29
3).Qeyri-istehsal təyinatlı fondlara mənzil fondu,məktəblər, xəstəxanalar, teatr, kino,
muzey və s kimi mədəni-məişət əhəmiyyətli fondlar daxildir.
4).Əhalinin şəxsi əmlakına yaşayış evləri, mənzil şəraiyi, məişət cihazları, geyim
əşyaları və s. daxildir.
5).Təkrar istehsal prosesinə cəlb edilən təbii nemətlərə kənd təsərrüfatı sahə-ləri,
meşələr, sular, faydalı qazintıların sənaye ehtiyatı, su enerjisi ehtiyatları və s.
daxildir.
2.Ümümi milli məhsul- Milli iqtisadiyyatın real vəziyyətini və imkanlarını yalnız bir
neçə göstərici bir qədər dəqiq ifadə edə bilir. Bunlardan biri ölkədə mallar və
xidmətlərin illik ümümi istehsal həcmidir. Mili iqtisadiyyat səviyyəsində iqtisadi
fəaliyyəti əks etdirən ümümi milli məhsul milli hesablar sistemində məsrəfləri
"balanslaşdıran" göstərici olmaqla milli müəssi-sələrin harada yerləşməsindən asılı
olmayaraq milli iqtisadiyyatın hər iki sahəsində yaradılan məhsul və xidmətlərin
bütün həcminin ümümi dəyərini ifadə edir.
3.Xalis milli məhsul- Xalis milli məhsul istehsalın gedişində kapital istehlakına
ayrılan məbləğ çıxılmaqla hesablanır və ÜMM-də öz əksini tapır.Bu göstəricinin
köməi ilə ev təsər-rüfatları ,firmalar, hökümətxaricilər də daxil oplmaqla bütövlükdə
iqtisadiyyatda is-tehsalın ümümi həcmi hesablanılır.
4.Ümumdaxili məhsul-Ümumdaxili məhsul milli iqtisadiyyatın və milli hesabat
sisteminini mühüm gös-təricilərindən biridir.İstər maddi,istərsə də qeyri-maddi
istehsal sahələrində milli is-tehsalçıların istehsal fəaliyyətinin son nəticəsini
xarakterizə edir,onların son istehlak üçün əmtəə və xidmətlər istehsalı üzrə yaratdığı
əlavə dəyərin həcmi ilə ölçülür. Mahiyyətcə daxili milli məhsul əlavə edilmiş
dəyərdir.Bu məbləğ bütün milli isteh-salçıların yalnız ölkə daxilində milli kapitallara
əlavə edilmiş dəyər hissəsini cəmlə-məklə əldə edilir.Burada xaricilərin qoyduqları
kapitalların dəyər hissəsi hesaba alın-mır.
30
Daxili milli məhsuldan istifadə edilməsi mallar və xidmətlərin son istehlakını, milli
kapitalın ümümi yığımını, yerli dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsini, milli
istehsal mallarının və xidmətlərin ixrac və idxal saldosunu özündə birləşdirir.
5.Milli gəlir- Ümumi milli məhsuldan sərf edilen istehsal vəsaitlərinin dəyərini
çıxdıqda xalis milli məhsul əldə etmiş oluruq. Öz natural-əşya formasına görə xalis
milli məhsul istehsalın genişləndirilməsi, ehtiyatlarının artırılması üçün nəzərdə
tutulan, yeni istehsal edilen istehsal vəsaitlərinin və istehlak şeylərinin bütün kütlə-
sindən ibarətdir.
Milli iqtisadiyyatın sağlam şəkildə formalaşmasının mühüm amilləri vardır.Onun
bərqərar olması üçün ilkin həlledici şərt dövlətin,millətin siyasi və iqtisadi
suverenliyidir.Sağlam milli iqtisadiyyatın təşəkkül tapması üçün dövlət tənzimləmə
mexanizminə malik olmalı və onu ardıcıl həyata keçirməlidir. Dövlətin milli
iqtisadiyyatın tənzimlənməsində iqtisadi metodlardan,formalardan istifadə edilməsi
mühüm rol oynamalıdır. Sağlam milli iqtisadiyyatın bərqərar olması,təşəkkül tapması
müxtəlif mülkiyyət formlarının ,xüsusi sahibkarlığın güclü olmasından çox asılıdır.
Özəl mülkiyyətsiz istehsalçı sərbəst,azad hüquqa malik ola bilmir. Bu cəhət
istehsalçıda xüsusilə güclü stimul yaradır.
Sağlam milli iqtisadiyyatın bərqərar olmasının mühüm şərtlərindən biri kimi
səmərəlilk və keyfiyyət onun bütün fəaliyyət sahələrini əhatə etməlidir.O , hər şeydən
əvvəl, təbii,iqtisadi və əmək resurslarından səmərəli istifadə olunmasına , dinamik
`inkişafa, ahəngdar geniş təkrar istehsal tələblərinə ,xalq təsərrüfatının ,xüsusi ilə
sənayenin mütərəqqi struktur problemlərinin düzgün həllinə ,maddi dəyərlərin
keyfiyyətliliyinə və onun dünya standardlarına yaxınlaşmasına,uyğun gəlməsinə və
beləliklə, rəqabət qabilliklərinə və.s cavab verməlidir.
Milli iqtisadiyyatın inkişafına bir sıra spesifik amillər təsir göstərir ki,bunları da
iqtsadi,sosial-mədəni,insitusional
və.s
amillər
kimi
təsnifləşdirirlər.
Milli
iqtisadiyyatın iqtisadi amilinə ilk olaraq ölkənin milli bazarının mövcudluğunu aid
etmək olar.Milli bazar dedikdə hər şeydən əvvəl ölkənin iqtisadi inkişafını
31
stimullaşdıran,milli istehsal imkanlarına əsaslanan inkişaf konsepsiyasının olması
nəzərdə tutulur.Bununla yanaşı,milli valyutanın mövcudluğunu da iqtisadi amilə aid
etmək olar. Milli iqtisadiyyatın sosial-mədəni amillərinə isə ölkənin tarixi,milli
mentalitet və.s aid edilir.Milli iqtisadiyyatın insitusional amilləri iqtisadi siyasətin
işlənib
hazırlanmasını,iqtisadi
proseslərdə
dövlətin
rolunun
müəyyənləşdirilməsini,bazar
subyektlərinin
hüquqi
münasibətlərinin
milli
iqtisadiyyata xidmət etməsini nəzərdə tutur.
Milli iqtisadiyyatın məqsədlərinə aşağıdakıları aid etmək olar
5
:
1). Sağlam
milli iqtisadiyyatın bərqərar olması,ictimai təkrar istehsalın
fasiləsizliyinin təmin olunması;
2).Müxtəlif mülkiyyət formalarının ,xüsusi sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi;
3).Maddi və qeyri maddi nemətlər istehsal olunan sahələr və müəssisələr arasında
koordinasiyanın təmin olunması;
4).Milli iqtisadiyyatda iqtisadi dövriyyə prosesinin davam etməsi ilə məhsul və
gəlirlərin geniş təkrar istehsalı və maddi,ictimai ehtiyatın yaradılması və.s
5
Koşelev S.Milli iqtisadiyyat səh.114-115