27
səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsi; altıncısı – auditor qaydasında yoxlama və
qiymətləndirmə.
Lakin ayrı-ayrı ölkələrdə xəzinədarlıq qarşısında duran vəzifələrin məzmunu
eyni olmur. Eyni zamanda bəzi ölkələrin xəzinədarlıq sistemi öz üzərində bütün
fəaliyyət növləri ilə bağlı olan məsuliyyəti götürmək istəmirlər. Hətta belə halların
özündə də, xəzinədarlıq büdcə gəlirləri və xərclərinin səmərəli qurulmasında bu və
ya digər formada iştirak edirlər. Xəzinədarlığın büdcə gəlirləri fəaliyəti üzrə
aşağıdakı kimidir: 1) vergilərin təşkili məsələləri; 2) banklar vasitəsilə büdcəyə
daxilolmaların müəyyən edilməsi məqsədilə banklarla danışıqların aparılması; 3)
bank sistemi vəsitəsilə daxiolmaların toplanması və nəzarəti; 4) daxilolmaların
müxtəlif dövlət idarəçiliyi orqanları və xüsusi proqramlar üzrə bölüşdürülməsi.
Bundan başqa xəzinədarlıq resursların bölüşdürülməsi, xərclənməsi, büdcə
vahidləri üzrə (nazirlik, idarə və s.) ayrılması və s məsələlərlə də məşğul olur.
Beynəlxalq təcrübə və respublikamızda formalaşan maliyyə sistemi mövcud
vəziyyətdə bu məsələlərin düzgün və beynəlxalq standartlara uyğun həll edilməsi
üçün müvafiq təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsini və praktiki olaraq alternativi
olmayan qərarın – Maliyyə Nazirliyinin nəzdində Dövlət Xəzinədarlığın
yaradılmasını tələb edirdi.
Bazar iqtisadiyyatının mövcud olduğu bütün sivil dünya ölkələrində
xəzinədarlıq sistemi dövlət maliyyəsinin əsas elementlərindən biri kimi çoxdan
formalaşmış və səmərəli fəaliyyət göstərir. Hər bir ölkənin konkret inkişaf
səviyyəsindən və idarəetmə prinsiplərindən asılı olaraq, xəzinədarlıq sisteminin
yerinə yetirdiyi funksiyalar çoxşaxəli olub bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir.
Eyni zamanda yerinə yetirdiyi funksiyalarla şərtlənən xəzinədarlıq-maliyyə
sisteminin əsas tərkib elementlərindən biri kimi büdcənin icrası üzrə ən vacib
iqtisadi qurumların fəaliyyətini əlaqələndirməyə və dövlətin malik olduğu maliyyə
vəsaitlərini optimal idarə etməyə imkan verir. Lakin buna baxmayaraq keçid
dövrünü yaşayan MDB ölkələrindən fərqli olaraq respublikamızda xəzinədarlıq
sisteminin yaradılmasına nisbətən gec başlandı. Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti «Azərbaycan Respublikasında Dövlət Xəzinədarlığın yaradılması
28
haqqında» 04 oktyabr 1995-ci il tarixli Fərmanı imzalayaraq büdcədən
maliyyələşən bütün təşkilatların hesablaşma hesablarının istisnasız olaraq
bağlanması haqqında göstəriş verdi və beləliklə də, dövlət resurslarının saxlanması
və idarə edilməsi üçün «vahid hesab» anlayışının yaradılmasının bünövrəsini
qoydu. Maliyyə sektorunda bu istiqamətdi aparılan islahatların əhəmiyyətini və
beynəlxalq insitutlar tərəfindən ciddi dəstəklənməsini nəzərə alaraq və eyni
zamanda bu prosesin gedişinə mənfi təsir göstərə biləcək hər hansı manəenin
qarşısını almaq məqsədilə Respublika Prezidentinin 16 may 1997-ci il tarixində
«Azərbaycan Respublikasında Dövlət Xəzinədarlığın fəaliyyətinin tənzimlənməsi
haqqında» Sərəncam imzaladı. Bununla da, respublikamızda dövlət maliyyə
vəsaitlərindən istifadə olunmasının səmərəli mexanizminin formalaşdırılması, bu
vəsaitlərin birbaşa son təyinatına çatdırılması və onunla bağlı əməliyyatların yalnız
xəzinə hesablarının vasitəsilə aparılması üçün zəruri hüquqi baza yaradıldı.
Maliyyə Nazirliyi tərəfindən bu hüquqi bazaya əsaslanaraq respublikamızda çevik
xəzinədarlıq sisteminin yaradılması üçün müvafiq normativ sənədlər hazırlandı
büdcə və büdcədənkənar vəsaitləri üzrə bütün maliyyə əməliyyatları xəzinə
hesabları vasitəsilə həyata keçirilməyə başladı.
Dövlət xəzinədarlığının yaradılmasında əsas məqsəd – dövlət maliyyə
vəsaitlərinin optimal idarəetməsinə şərait yaratmışdır. Bu isə təbii ki, xəzinədarlığa
aşağıda göstərilən müvafiq normativ hüquqi aktlarda təsbit olunmuş geniş vəzifə
və funksiyaların tapşırılmasını tələb edirdi:
- müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq, büdcə və büdcədənkənar
daxilolmaların mədaxil edilməsi, bölüşdürülməsi və paylanması əməliyyatlarının
həyata keçirilməsi;
- büdcə daxilolmaların vəziyyətindən asılı olaraq, təsdiq edilmiş dövlət
büdcəsində nəzərdə tutulmuş tədbirlərin maliyyələşməsinin həyata keçirilməsi;
- dövlət büdcəsi vəsaitlərinin idarə edilməsi. O cümlədən mərkəzləşdirilmiş
xərclər üzrə nəzərdə tutulmuş resurslardan istifadənin səmərəliliyinin təmin
edilməsi məqsədilə maliyyə planlaşdırılmasının həyata keçirilməsi;
29
- ehtiyat fondundan və investisiya xərclərindən vəsaitlərin hökumətin
müəyyən etdiyi təyinatlar üzrə yönəldilməsinin təmin edilməsi;
- dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş xərclər üzrə dövlət öhdəliklrinin qəbul
edilməsi, büdcə təşkilatları tərəfindən alınan malların qəbul edilən iş xidmətlərinin
uçotu üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi və büdcə xərclərinin kassa icrasının
yerinə yetirilməsi;
- dövlət büdcəsində büdcə kəsirinin ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş
maliyyələşmə mənbələrindən istifadə edilməsi;
- büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitlərinin və məqsədli büdcə
fondlarının gəlir və xərclərinin kassa icrasının həyata keçirilməsi;
- xəzinə hesabları üzrə əməliyyatların həyata keçirilməsi və onların uçotunun
təşkil edilməsi;
- dövlət büdcəsindən ayrılan vəsitlərdən təyinatı üzrə istifadə olunmasına,
büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitlərinin maliyyə orqanları ilə
razılaşdırılmış qaydada təsdiq edilmiş smetalara uyğun istiafdəsində ümumi
nəzarətin təşkil edilməsi və s.
Respublikamızda xəzinədarlıq sisteminin yaradılmasına nisbətən gec
başlanmasına baxmayaraq ölkə rəhbərliyinin bilavasitə qayğısı və köməkliyi ilə bu
sistemin formalaşdırılması və təşəkkül tapması üçün çox işlər görülmüş, sistemin
bütün elementləri qısa müddətdə uğurla həyata keçirilmiş və əldə olunmuş
nəticələr beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən yüksək qiymətlindirilmişdir.
Müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq büdcə vəsaitlərinin xərclənməsi
mərkəzləşdirilmiş qaydada Baş Dövlət Xəzinədarlığı tərəfindən həyata keçirilir ki,
bu da ödənişlər üzrə borcların əmələ gəlməsinin qarşısını almağa, büdcə
təşkilatlarını resursla müntəzəm təmin etməyə və zəruri dövlət ödənişlərini
vaxtında həyata keçirməy, büdcə vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi üzərində cari
nəzarəti etməyə imkan verir.
Hazırda respublikamızda beynəlxalq standartlara uyğun xəzinədarlıq sistemi
yaradılmış, dövlətə məxsus maliyyə vəsaitlərinin vahid mərkəzdən idarə olunması
təmin olunmuş, bu vəsaitlərin daxil olması və xərclənməsi üzərində dövlət nəzarəti
Dostları ilə paylaş: |