75
Büdcə xərclərinin proqnozlaşdırılması maliyyələşdirmə baxımından,
maliyyə vəsaitinə qənaətə görə çox vacib, zəruri və düzgünlük və dəqiqlik tələb
edən bir prosesdir ki, bu da əsas etibarilə 2 mərhələdən:
1. şəbəkə-ştat-kontingent göstəricilərinin müəyyən edilməsi
2. haqq-hesab vahidləri üçün normativlərin müəyyənləşdirilməsindən
ibarətdir.
Bu iş üzrə də aydındır ki, son illərdə respublikamızın üzləşdiyi ağır fəlakətlər,
infilyasiya, bazar iqtisadiyyatına keçid və bununla əlaqədar xüsusi ilə özəlləşdirmə
və s. Digər proseslər iqtisadi böhrana gətirib çıxarmışdır ki, bir çox dəyişikliklər
olmuşdur.
Xərclərin icrasına gəldikdə, aidiyyatı baxımından yuxarıda qeyd etdiyimiz
vurğulamaq olar. Bir əsas şeyi də demək olar ki, hər il ayrılan külli miqdarda vəsait
müəyyən istiqamətlərdə nəzərdə tutulmuş və ya dürüstləşdirilmiş məbləğ
formasında verilir. Lakin heç də bu məbləğ olduğu kimi icra nəzərdə tutulmuş xərc
məbləğindən az olur. Bəzi hallarda müəyyən səbəblər üzündən fövqaladə
vəziyyətdə icra məbləği üstələmiş olur. Məsələn: müdafiəsində, sosial xərclərdə.
Xərclərin icrasına nəzarət maliyyənin əsas funksiyalarından biri kimi vacib və
zəruridir. Belə ki, maliyyə vəsaitlərindən səmərəli, qənaətlə, düzgün və təyinatı
üzrə istifadəsi baxımından irəli gəlir. Hal-hazırki vəziyyətdə isə bu məsələ daha
önəmlidir. Məhz bu bu baxımdan bu istiqamətdə də bir çox yeniliklər olmuşdur.
Belə ki, hüquqi normativ sənədlər, təlimatlar, müvafiq dövlət orqanları yaradılmalı
və islahatlar aparılmalıdır. Xüsusi ilə son illərdə yaradılmış xəzinədarlıq bu işi
xeyli yaxşılaşdırılmışdır. Bundan başqa ayrı-ayrı orqanların müvafiq idarə və
təşkilmatlara nəzarəti üçün şərait yaradılmışdır.
Xərclərin maliyyələşdirilməsi büdcə sistemindən həyata keçirilməklə ənənəvi
qaydada aparılır. Lakin son vaxtlar bazar iqtisadiyyatına uyğun olaraq lazımi
yerlərdə
uyğunlaşdırma
aparmaqla
maliyyələşdirmə
prosesi
aparılır.
Maliyyələşdirmə smeta-maliyyə planı əsasında həyata keçirilir. Aylıq və rüblük
yerinə yetirilir. Ayrı-ayrı idarə və təşkilatlar üçün xərc maddələri üzrə təyinatı üzrə
həyata keçirilir.
76
Dövlət maliyyəsini əsas tərkib hissəsi kimi, dövlətin gəlirlərinə nəzarət edən
və pul-valyuta vəsaitlərinin hərəkatını tənzimləyən ən mühüm dövlət orqanı kimi
xəzinədarlığın böyük rolu vardır. Xəzinədarlıq sisteminin lazımi səviyyədə
fəaliyyət göstərə bilməsi və qarşısına qoyulan iqtisadi maliyyə məsələlərinin yerinə
yetirilməsi ümumiqtisadi sabitliyin və inkişafın ən mühüm şərtidir.
Bazar
iqtisadiyyatı
tələblərinə
uyğun
xərclərin
növlərinə
görə
maliyyələşdirilməsi prosesi müəyyən zəruri dəyişikliklərlə həyata keçirilir və
beləliklə maliyyə mexanizmi daha da təkmilləşdirilir. Maliyyələşdirmə zəruri
dəyişikliklər edilmiş son təsnifatla müəyyən dərəcədə təkmilləşdirilmişdir. Belə ki,
daxili və xarici maliyyələşmə mənbəyi, büdcədənkənar vəsaitlərdən ayrı-ayrı
ehtiyatlardan istifadə və s bu işdə əməli bir addımdır. Bazar iqtisadiyyatına keçidin
tələblərinə uyğun olaraq özəl sferanın inkişaf və genişləndirilməsi zəruridir. Bu da
maliyyələşdirmənin təkmilləşdirilməsində xüsusi ilə əsas şərtdir. Hal-hazırda
məsələn, özəl məktəblər tamailə öz xüsusi gəlirləri hesabına, dövlət ali məktəbləri
isə büdcə vəsaiti hesabına, ödənişli qruplarda olan təhsil haqqları hesabına
maliyyələşdirilir. Səhiyyə sahəsində bir çox xəstəxanalar, poliklinikalar və s özünü
maliyyələşdirmə prinsipi ilə işləyir. İdarəetmə xərcləri də maliyyələşdirmə; bütün
mülkiyyətdən olan müəssisə və təşkilatları, şirkətlərin öz vəsaiti hesabına
maliyyələşdirmə.
Tədqiqatın gedişində çıxarılmış nəticələr və tədqiq olunan problem üzrə bir
sıra əməli təkliflər vardır.
Büdcə xərclərinin mahiyyətindən, rolundan və əhəmiyyətindən danışmağa
lüzum yoxdur. Dövlət üçün, xalq üçün əvəzsiz olan sahələrin inkişafı və
təkmilləşdirilməsi daimə diqqət mərkəzində olmalıdır.
Gələcəkcə bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun olaraq büdcə xərclərin zəruri
həcmi daha dəqiq müəyyənləşdirilsin.
Büdcə xərclərinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində aşağıdakı iqtisadi
tədbirlər həyata keçirilməlidir:
- ştat kontingentinin sayına görə planlaşdırma;
- qeyri-dövlət təhsil sistemini də inkişaf etdirmək;
77
- maliyyələşdirmədə valideyn və digər təşkilatların könüllü iştirakı;
- yerli hakimiyyət orqanlarının vəsaiti hesabına müxtəlif maliyyələşmə
prinsiplərinin tətbiqi;
- beynəlxalq proqramlarında iştirak etmək;
- xarici investor vəsaitlərinin respublika iqtisadiyyatına cəlb etmək;
- köməklik göstərən xarici və yerli müəssisələrə güzəştli vergi sisteminin
tətbiqi ilə onların maraqlarını artırmaq;
-beünəlxalq normalara uyğun kadr hazırlığının planlaşdırılması, bu
istiqamətdə müasir təhlil və proqnozlaşdırma mexanixmlərin tətbiqi və s.
Respublikamızda
son
illərdə
yaradılmış
xəzinədarlığın
bəzi
çatışmamazlıqlarını aradan qaldırmaqla daha da təkmilləşdirmək lazımdır.
Bütün sahələrdə kompüter sistemi ilə təchiz edilməklə informasiya axınını
təkmilləşdirmək lazımdır. Bu da idarə və təşkilatların müvafiq orqanlarla qarşılıqlı
nəzarətinə daha da yaxşı imkan yaradacaqdır.
Ümumiyyətlə istər büdcə, istərsə də büdcədən kəran maliyyə vəsaitlərindən və
ehtiyatlarından səmərəli, qənaətlə, düzgün və təyinatı üzrə istifadə edilməsi üçün
bütün büdcə və təşkilatlarında sağlam, möhkəm maliyyə mexanizmi qurulmalıdır.
Milli iqtisadi və mənəvi inkişaf naminə maksimum hər cür imkanlardan
istifadə etmək lazımdır.
78
İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar
1. Azərbaycan Respublikasının Konistitusiyası
2. Azərbaycan Respublikası «Audit Xidməti haqqında» Qanun, Bakı 1994
3. Hesablamalar Palatası haqqında AR Qanunu, Bakı 1999
4. AR «Vergi Məcəlləsi» Bakı 2004
5. AR digər normativ hüquqi aktlar, Bakı 1993-2013 illər
6. B.A.Xankişiyev «Maliyyə Nəzarəti» dərs vəsaiti, Bakı 2002
7. D.A.Bağırov, M.X.Həsənli «Maliyyə» dərs vəsaiti. Bakı 2011
8. N.Novruzov, X.Hüseynov «Maliyyə» Bakı 2007
9. M.X.Əsədov,
S.T.Talıbov
Dövlət
xərclərini
idarə
edilməsi
və
xəzinədarlığın təşkili prblemləri Bakı 2005
10. N.Novruzov, E.İbrahimov Büdcə sistemi Bakı 2012
11. A.Q.Mirzəyeva «Maliyyə hüququ» dərs vəsaiti Bakı 2009
12. Н.Д.Бровкина «Основы финансого контроля», Москва 2007
13. «Аудит и финансовый анализ», журнал «6 Москва 2012
14. В.В.Ковалев «Финансы», учебник, 3-е издание, Москва 2013
15. Е.Ю.
Гарачева,
Л.Я.Хорина
«Государственный
финансовый
контроль», курс лекций, Москва 2005
16. В.М.Родионова «Финансовый контроль», учебное попсобие, Масква
2002
17. AR Maliyyə Nazirliyi internet saytı www.maliyye.gov.az
18. AR Hesablama Palatası internet saytı
www.ach.gov.az
19. AR Vergilər nazirliyi internet saytı
www.taxes.gov.az
20. «Audit», uçebnik, Moskva 1995
79
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin magistri
Əhmədov Emil Rafael oğlunun “Azərbaycan dövlət
büdcəsinin xərclərinin səmərəliliyinin artırılması yolları”
mövzusunda magistr dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin
R E F E R A T I
Mövzunun aktuallığı. Artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycan Respublikası
müstəqil bir dövlət kimi özünün yeni siyasi və iqtisadi inkişaf yolunu keçmiş və
inzibati idarəetmə ideyalarından imtina etmşdir. Bu da iqtisadi və sosial həyatda
zəruri dəyişikliklərə səbəb olmuş, respublikada bazar iqtisadiyyatına keçidi və azad
sektorun inkişaf etdirilməsi şəraitini yaratmışdır. Bu isə dövlət büdcəsinin
əhəmiyyəti və rolunu heç də azaltmır, lakin onun bazar iqtisadiyyatı və sosial
şəraitə uyğun olaraq bazar iqtisadiyyatı tələblərinə cavab verə biləcək səviyyədə
inkişaf etdirilməsi zərurətini irəli sürür.
Hal-hazırda respublikamızda büdcə xərclərinin çox geniş şəbəkəsi fəaliyyət
göstərir. Olduqca zəruri olan geniş istiqamətdə mövcud olan ən ciddi problem
büdcədən maliyyələşdirilmədə qarşıya çıxan çətinliklərdir.
Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcə xərci 2014-cü ildə 20,063 milyon
manat proqnozlaşdırılmışdır ki, bu da 2013-cü ilin xərclərindən 10,4 % artıqdır.
Müasir şəraitdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində zəruri maliyyə vəsaiti üçün
mənbələr tapılmasında ciddi manelər meydana çıxır. Eyni zamanda büdcə
xərclərinin səmərəliliyinin təkmilləşdirilməsi və həmin vəsaitlərin xərclənməsinə
maliyyə nəzarətinin gücləndirilməsi və yenidən qurulması zərurəti yaranır.
Bazar iqtisadiyyatı və elmi-texniki tərəqqinin getdikcə sürətlənməsi şəraitində
büdcə idarə və təşkilatların fəaliyyətin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, inkişafının və
idarə olunmasının habelə ümumi problemin özəyində duran büdcə xərclərinin
təkmilləşdirilməsi məsələsi son dərəcədə böyük əhəmiyyətə malikdir.
İndiki şəratidə ölkənin milli-ictimai inkişafı prosesində yeni mərhələlər, bəzən
çətin dərk edilə bilən,lakin mütləq və zəruri proseslər meydana çıxır ki, bunların da
80
həlli ölkənin sosial və iqtisadi səviyyəsindən aslıdır. Dövlət büdcəsi bu proseslərin
hər biri ilə əlaqədardır. Belə ki, məlum olduğu kimi respublikada bütün sosial-
mədəni tədbirlər, idarəetmə aparatı, elmin inkşafı və sair idarə və təşkilatlar hal-
hazırda Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir və
gələcəkdə də bu vəziyyət cüzi bir dəyişikliklə davam edəcəkdir.
Beləliklə qeyd etdiyimiz kimi suveren respublikamızda büdcə məsələsi
sisteminə də ciddi təsir göstərir və zəruri dəyişikliklərə səbəb olur. Bundan asılı
olaraq da bazar iqtisadiyatı şəraitində büdcənin mahiyyəti və əhəmiyyəti,
xərclərinin təsnifatı, proqnozlaşdırılması, icrası və ona maliyyə nəzarəti və
sonunda xüsusən də maliyyələşdirilmənin təkmilləşdirilməsi müstəsna əhəmiyyətə
malik olması ilə aktualdır.
Bazar iqtisadiyyatı dövründa büdcə xərclərinin maliyyələşməsi kimi əsas və
vacib bir məsələnin həyata keçirilməsi və faktiki son illərdəki maliyyələşdirmənin
dinamikası və nəzərdə tutulmuş məbləğlərlə icranın vəziyyəti və istiqaməti
göstərilmişdir.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya üçün bu istiqamətdə vacib olan uçot və
nəzarətin xüsusi rolu aydın tədqiq edilmişdir. Daha sonra bazar iqtisadiyyatı
tələblərinə uyğun büdcə xərclərinin səmərəliliyinin artırılması məsələləri indiki
vəziyyətdə mümkün qədər
istifadə etməklə tədqiq edilir.
Dissertasiya işinin məqsədi. Tədqiqatın məqsədi Azərbaycanda dövlət büdcə
xərclərinin müasir vəziyyətini təhlil etmək, optimallaşdırılması və ümumiyyətlə
Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminin səmərəsinin yüksəldilməsinə səbəb
ola biləsi elmi-praktiki tədbirlər işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın obyekti. Tədqiqat işinin obyekti Azərbaycan Respublikasında
müasir dövrdə ölkənin maliyyə siyasəti, bu siyasətin icrası gedişində dövlətin,
büdcə sistemi orqanlarının fəaliyyəti, ölkədə həyata keçirilmiş maliyyə sahəsində
müasir təcrübədən ibarətdir.
Tədqiqatın predmeti. Tədqiqat işinin predmeti Azərbaycan Respublikasında
bütün səviyyələrdə büdcə xərclərinə aid nəzəri və praktiki problemlərin məcmusu,
bu sahədə dövlət orqanlarının vəzifələrindən ibarətdir. Baxmayaraq ki, bu sahədə
81
ölkəmizdə son 20 ildə xeyli irəliliəyişlər hiss edilir, hələ də bu sahədə öz həllini
tələb edən xeyli problemlər mövcuddur.
Tədqiqatın metodoloji bazası. Tədqiqatın metodoloji bazası Azərbaycan
Respublikası hökumətinin Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminin qərar və
qətnamələri, Milli Məclisin qərarları, müzakirə materialları, büdcə, maliyyə və
vergi orqanları rəhbərləri və aparıcı mütəxəssislərin iqtisadiyyat, maliyyə və pul
dövriyyəsinə aid təklif və tövsiyyələrindən ibarətdir. Dissertasiya işinin yazılışında
bir sıra Azərbaycan və xarici ölkə iqtisadçı alimlərin, monoqrafiya və
məqalələrindən istifadə edilmişdir.
Dissertasiya işi girişdən üç fəsil, nəticə və istifadə olunan ədəbiyyat
siyahısından ibarət olaraq yazılmışdır.
Birinci fəsildə dövlət büdcəsinin xərclərinin nəzəri və metodoloji əsasları
nəzəri cəhətdən izah olunur.
İkinci fəsildə dövlət büdcə xərclərinin səmərəli təhlili araşdırılır.
Üçüncü fəsildə dövlət büdcə xərclərinin səmərəliliyinin artırılması yolları
informasiya axınının avtomatlaşdırılması tədqiq olunmuşdur.
Tədqiqatın gedişində çıxarılmış nəticələr və tədqiq olunan problem üzrə bir
sıra əməli təkliflər vardır.
Dövlət üçün, xalq üçün əvəzsiz olan sahələrin inkişafı və təkmilləşdirilməsi
daimə diqqət mərkəzində olmalıdır.
Gələcəkcə bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun olaraq büdcə xərclərin zəruri
həcmi daha dəqiq müəyyənləşdirilsin.
Büdcə xərclərinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində aşağıdakı iqtisadi
tədbirlər həyata keçirilməlidir:
- ştat kontingentinin sayına görə planlaşdırma;
- qeyri-dövlət təhsil sistemini də inkişaf etdirmək;
- maliyyələşdirmədə valideyn və digər təşkilatların könüllü iştirakı;
- yerli hakimiyyət orqanlarının vəsaiti hesabına müxtəlif maliyyələşmə
prinsiplərinin tətbiqi;
- beynəlxalq proqramlarda iştirak etmək;
82
- xarici investor vəsaitlərinin respublika iqtisadiyyatına cəlb etmək;
- köməklik göstərən xarici və yerli müəssisələrə güzəştli vergi sisteminin
tətbiqi ilə onların maraqlarını artırmaq;
-beynəlxalq normalara uyğun kadr hazırlığının planlaşdırılması, bu
istiqamətdə müasir təhlil və proqnozlaşdırma mexanixmlərin tətbiqi və s.
Respublikamızda son illərdə yaradılmış xəzinədarlığın bəzi çatışmazlıqlarını
aradan qaldırmaqla daha da təkmilləşdirmək lazımdır.
Bütün sahələrdə kompüter sistemi ilə təchiz edilməklə informasiya axınını
təkmilləşdirmək lazımdır. Bu da idarə və təşkilatların müvafiq orqanlarla qarşılıqlı
nəzarətinə daha da yaxşı imkan yaradacaqdır.
Ümumiyyətlə istər büdcə, istərsə də büdcədən kəran maliyyə vəsaitlərindən və
ehtiyatlarından səmərəli, qənaətlə, düzgün və təyinatı üzrə istifadə edilməsi üçün
bütün büdcə və təşkilatlarında sağlam, möhkəm maliyyə mexanizmi qurulmalıdır.
Milli iqtisadi və mənəvi inkişaf naminə maksimum hər cür imkanlardan
istifadə etmək lazımdır.
83
Резюме
В диссертационной работе исследованы пути повышения
эффективности расходов государственного бюджета. В нем обосновывается
актуальность, цель и задачи, практическая значимость исследования, а также
исследуются
теоритические
и
методологические
основы
изучения
эффективности расходов государственного бюджета.
На основе анализа дается современное состояние эффективности
использования бюджетных средств, роль финансового контроля и ее оценки.
Диссертация характеризует основные направления путей повышения
эффективности расходов государственного бюджета. Определены основные
направления
совершенствованного
финансирования
отдельных
видов
расходов государственного бюджета.
84
Summary
On this dissertation researched the ways to increase the effectiveness of state
budget expenditures. It substantiates the relevance, purpose and objectives, the
practical significance of tically and methodological basis of studying the
effectiveness of the state budget expenditures.
Based on the analysis given the current state of efficiency of budgetary
funds, the role of financial control and evaluation. Thesis describes the main
directions of the state budget expenditures. Also defined the main directions to
improve the financing of certain types of the state budget expenditures.
Dostları ilə paylaş: |