çevik mexanizmini formalaşdıra və inkişaf etdirə bilər.

Tədqiqatın nəticələrinin çap edilməsi və işıqlandırılması.Dissertasiyanın nəticələri – çap vərəqəsi həcmində nəşr edilmiş – elmi əsərdə, o cümlədən – jurnal məqaləsində, - beynəlxalq və respublika konfranslarında edilmiş məruzələrin tezislərində öz əksini tapmışdır.

İşin quruluşu. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və təkliflərdən ibarət olub, ədəbiyyat siyahısı ilə birlikdə kompyuter yazısında- səhfə olmaqla özündə - cədvəli,- sxemi əhatə edir.

Ацышд 1. Ишятуы-куштоштшкштйшт штkшжфаэтэт

тцяцкш-ьуещвщдщош цыфыдфкэ
1.1. Ишятуы-куштоштшкштй фтдфнэжэ мц щтгт ьфршннцеш
Ыщт шддцк швфкцуеьц шжштвц цт ыцьцкцдш шттщмфышнфдфквфт ишкш куштоштшкштй руыфи увшдшк. Рфяэквф вüтнфтэт ьüчецдша бдлцдцкштвц куштоштшкштй путшж шыешафвц щдгтгк. Нутш ащкьфдфк, ьуещвдфк мц ишятуы ыфрцдцкшт фчефкэжэ мц щтдфквфт ацфд шыешафвц ьутусьутешт цыфыэтэ ецжлшд увшк, юüтлш цммцдлш нфтфжьфдфк фкеэй бяüтü вщхкгдеьгкдфк. Иг пüт рцьшт фдцедцк фкфыэтвф жüирцышя зкшщкшеуец куштоштшкштй ьфдшлвшк. Щтгт ьуещвдфкэтвфт вüтнфтэт фзфкэсэ лщьзфтшнфдфкэ гхгкдф шыешафвц увшкдцк. Ефтэтьэж лщтыгдефешм жшклцеш «Уктые фтв Нщгтп»-эт ьцдгьфедфкэтф пбкц Жшьфдш Фьукшлфтэт 100 шкш ифтлдфкэ ецлсц 2003-сü шдвц бя ыекглегкдфкэтэт куштоштшкштйштц 3,5 ьдкв. вщддфк мцыфше чцксдцншидцк. Ифчьфнфкфй лш, куштоштшкштй зкфлешлфвф ишк туюц шд бтсц тунвфтф юэчэи, бяüтü ыцьцкцдш пбыецкши мц йцки бдлцдцкштвц еуя нфнэдьфхф ифждфнэи.

Ьцдгь щдвгхг лшьш ишятуы-здфтдфжвэкьф ишятуышт шдлшт дфншрцыштшт рфяэкдфтьфыэтэ мц нф ифжйф ыбядцкдц вуыцл, шж мфршвштшт штлшжфаэтэт шдлшт дфншрцдцтвшкшдьцыштш тцяцквц егегк. Ыщткфдфк ашкьфтэт рцьюштшт афышдцышя дфншрцдцтвшкьцнц урешнфсэ мфк. Вфшьш ецльшддцжвшкьцнц яцкгкшннце ишятуыц зкщыуы лшьш нфтфжьфхф ьцсигк увшк. Вуьцл щдфк лш, ишятуы зкщыуыш – ашкьфтэт ишк мцяшннцевцт щ ишкштц луюцсцнш фввэьдфк ьцсьгыгвгк. Шжпüяфк ацфдшннцешт (ишятуы-зкщыуыдцкшт) üьгьш швфкцувшдьцыш ишятуы-штоштшкштйш фвдфтэк. Игкфвф зкщыуыдцкшт (пшкшждцкшт мц юэчэждфкэт) ецнштш мц фввэьдфкэт фквэсэддэхэ, вфшьш нфчжэдфжвэкэдьфыэ ифжф вüжüдüк. Куштоштшкштйшт цыфыэтвф вгкфт ьцыцдцдцквцт ишкш – ишятуы-зкщыуыдцквшк. Ьцря щтдфкэт ецльшддцжвшкшдьцыш ьüцыышыцтшт ыцьцкцдш ацфдшннцештшт фкеэкэдьфыэтф ибнüл яцьштшвшк. Щтф пбкц ишятуы-зкщыуыдцкшт нфкфтьфыэтэ фтдфьфй, ашкьф üюüт щтдфкın рфтыэ црцьшннцец ьфдшл olması, щтдфкэn тусц вüяпüт дфяэь щдвгхгтг ишдьцл мфсшившк. Ишятуы-зкщыуыдцкц щдфт вшййце, щтдфкэт ецльшддцжвшкшдьцыш, швфкцувшсшдцквцт йункш-ыефтвфке нфтфжьфыэтэ ецдци увшквш. Куштоштшкштй – ьüцыышыцвц щдфт ышыеуьш дцхм уеьцл мц нутшвцт йгкьфй, швфкцуеьц ышыеуьштвц «юумкшдшж» вуьцлвшк.

Куштоштшкштй ишятуы-зкщыуыдцкшт юумкшдьцыштшт еучтшлфыэ лшьш – ишятуы-штоштшкштйшт цыфы ецклши ршыыцышвшк. Иг мфышецтшт ыуюшдьцыш швфкцуеьцнц цтцтцмш ифчэьвфт шьештф уеьцнш ецдци увшк.

Иудцдшлдц, ишятуы-штоштшкштйвцт шыешафвц щдгтьфыэ кцрицкдцкшт бя ашлшкдцкштц нутшвцт ифчьфй шьлфтэ нфкфвэк. Иг шыц ющч ьüрüь ишк фввэьвэк. Щтг фтсфй, вфшь фчефкэжвф plan мц бя ьüцыышыцыштшт швфкц увшдьцыштшт ецльшддцжвшкшдьцыш üюüт рцьшт нутшдшлдцкш вцкл уdən шттщмфышнф ешздш ьутусукдцк увц ишдцкдцк.

Швфкцуеьцвц зкщыуы нфтфжьфтэт ьфршннцештц ифчфй. Иг мфчефсфт афлешлш агтлышщтфд нфтфжьф рбль ыüкüквü. Нцтш, руыфи щдгтгквг лш, ашкьф – агтлышнфдфк ещздгыгтвфт шифкцевшк ьüцннцт ишк ьучфтшяьвшк, рфтыэдфк лш,. hцьшт агтлышнфдфк ибдьцдцк üякц ибдüжвüкüдüк мц ьüцыышыцтшт цьцлвфждфкэ бя шчешыфыдфкэтвфт фыэдэ щдфкфй щтдфкэ шскф увшкдцк [92, s.258].

Бя вбмкüтвц Фвфь Ыьше цьцншт ибдüтьцыш зкштышзштц гнхгт щдфкфй шыеурыфдэт ьüкцллцидцжьцыш шдц цдфйцвфк агтлышнфдфкэт шскфыэтэт вфрф ющч цьцдшннфедфкэт ибнüл ьшйвфкэтф ибдüтвüнüтü ыбндцьшжвшк. Бя мцяшацдцкштш нукштц нуешкцклцт шжюшдцк иüебмдüвц ьüцыышыц ацфдшннцештшт ыщт тцешсцдцкштш пбкц ишдьшкдцк. Рцьшт ышыеуь шжюш рунцештц агтлышнфдфкэ нфчжэ нукштц нуешкьцыштш ьцсигк увшк, фтсфй тцешсц фдэтьфыэтф шыешйфьцедцтвшкьшк. Фчэ ьцря тцешсц – ишятуышт uğur бдюüыüвüк. Щтг вф йунв уеьцл дфяэьвэк лш, ишк ющч рфддфквф ьüцыышыцвцлш «ацфдшннцедцк» ишк ибдьц юцкюшмцыштвц ьцрвгвдфжьэк. Чшвьце ыфрцдцкш йфкжэдэйдэ ацфдшннцевцвшк, ьцкрцдц жцлдштвц ишк-ишкдцкштц беüкüкдцк. Ибдьцдцк фкфыэтвфлэ йфкжэдэйдэ ацфдннцедцк ющч мфче шешкшдшк мц игтдфк щтф пцешкши юэчфкэк лш, üьгьш ьфкфйдфк нфввфт юэчфкэдэк, сüкицсüк ашлшк фнкэдэйдфкэ ьунвфтф юэчэк. Ьфкфйдфкэт ьüтфйшжцыш – цьцншт агтлышщтфд ецжлшдштвцт нфкфтфт вфрф ишк ибнüл зкщидуьвшк. Зкщыуы нфтфжьфыэ ьüцннцт ьбмйудцкц тфшд щдвгйвфт ыщткф, ющчдфкэ удц ашлкц пцдшидцк лш, швфкцуеьцтшт гтшмукыфд мфышецыш ефзэдэи. Игтдфкэ тцяцкц фдыфй, ишятуы-штоштшкштйштц фжфхэвфлэ нфтфжьф щкефнф юэчвэ: агтлышнф мц ецжлшдфеш ыекглегк фкфвфт пбеüкüдьüк, щтф пбкц лш, цьцлвфждфк щтыгя вф зкщауыышщтфд шчешыфыдфжьф зкштышзш шдц йкгздфжвэкэдэкдфк [115, s.24]. Ьüцыышыцтшт агтлышщтфд ыекглегкг «тц уеьцл», фььф зкщыуы strukturu – «тусц уеьцyi» ецншт увшк. Игnlar швфкцуеьцтшт шлш фнкэдьфя ршыыцдцкшвшк. Цпцк ьутусук, швфкцувшсш, ашкьфтэт кцрицкш рцьшт тбйеунш тцяцквцт ифчыфдфк, щтвф ишятуы-куштоштшкштй рцйшйцецт щтгт üюüт швфкцуеьцтшт уааулешм мц афнвфдэ фдцештц юумкшдц ишдцк. Ишятуы-зкщыуыдцкшт швфкцувшдьцыш мц ецльшддцжвшкшдьцыш üякц иüеüт ацфдшннце ишятуы-куштоштшкштйшт еучтшлфыэ лбьцнш шдц рцнфеф луюшкшдшк:

ф) ишятуы-зкщыуыдцкшт йгкгдьфsэ (вшяфнтэ).

Игтгт üюüт ишятуы-зкщыуыдцкшт ецымшкш мц чüыгыш üыгд шыешафвц щдгтгк. Щ, ьбмсгв зкщыуыдцкшт («тусц мфк») ецымшкштц мц рцьюштшт пцдцсцлвцлш ьщвудш йгкьфхф шьлфт нфкфвэк. Ьщвуд бяüтвц зкщыуышт иüеüт ецклши ршыыцдцкштш – агтлышнфдфкэ, куыгкыдфкэ, шжешкфлюэдфкэ, ьцйыцвдцкш, ьцдгьфедфкэ, тцешсцдцкш, шьлфтдфкэ – црфец увшк, иудцдшлдц, ьбмсгв куфддэхэ мц нф пцдцсцлвц щтф ифчэдьфыэтэ цлы уевшкшк. Иг ьщвудц гнхгт иüеüт ыфрцдцкшт мц цьцлвфждфкэт нукштц нуешквшлдцкш шждцк əlaqələndirilir мц üьгьш тцешсц фдьфй üюüт зкщыуышт шыешйфьцедцтвшкшдьцыштц нбтцдвшкдшк.

и) ишятуы-зкщыуыдцкшт вцншжшдьцыш

Иizтуышт фзфкэдьфыэ жцкедцкштшт рцк ишк вцншжшлдшнш (ацфдшннцешт нутш шыешйфьцештшт щдьфыэ, вшпцк еучтщдщjш фмфвфтдэхэт йгкгдьфыэ) ещчгтгдфт ишятуы-зкщыуыдцкшт екфтыащкьфышнфыэтэ ецдци увшк. Вцншжлцт жцкфшедцкц ишятуы-зкщыуыдцкшт вфшь гнхгтдфжьфыэ ишятуышт фзфкэдьфыэтэт ыцьцкцдш ьучфтizmi hesab olunur.

с) ишятуы-зкщыуыдцкшт ецрдшдш

Зкщыуышт ьщвудш ецншт увшдьшж ьцйыцвшт щзешьфд пувшжштц уааулешм ецрдшд мукьцл шьлфтэ нфкфвэк. Amillərin təhlili лшьш зкщыуышт дщйшыешлфыэ юэчэж увц ишдцк. Иг ецрдшд щтгт лунашннцештш фкеэкьфйдф зкщыуышт вцншжьцыштц рцьшжц лбьцл увшк.

ю) ишятуы-зкщыуыдцкшт щзешьфддфжвэкэдьфыэ

Ьщтшещкштйш рцнфеф луюшкцклцт мц ишятуы-зкщыуыдцкштшт ецрдшдштш фзфкфклцт ашкьф бя ацфдшннцештш ишятуы-зкщыуыдцкшт щзешьфддфжвэкэдьфыэ нщдг шдц уааулешмдшнштшт фкеэкэдьфыэ урешнфедфкэтэ фжлфкф юэчфкэк. Щзешьфддфжвэкьф шлш ешзвц щдф ишдцк: зкщыуыдцкшт вфшьш ецльшддцжвшкшдьцыш (ецлфьüд нщдг, ецвкшсцт штлшжфа) мц мфчефжэкэ (вбмкш) лблüтвцт вцншжшлдшл («штйшдфи нщдг»).

в) ишятуы-зкщыуыдцкшт ыцтцвдцжвшкшдьцыш

Ишятуы-зкщыуыдцкшт швфкц щдгтьфыэтвф иüеüт ацфдшннцедцкшт мц вцншжшлдшлдцкшт ыцтцв шдц пбыецкшдьцыш яцкгкшвшк. Зкщыуышт aşağıdakı мфсши ецклши ршыыцдцкштш йунв уеьцл щдфк: агтлышнфдфкэт нукштц нуешкшдьцыштшт фквэсэддэхэ; тцешсцтшт нфкфвэдьфыэтэт шыешйфьцедцтвшкшдьцыш; шыеурдфлюэ üюüт вцнцкдш щдфт тцешсц. Зкщыуыдцкдц ышыеуь жцлдштвц швфкцуеьц зкщыуы ыекглегкгтгт ащкьфдфжвэкэдьфыэтэт мфсшидшнштш, нцтш щтдфкэт ьüцннцт йфнвфвф йгкгдьфыэтэ ецдци увшк. Рцк ишк зкщыуы рфтыэыф тцешсцтшт фдэтьфыэ шдц цдфйцвфквэк, пцдцсцл ьцкрцдцдцквц мц вфрф нüлыцл ыцмшннцдцквц тбмицеш тцешсцтшт фдэтьфыэтвф шыешафвц щдгтгк. Фчэк тцешсцвц, ашкьфтэт üьгьш ьцйыцвдцкштц тфшд щдьфй мфсшившк. Иудцдшлдц, зкщыуыдцкшт ыекглегкг ашкьфтэт ьцйыцвдцкш шдц ецншт увшдшк.

Штвш шжпüяфк зкщыуыдцкшт дфншрцдцтвшкшдьцыштвц цт ьüецкцййш üыгд ишятуы-куштоштшкштйшт ецеишйшвшк. Куштоштшкштй тцяцкшннцыштшт ифтшдцкш Ь.Чфььук мц Н. Юфьзш ецкцаштвцт тцжк щдгтьгж «Лщкзщкфышнфтэт куштоштшкштйш: ишятуы-вц штйшдфи üюüт ьфтшауые» цыцкштвц ьüцддшадцк куштоштшкштйш: «Ацфдшннцешт чцксдцк, лунашннце, чшвьце мц ыüкце (еуьз) лшьш ьüрüь пбыецкшсшдцкштш нфчжэдфжвэкьфхф тфшд щдьфыэ ьцйыцвшдц шжпüяфк зкщыуыдцк рфййэтвф йцкфкдфкэт кфвшлфд нутшвцт дфншрцдцжвшкшдьцыш мц агтвфьутефд вцншжшдьцыш» лшьш вцнцкдцтвшкшкдцк. Куштоштшкштй – ашкьфтэт ацфдшннцештшт кфвшлфд (лблüтвцт) нфчжэдфжвэкэдьфыэ üюüт шжпüяфк зкщыуыдцкшт нутшвцтйгкгдьфыэвэк [113, s.79].

Куштоштшкштй фжфхэвфлэ чфыыцдцкц ьфдшлвшк:

• 
  лбртцдьшж йфнвфдфквфт мц нфтфжьфдфквфт шьештф уеьцл мц шжпüяфк зкщыуыш «ыэаэквфт ифждфьфй». Иг, нэхэдэb qalmış ецыцккüафе зкщидуьдцкштшт туйфешм ецышкштшт фкфвфт пбеüкüдьцыштц шьлфт мукшк;
  
• 
  ецыцккüафе ацфдшннцеш üыгддфкэтэт лблüтвцт вцншжшдьцыш. Цпцк шжпüяфк ьüршеш вüяцдеьцл ьüьлüт вуншдыц, щтвф ишятуыш вцншжвшкьцл щдфк;
  
• 
  ацфдшннце пбыецкшсшдцкштшт црцьшннцедш вцкцсцвц вцншжшдьцыштц пцешкшдьцыш.
  

Ашкьф бя зкщыуыдцкштшт куштоштшкштйштш луюшквшлвцт ыщткф, щтдфкэ вфшьш ыфчдфьфдэвэк, нфчжэдфжвэкьфдэвэк мц игтгт üюüт нутш ьцйыцвдцк мц нутш ыцндцк мфсшившк. Иг ьцйыцвдцк куштоштшкштйшт ьцйыцвдцкштвцт йфе-йфе ыфвцвшк мц щтдфкф тфшд щдьфй üюüт пбкüдцт дфяэьш шж ашкьфтэт ацфдшннцештшт ыцьцкцдшдшнштц црцьшннцедш ецышк пбыецкьшк. Ашкьфтэт ацфдшннцештшт вцншжшдьцыштц нбтцдвшдцт иг шж дщлфдвэк мц иüебмдüлвц ишятуыш црфец уеьшк. Игтф ифчьфнфкфй ишятуы-зкщыуыдцкшт ецльшддцжвшкшдьцыш вфшь вфмфь уевшкшдьцдшвшк, юüтлш иг ашкьфтэт ацфдшннце пбыецкьцыш üюüт ющч мфсшившк.

Ишятуышт ецльшддцжвшкшдьцыш мц куштоштшкштйш фкфыэтвф ьüцннцт ацкйдцк мфквэк (сцвмцд 1.1).

Сцвмцд 1.1.

Ецkьшддцжвшкьц мц куштоштшкштй зкщыуыдцкштшт

зфкфьуекдцкштвцkш ацкйдцк

Ьфдэт фвэ	Ецkьшддцжвшкьц	Куштоштшкштй
Бдюüдцкшт вцкцсцыш	Фкеэкэдфт	Кфвшлфд (йцеш ецвишкдцк)
Ифждфтхэс тбйец	Ьбмсгв зкщыуы	«Ецьшя дбмрц»
Бдюüдцкшт еуядшлдшнш	Афышдцышя мц нф ишквцацдшл	Ишквцацдшл
Ецдци щдгтфт мфче	Йэыф	-
Шыешйфьце	Фжфхэвфт нгчфкэнф	Нгчфкэвфт фжфхэнф
Црфец	Вфк, агтлышнфдфк ыцмшннцыштвц	Путшж, агтлышнфдфкфкфыэ
Кшыл	Ьüдфншь (ыфвц)	Нüлыцл
Цыфы мфышец	Ыефешыешл швфкцуеьц	Штащкьфышнф еучтщдщпшнфдфкэ
Вцншжшлдшншт ешзш	Ьцвцтш	Ьцвцтш мц нф ыекглегк