Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
65
S.Ə.QASIMOVA
Tarixçi, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com
BÖYÜK BULQAR DÖVLƏTI
Açar sözlər: bulqarlar, tayfa birliyi, dövlət qurumu, bulqarların irsi
Ключевые слова: булгары, племенное объединение, государственная структура,
коренное наследие булгар
Key words: Bulgars, tribal association, state structure, indigenous heritage of Bulgarians
X əsrdə Orta Volqa boyu ərazilərdə tarixi mənbələrdə Volqa Bulqariyası adı ilə məşhur
olan iri dövlət qurumu meydana gəldi. Artıq dövlətin adının özü ondan xəbər verir ki, bulqar
tayfaları onun formalaşmasında fəal iştirak etmişlər. Lakin Tankeyev qəbirstanlığının mate-
riallarının göstərdiyi kimi, Volqa Bulqariyasının əhalisinin əsas etnik kütləsi bulqar deyil, baş-
qa mənşəli türk tayfaları və yerli fin uqor xalqlarından – mari, udmurt, komi permyakların
əcdadları təşkil etmişdi.
Monqollara qədərki dövrdə Volqa Bulqariyasının mədəniyyətinin formalaşmasında
gəlmə bulqar tayfalarının rolunun böyük olub-olmamasını Böyük Tərxan və ona yaxın olan
qəbirstanlıqların materiallarının X-XIII əsrlərə aid Volqa Bulqariyasının abidələri ilə müqayi-
səsi göstərə bilər. Böyük Tərxan və Kaybel qəbirstanlıqları monqollara qədərki dövrdə demək
olar ki, Volqa Bulqariyasının ərazisinin mərkəzi hissəsində yerləşmişdi. Lakin, çox maraqlıdır
ki, nə birinci, nə də ikinci qəbirstanlığın yanında onlara sinxron olan mərkəzlər yoxdur.
Böyük Tərxan tipli qablar bu abidələrin heç birində aşkar edilməmişdir. Böyük Tərxan
qəbirstanlığını əhatə edən rayonlarda bu dövrə aid məskənlərin olmamasını onların öyrənil-
məsi ilə izah etmək çətin olardı. Bir qrup alimlər bunu onunla izah edirlər ki, bu, erkən bulqar
tayfalarının təsərrüfat və məişətinin xarakteri ilə bağlı idi. Erkən bulqar tayfaları müəyyən
dərəcədə yarımköçəri maldarlar idi ki, bu da Böyük Tərxan qəbirstanlığının dəfn adəti və dəfn
inventarının təhlil olunması ilə təsdiqlənir.
Qəbirstanlığın osteoloji materialları içərisində at və qoyun sümükləri üstünlük təşkil
edir. Sürünün belə tərkibi köçəri maldar tayfalar üçün (ən çox yayılmış heyvanlar at və qoyun
idi) xarakterikdir. Böyük Tərxanın 358 qəbrində bir dənə də balta tapılmamış və (halbuki
köçərilər üçün tipik bir haldır) atın parçalara ayrıldığı vəziyyət müşahidə olunmamışdı. Bu
arxeoliji materiallar yazılı mənbələrlə də təsdiqlənir. Hələ İordan VI əsr Qara dəniz sahili hun-
bulqar tayfalarını təsvir edərkən yazırdı: Yayda onlar çöl boyunca səpələnir və mal-qaraları
üçün qida olan yerlərdə düşərgələrini salırdılar [1,23]. On üç tayfa arasında bulqarları (burqar)
qeyd edən suriya xronikası təsvir edir ki, onlar çadırlarda yaşayırlar, mal, balıq, ət, vəhşi
heyvanlar və silahla yaşayırlar [2,165]. Bulqarların yarımköçəri siması çox güman ki, VIII-IX
əsrlərdə də saxlanılmışdır, ona görə ki İbn Fadlanın sözləri X əsrə aiddir. O, bildirir ki, bulqar
kübarları yazın gəlişi ilə alaçıqları ilə birlikdə köç yerlərinə yollanırdılar və uzun müddət
çadırlarda yaşayırdılar [3,39].
Bulqar tayfalarının köçəri təsərrüfat quruluşunun qalıqları Volqa Bulqariyasının təsərrü-
fatının əkinçi əsası ilə uyğunlaşmır, belə ki, Volqa Bulqariyasında X-XI əsrlərdə artıq əsas
yaşayış yerləri uzunmüddətli istehkamlı şəhərlər, şəhərciklər, kənd və qəsəbələr idi [4,30-31].
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
66
Böyük Tərxan qəbirstanlığının dulusçuluq keramikasının formaları kifayət qədər yeknə-
səkdir: dolça, küpə, parçalar həmişə alçaq gövdəli və daha çox enliyi aşağı tərəf yönəlir. X-
XIII əsrlər keramikası üçün forma müxtəlifliyi xarakterikdir, bununla yanaşı müqayisə olunan
formalar (dolça, küpə, parçlar) daha dartılmış proporsiyaları ilə Böyük Tərxan məmulatların-
dan fərqlənir.
Dulusçuluq keramikasının bəzədilməsində əsaslı rolu X-XIII əsrlərdə həm qoyulma tex-
nikası, həm də təsvirə görə kifayət qədər müxtəlif olan ornament demək olar ki yoxdur.
Bir sıra Böyük Tərxan qablarının altında möhür vardır ki, təsvirə görə bir neçə varia-
siyalarla yeddi tipə bölünür. X-XIII əsrlərə aid qabların heç birində bu möhürün dəqiq surəti
yoxdur. Lakin X əsrdə Bolqarıstanda bulqar çarlarının adına kəsilmiş bəzi sikkələr üzərində A
hərfinin çevrilmiş formasına bənzər damğalar mövcuddur [5, 164-165].
Ümumilikdə qeyd etmək lazımdır ki, Böyük Tərxan qəbirstanlığının keramikası çətin ki
X-XIII əsr keramikasının inkişafının əsasında durmuş olsun. Burada çox güman ki, Tankeyev
qəbirstanlığında təqdim olunmuş keramika müəyyənedici rola malik idi. Tankeyev qəbirstanlı-
ğının dulusçuluq keramikası həm ümumi forma, həm də detallarına görə X-XIII əsrlər Volqa
Bulqariyasına daha yaxın idi. Qabların rəngində də böyük yaxınlıq müşahidə edilir.
Monqol işğalına qədərki dövrdə Volqa Bulqariyası mədəniyyəti üçün xarakterik müxtəlif
təyinatlı – silah, əmək alətlərinin hissələrindən tutmuş bəzək və mərasim əşyalarına qədər –
sümük məmulatlarının geniş yayılması idi. Böyük Tərxan qəbirstanlığında sümük məmulatla-
rının sayı çox azdır və onların təyinatı olduqca məhduddur – bu, ox və oxluqların bir hissəsi
idi. Sümük məmulatlarından istifadə Tankeyev qəbirstanlığı üçün səciyyəvidir.
Metal və başqa materiallardan hazırlanmış bəzək əşyaları X-XIII əsr abidələrində tez-tez
rast gəlinir. Belə ki, bu dövr üçün adi tapıntı müxtəlif forma və variantları olan muncuqlar idi.
Məlumdur ki, muncuqlar Böyük Tərxan qəbristanlığı üçün xarakterik deyil, halbuki Tankeyev
qəbristanlığında onların sayı çoxdur. Böyük Tərxan qəbristanlığının metal-bəzək əşyaları kifa-
yət qədər orijinaldır və X-XIII əsrlər bəzək əşyaları ilə oxşar deyil [5,168].
Əgər sırğa və asmalıq bəzək əşyalarını götürsək, onda demək olar ki bulqar-saltov tipli
sırğalar X-XIII əsrlərdə məlum deyildi. Burada muncuqlu sırğalar daha geniş yayılmışdı, onun
sadə formasına Tankeyev qəbirstanlığında rast gəlmək mümkündür.
Böyük Tərxan qəbristanlığında olduqca tez-tez rast gəlinən tapıntı mis və bürünc qar-
maqlar idi ki paltarda düymə kimi istifadə olunurdu. X-XIII əsrlərin materiallarında belə pred-
metlər mövcud deyil, bu da onunla izah olunur ki, bu dövrdə qarmaq əvəzinə sümükdən olan
yarımşar şəkilli və ya bürünc düymələrdən istifadə olunurdu. Döğrudur ki, Böyük Tərxan
qəbristanlığının qəbirlərində bürünc düymələrə də rast gəlinir, lakin onlar adətən kiçik, sar-
şəkilli formada, ornamentsiz olur, lakin X-XIII əsrlər və Tankeyev qəbristanlığının material-
larında damcı və sarşəkilli formada həndəsi və bitki ornamentli böyük düymələr təşkil edir.
X-XIII əsrlər bəzəklərin tərkibinin başqa özəlliyi Tankeyev qəbristanlığı üçün də
xarakterik olan müxtəlif asması olan səs salan asmalıqların çox olması idi. Görünür, burada X-
XIII əsrlər Volqa Bulqariyasının mədəniyyətinə Kama boyu tayfaların – udmurt və komilərin
güclü təsiri özünü göstərir, belə ki, belə bəzək əşyaları onların mədəniyyəti üçün spesifik idi.
Təəssüflər olsun ki, Böyük Tərxan qəbristanlığının dəfn adətini və Volqa Bulqariyasının
qəbristanlıqlarını X əsrdən sonra müqayisə etmək mümkün deyil, ona görə ki, sonuncular
üçün bütün etnik xüsusiyyətləri məhv edən islam dəfn mərasimi xarakterikdir.
Beləliklə, Böyük Tərxan qəbristanlığının dəfn inventarı və adətinin X-XIII əsrlər Volqa
Bulqariyasının abidələrinin materialları ilə yuxarıda aparılan müqayisəsi belə bir fikrə gəlmə-
yə əsas verir ki, Böyük Tərxan və ona yaxın olan qəbristanlıqları qoumuş olan əhalinin mədə-
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
67
niyyətinin formalaşmasında böyük deyil. Görünür, Volqa Bulqariyasının etno-mədəni əsası
fərqli olmuşdu.
Volqa Bulqariyasının yarandığı dövrə aid olan IX-X əsr yazılı mənbələri bu dövrdə orta
Volqanın əhalisinin mürəkkəb etnik tərkibli olduğunu qeyd edirlər. Məsələn, ən erkən ərəb
coğrafiyaşünaslarından biri İbn Xordadbeh əsrin sonunda Avrasiyanın türk tayfalarını sadala-
yır və peçeneqləri Ural və Volqa arasında yerləşdirir [6,144-145].
X əsrin başlanğıcında Volqa Bulqariyası haqqında daha ətraflı məlumatları İbn Ruste və
İbn Fadlan verir. İbn Ruste bulqarların ərazisi haqqında məlumatla yanaşı yazır ki, bulqarlar
üç qrupa bölünür: bir qrup Bersula, o biri Eseqci və üçüncüsü Bulqar adlanır [6,145]. İbn Fad-
lan İbn Rustenin ardınca Volqada gördüyü birliyin çoxtayfalı xarakteri haqqında yazır: burada
adətən sakalibelərin çarı adlanan böyük çar Axmuşla yanaşı iki nəfər eskel tayfasının çarı,
Viriq adlı knyazla sivan (suvaz) xalqı brancar adı altında beş min sayda ev adamları qeyd edi-
lir [3,138]. Maraqlıdır ki, onların hamısı bulqar deyil,“sakalibe” ümumi adı altında birləşir. Bu
termin əhalini daha geniş anlamda ifadə edirdi, nəinki bir tayfa ittifaqının etnik qrupu kimi.
İbn Fadlan sakalibe adını cəmi 16 dəfə çəkib, halbuki bulqarların adını bir dəfə Axmu-
şun adından xütbə oxunarkən çəkib: Ay Allah! Yeltivarın çarı, Bulqarların çarını qoru!(3,132).
Bu ifadə və başqa bir neçə müqayisədən çıxış edərək A.P.Kovalevski hesab edir ki, “bulqarla-
rın çarı” titulu bütün bulqar tayfalarının deyil, yalnız bir bulqar tayfasının çarı və ya daha də-
qiq knyaz edir [3,142]. Ola bilsin ki, İbn Fadlan tərəfindən qeyd edilən başqa tayfalar (eseqel,
sivan) bulqar deyildi, belə ki, əks tədqirdə onların xüsusi etnik adı olan tayfa kimi ayırmağın
mənası yox idi.
X əsrin birinci yarısında formalaşan dövlətin tərkibinə başkirlər, peçeneqlər və oğuzlar
daxil idi. Onlarla Volqa Bulqariyasından bilavasitə yaxınlıqda görüşü İbn Fadlan təsvir edir.
Bununla bağlı Almuşu öz kürəkəni adlandıran quz ordusunun sərkərdəsi Etrekin qeydi maraq-
lıdır. Görünür, Almuş Etrekin qızı və ya bacısı ilə ailə qurmuşdu.
Bu sahədə B.N.Zaxoder Volqa boyu ərazilər haqqında ərəb və fars mənbələrinin bütün
məlumatlarını “Şərqi Avropa haqqında məlumatların Xəzər məcmuəsində” ümumiləşdirməyə
cəhd etmişdi. Bu əsərin birinci hissəsində Volqa Bulqariyasının ərazisi,əhalisi və sərhəd ra-
yonları haqqında məlumatların xülasəsi verilmişdir. Bu hissədə belə bir maraqlı qeyd vardır
ki, bulqarların çarı Ahmuş kiçik qrupun canişinidir və onun beş yüz sayda soydaşı vardır [7,
27]. Bulqarların yerləşdiyi ərazilər haqqında bulqarlardan şərq və cənuba – dağlar, qərbə İtil
çayı, şimalda peçeneqlərin vilayəti qeyd edilmişdir. Bulqarların bilavasitə qonşuları kimi pe-
çeneqlər haqqında qeydlər Burtaslar bölməsində yer alır: “Burtaslar dim peçeneqlərlə müha-
ribə aparır... Burtasların vilayətindən şərqə İtil çayı, cənuba xəzərlər, qərbə -v.n.nd.r, şimala
türk peçeneqləri [7, 27]. Nəzərə alsaq ki, demək olar ki, bütün mənbələr burtasları cənubdan
xəzərlər və şimaldan bulqarlar arasında yerləşdirir, onda hesab etmək olar ki, türk peçeneqləri
burada bulqarlarla yanaşı yerləşir. Bu fikir daha konkret şəkildə maydar-türklər haqqında böl-
mədə ifadə edilmişdir: Madyarların sərhədlərinin başlanğıcı – peçeneqlərin (və ya bulqarların)
və bulqar a.s.k.l. (eseqel) ölkələri arasındadır” [7, 28].
XI əsrin əvvəllərində Orta Asiyanın ən qüdrətli alimi Əhməd əl- Biruni öz coğrafi əsəri
“Kitab əl-Təfhim”də yazırdı ki, yeddinci iqlimin əhatə etdiyi vilayət Başxart dağları, peçe-
neqlərin sərhədləri, Suvar və Bulqar şəhərləri vasitəsilə keçir [7, 29].
Hətta XII əsrdə Volqa Bulqariyasının etnik tərkibi artıq müəyyən dərəcədə dağıldığı vaxt
mənbələr Bulqar yaxınlığında məskunlaşmış türkdilli tayfaların çoxluğundan danışır. Məsələn,
Əbdülhəmid əl-Qannatı (1136-cı il) yazır O (Bulqar) şam ağacından tikilmiş, divarları palıd
ağacından olan, ətrafında sayı-hesabı olmayan türk tayfalarının yaşadığı şəhərdir [5, 173]. XII
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
68
əsrin ən qüdrətli ərəb coğrafiyaşünaslarından olan Əbu Abd-Allah Məhəmməd İdrisi öz coğ-
rafi məcmuəsində Volqa Bulqariyasının torpaqlarının təsvirinə böyük yer ayırır. Çox maraq-
lıdır ki, Volqa Bulqariyasının ərazisində iki əhali qrupunu yerləşdirir. Bulqar şəhəri yaxın-
lığında türk bulqarlarının torpaqlarını, Kama boyu ərazilərdə yenə də türk bulqarları adı altın-
da sakinləri. Onlardan şimala doğru türk peçeneqlər tərəfindən tutulmuş vilayət qeyd edilir [5,
173].
Yazılı və arxeoloji mənbələrə istinadən belə düşünmək olar ki, Orta Volqada gəlmə bul-
qarlar Tankeyev qəbirstanlığının materiallarının göstərdiyi kimi öz çevrələrinə yerli fin-uqor
əhalisinin qrupunu daxil edən türk dilli tayfaların böyük kütləsi ilə qarşılaşdılar. Əgər iqtisadi
cəhətdən bu tayfalar bulqar tayfaları ilə eyni səviyyədə və hətta ola bilsin, bir qədər də üstün
dayanırdılarsa, (oturaq əkinçiliyə keçid hesabına) lakin hərbi və sosial təşkilatçılıq baxımından
bulqarlar çox güman ki, aparıcı mövqeyə malik idilər. B.D.Qrekov hesab edir ki, bulqar çarı
Ahmuşun hərbi drujinası vardı və bu onun əsas dayaq mövqeyini təşkil edirdi [8, 164]. Çox
güman ki, bulqar əyanları drujina ilə IX-X əsrlərdə formalaşan dövlətdə hakimiyyəti əllərinə
ala bildilər, buna görə təbii olaraq bu dövlət hakim qrupun adından belə adlandırılmağa baş-
landı. Burada Orta Volqada yəqin ki, həmin mənzərə təkrar olundu ki, bunu birinci minillikdə
Asiya və Avropanın bir sıra erkən dövlət qurumları üçün müşahidə etmək olardı. Nümunə
olaraq səlcuqlar, xəzərlər, dunay bulqarları və başqalarını göstərmək olar.
Bu baxımdan Dunay Bulqariyasının formalaşması prosesi maraqlıdır. VII əsrin 70- ci
illərində məlum olduğu kimi Asparuxun Dunaya gəldi və slavyan ittifaqı “yeddi tayfa” tərəfin-
dən məskunlaşmış vilayətlərə irəliləyərək onlar üzərinə xərac qoydu. Xan Asparux özünü
dövlətin başçısı elan etdi və bulqar əyanları güclü hərbi təşkilatlanmaya istinad edərək slavyan
əyanlarını sıxışdıraraq birinci yeri ələ aldı, o vaxta qədər yeddi slavyan tayfası kimi tanınan
dövlət Bulqariya adlanmağa başladı.
Lakin köçəri-bulqarlar slavyanlarda mövcud olan istehsal münasibətlərinə heç bir
dəyişiklik etmədilər və tezliklə özləri onların həyat tərzinə keçdilər. Həmin hadisəni mədəni
münasibətlərə də aid etmək olar. Slavyanların gəlmə bulqarlar üzərində təsərrüfat və mədəni
üstünlüyü və slavyanların sayca çoxluğu son nəticədə bulqarların slavyan mühitində tam əri-
məsinə gətirib çıxardı.Volqada da Bulqariyasının yarandığı dövrdə bulqar əyanlarının irəli
sürdüyü bulqar çarlarından biri Almuş bütün qalan tayfalar üzərinə xərac qoydu və bundan
əlavə xərac və ya vergi yalnız hər evdən götürülmürdü, həm də toydan, ticarətdən və hücumlar
zamanı əldə olunmuş qənimətdən alınırdı. Güman etmək olar ki, əsasən bulqar çarının haki-
miyyəti altında olan tabe tayfalar xərac verirdilər.
Almuşun deməli həm də bulqar əyanlarının hakimiyyəti X əsrin birinci yarısında hələ
kifayət qədər möhkəm və sabit deyildi. Formal olaraq Almuşa tabe olan tayfalar tez-tez itaət
altından çıxırdılar. İbn Fadlan savan tayfa qruplaşmasından bir hissəsinin Almuşun yerdəyiş-
mə ilə bağlı əmrinə tabe olmaqdan imtina etmələri haqqında məlumat verir. Onlar imtina etdi-
lər və iki hissəyə parçalandılar. Bir hissə zəif idi və onların üzərində özünü çar Virıq adlı bir
şəxs elan etdi. Almuş təhdid və hədə qorxuya əl atmağa məcbur oldu – kim mənə qarşı gəlsə,
onu qılıncdan keçirəcəyəm. Görünür, məhz bu mürəkkəb mühitdə öz mövqeyini möhkəmlən-
dirmək üçün Almuş ərəb xəlifəsi Müqtədirə müraciət etdi və ondan ona qarşı olan çarlardan
müdafiə olunmaq üçün istehkamın tikilməsində yardım etməsini xahiş etdi. Bu ifadədə Almu-
şun düşmənlərinin çox sayda olması haqqında fikir açıq-aydın səslənir. Təbii ki, burada Volqa
Bulqariyasının digər artıq xarici düşməni - Almuşun ehtiyat etməli olduğu xəzər çarını unut-
maq olmaz.
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
69
Görünür, hakimiyyət uğrunda daxili mübarizə fasiləli uğurla gedirdi, çünki çarın adından
sikkələrin vurulduğu dövlət paytaxtı ya Bulqar, ya Suvar, XI əsrin sonu XII əsrin əvvəllərində
isə Böyük şəhər Bilər və ya Bülər olur.
S.A.Yaninanın fikrincə X əsrin sonunda hətta iki müstəqil knyazlıq mövcud idi – biri
mərkəzi Bulqarda olan, digəri isə mərkəzi Suvarda olan. Bununla yanaşı numizmatik material-
ların öyrənilməsi X əsrin ortalarında yalnız Suvarın Bulqardan siyasi müstəqilliyi haqqında
danışmağa, həm də Suvarın Bulqardan asılı olmayan tayfaların xüsusi dövləti olduğunu demə-
yə imkan verir [5,176].
Bununla bağlı X əsr əsərlərində anonim fars coğrafiyaçısının məlumatı maraq doğurur.
Hüdud əl-Aləm bulqarlar haqqında: onlar üç qrupdurlar, baxdula iskil və bulqar. Hamısı bir-
birilə müharibə vəziyyətindədirlər. Düşmən peyda olanda onlar dostlara çevrilirlər [9,32].
Son nəticədə hakimiyyət uğrunda mübarizə bulqar əyanlarının qələbəsi ilə yekunlaşdı və
X əsrdən başlayaraq XIV əsrin sonlarına qədər Orta Volqa boyu türkdilli xalqların dövlət
birliyi bulqar adını saxlamaqda davam edirdi.
Böyük Bulqariyanın dağıldığı dövrdə bulqarların etnik adı geniş vüsət aldı və demək olar
ki,bütün qalan tayfa adlarını üstələdi. Buna görə də onların adı altında tamamilə fərqli əhali
qrupları çıxış edirdilər. Lakin mədəni münasibətlərdə keçmiş bulqar ittifaqının tayfaları olduq-
ca yaxın idilər. Onların mədəniyyətinin tarazlığına eyni ərazilərdə uzun müddət qalma, həyat
tərzində və təsərrüfat fəaliyyətində eynilik də təsir göstərirdi. Maddi komplekslərin tarazlı-
ğında Qara dəniz sahili sənət-peşə mərkəzləri və Bizansla daimi əlaqə və ticarət də az rol oy-
namamışdı. Tez-tez baş verən hərbi toqquşmalar bəzi tayfa qruplarını zəiflətmək məsələn,
kutriqur və utiqurlarla mübarizə bir əhali qrupunun başqa bir qrupla assimilyasiya olunması və
qarışıq tayfa birliklərinin meydana gəlməsinə gətirib çıxartdı.
Gəlmə tayfaların mənşəyi haqqında məsələnin araşdırılmasını çətinləşdirən amillərdən
biri də odur ki, IV-VIII əsr, yəni köçərilərin Asiyadan Qaradəniz sahili ərazilərə gəlişi döv-
rünə aid mənbələr zəif öyrənilmişdir. Buna görə də eramızın birinci minilliyinə aid Avropa
köçəriləri ilə bağlı ola bilən abidələri və vilayətləri ümumi cəhətlərinə görə qeyd etmək olar
[10,131-132].
Bulqar tayfaları ilə bağlı arxeoloji abidələr göstərir ki, VIII- X əsrlərdə bulqarların etnik
tərkibi artıq olduqca mürəkkəb idi. Bulqarların tərkibinə birinci minillikdə Şərqi Avropa
çöllərində yaşamış müxtəlif tayfa qrupları daxil idi. Mövcud materiallar əsasında bulqarların
tərkibində türk və uqor mənşəli tayfaları müəyyən etmək olur. Qəbristanlıqların materialla-
rında sarmat ənənəsi müşahidə edilmir [5,142-143].
Eranın VII-VIII əsrlərində bulqarların Orta Volqaya gəlişinə doğru həm burada, həm də
qonşu rayonlarda müxtəlif etno-mədəni birliklər mövcud idi. Onların bir hissəsi gəlmə tayfala-
rın təsirinə məruz qalırdı və eyni zamanda da öz təsirini göstərirdi.
ƏDƏBİYYAT
1.Иордан, О происхождении и делениях гетов. Пер. Е.Ч. Сарижинский, М., 1960, 436 с.
2.Пигулевская Н.В. Сирийские источники по истории народов СССР, М.Л., 1941
3.Ковалевский А.П. Книга Ахмеда Ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922
гг., Харьков, 1956, 345 с.
4.Смирнов А.П. Волжские булгары, М., 1951, 275 с.
5.Генинг В.Ф., Халиков А.Х. Ранние болгары на Волге, М., 1964, 176 с.
6.Материалы по истории Туркмении, Ашхабад, 1939
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
70
7.Заходер Б.Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе, Т. 2, Издательство
Наука, М., 1967, 210 с.
8.Греков Б.Д. Избранные труды т 1, М., Издательство АН СССР, 1957, 450 с.
9.Худуд ал-Алем, Рукопись Туманского, Л., 1930.
10.Артамонов М.И. История Хазар, Л., 1962, 523 с.
С.А.ГАСЫМОВА
Историк,
Азербайджанский Государственный Аграрный Университет
К СТАТЬЕ «ВЕЛИКОЕ БУЛГАРСКОЕ ГОСУДАРСТВО»
Статья посвящена изучению ранней истории булгарских племён, создавших Бул-
гарское государство. Известно, что о Булгарском государстве, о его создании можно
получить из арабско-персидских письменных источников и археологических материа-
лов. В данной статье история союза булгарских племен исследуется на основе письмен-
ных источников и археологических материалов. С другой стороны известно и то, что в
состав булгарского государство входили не только булгарские племена. Хотя, эти и
другие вопросы кратки, но всё - же нашли своё отражение в этой статье.
S.Ə.QASIMOVA
Historian, Azerbaijan State Aqrarian University
GREAT BULGARIAN STATE
This article is about the Bulgarians tribe. It has been dedicated to learning of the
Bulgarians early history. It is known that the information about Bulgarian state Have been
learnt on the basis most of arab – farsi written sources and archaeological materials. Bulgarian
tribe haven’t been only in structure of the Bulgarian state. This and other problems have been
reflected in the article.
Rəyçilər: t.e.n. S.İsmayılov, t.e.d. İ.M.Məmmədov
ADAU-nun “Azərbaycan tarixi, fəlsəfə və hüquq” kafedrasının 27 yanvar 2014-cü il
tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. №9).
Dostları ilə paylaş: |