əleyhissəlamın xəlifə olması arasında azı dörd-beş gün fasilə olub.
54
Bu bir neçə gün
ərzində müsəlmanlar heyrət və hökumətsizlik mühitində yaşadılar.
Qiyam başçıları Əli əleyhissəlama müraciət edirdilər. Amma Həzrət o qədər də
zahir olmurdu. Çünki qiyamçıların onunla bey’ət etmək istədiklərini gördüyündən və
xilafət başına keçmək üçün vəziyyətin yaxşı olmadığını bildiyi üçün qiyamçıların bu
təklifini özünə hüccət bilməyib buyurardı: «Məndən əl çəkin
gedin başqa adam tapın.
Çünki indi vəziyyətin siması müxtəlif olub cəhətləri ayrı-ayrıdır. (Vəziyyət çox
qarışıqdır.) Ürəklər bu vəziyyətə dözməz
ağıl bunu qəbul edə bilməz. Fəsad buludları
İslam səmasının üstünü örtmüş və doğru yol tanınmaz qalmışdır. Bilin ki
əgər sizin
təklifinizi qəbul etsəm
sizinlə öz elmimlə rəftar edəcək və onun-bunun sözlərinə qulaq
asmayıb dedi-qoduçuların sözlərinə e’tina etməyəcəyəm. Ancaq məndən əl çəksəz
mən də sizin kimilərdən biri olacağam. Bəlkə də mən yeni xəlifənin sözlərinə sizdən
yaxşı qulaq asacaq və əmrlərini sizdən yaxşı yerinə yetirəcəyəm. Mənim sizin rəhbər
və xəlifəniz olmağımdansa
sizin vəzir və məsləhətçiniz olmağım yaxşıdır.»
55
Ancaq get-gəllər
müsəlmanların tə’kidli istəkləri
keçmiş zülmlərdən cana gəlmiş
və ədalət aşiqi olan camaatın axınları Həzrət Əli əleyhissəlamın evinə çoxaldığından
Əli (əleyhissəlam) özünə vəzifə bilib camaatın bey’ətini qəbul etdi.
Əli (əleyhissəlam) Nəhcül-bəlağənin bir neçə yerində camaatın onun xilafət başına
gəlməsi üçün evinə axınları və camaatın bey’ət etmək üçün tə’kidləri barədə söhbətlər
etmişdir. Bir yerdə belə buyurur: «Camaat susamış dəvənin su görərkən sarbanın
əlindən azad olub suya hücum etdikləri kimi mənim üstümə hücum etdi. Bir-birini
sıxışdırıb çiyin-çiyinə dəyirdilər. Vəziyyət o hala çatmışdı ki
mən deyərdim məni
öldürmək istəyirlər
ya da bir dəstə başqa bir dəstəni öldürmək istəyir. Sonra bu işi
(xilafətin qəbul etməsini) araşdırdım. Bütün cəhətlərini ölçüb biçdim. Belə ki
yuxunu
gözümdən çəkmişdi.»
56
Başqa bir yerdə İmam (əleyhissəlam) camaatın onun ətrafına
toplaşmasını canlandırıb camaatın onun xilafəti qəbul etməsini eşidib sevindiklərini
həyəcanlanmalarını bəyan edərək buyurur: «Siz mənim əlimi (bey’ət etmək məqsədilə)
açdınız
mən isə bağladım. Siz onu özünüzə tərəf çəkirdiniz
mən isə onu geri
dartırdım. Ondan sonra susamış dəvələrin su içmək üçün suya yaxınlaşarkən bir-biri
ilə çiyin-çiyinə dəydiyi kimi mənim ətrafıma toplaşdınız. Belə ki
ayaqqabımın bağı
qırıldı
əba çiynimdən düşdü və zəif insanlar ayaq altında qaldılar.
O gün camaatın mənimlə bey’ət etmək üçün yaranmış sevinci o həddə çatmışdı ki
hətta uşaqlar belə sevinirdilər. Evdə oturmuş qocalar ayaqları titrəyən halda bey’ət
mənzərəsini müşahidə etmək üçün yola düşmüşdülər. Xəstələr də bu mənzərəni
müşahidə etmək üçün yataqlarından qalxmışdılar.»
57
Əli (əleyhissəlam) məşhur «Şiqşiqiyyə» xütbəsində də camaatın şüurlu pişvazı
barədə və eləcə də xilafəti qəbul etməsi barədə söhbət etmişdir: «Məni qorxudan o idi
ki
camaat kaftar kimi sıx şəkildə hər tərəfdən mənim üstümə hücum çəkib məni əhatə
etmişdi. Belə ki
Həsən (əleyhissəlam) və Hüseyn (əleyhissəlam) ayaq altda qaldılar
paltarım iki tərəfdən cırıldı
camaat qoyun sürüsü kimi mənim ətrafıma toplaşdı. And
olsun toxumu bölən və insanı yaradan Allaha! Əgər o camaat bey’ət üçün ətrafıma
toplaşaraq mənə arxa olmaları ilə hüccət mənə tamamlanmasaydı və həmçinin,
Allahın alimlərdən zülmkarların zülmü və məzlumların aclığı qarşısında sükut
54
Yə’qubi Əli əleyhissəlamın xilafət başına gəlməsini zil-həccənin qurtarmasına bir həftə qalmış
Məs’udi isə deyir ki
Osman ölən kimi camaat Əli əleyhissəlama bey’ət etdi. Başqa bir yerdə isə deyir
ki
deyilənə görə Əli əleyhissəlamla bey’ət dörd gün sonra baş vermişdir.
55
Nəhcül-bəlağə (Sübhi Saleh), Xütbə 92.
56
Nəhcül-bəlağə (Sübhi Saleh), Xütbə 54.
57
Nəhcül-bəlağə (Sübhi Saleh), Xütbə 229.
etməmələri barədə peymanı olmasaydı, mən xilafət məqamından əl götürüb ondan üz
döndərər
onun sonunu başlanğıcındakı piyalə ilə doyuzdurardım. (Yə’ni
necə ki
ilk
üç xəlifənin dövründə kənarda qalmışdım indi də kənarda qalardım.) Onda yaxşı
bilərdiniz ki
sizin dünyanız mənim nəzərimdə keçi burnunun suyundan da
dəyərsizdir.»
58
Üç cəbhədə mübarizə
Əli əleyhissəlamın hakimiyyətinin əsl ədalət əsasında olduğuna və xilafətin əsl
İslam sünnələrinin diriltməsinə bir sıra şəxslər dözə bilmirdilər. Beləliklə də, bu dəstə
Əli əleyhissəlamın hökuməti qarşısında müxalif bir dəstə yaratdı. Bu müxalifət sonda
«Nakisin»
«Qasitin» və «Mariqin» döyüşləri ilə nəticələndi. İndi də həmin döyüşlər
barədə ayrı-ayrılıqda qısa mə’lumat veririk:
Nakisin
59
döyüşü (cəməl döyüşü)
Nakisin döyüşünün səbəbi bu idi ki
Təlhə və Zübeyr Əli əleyhissəlama bey’ət
etdikdən sonra ondan Bəsrə və Kufə şəhərlərinə vali (başçı) tə’yin olunmalarını
istədikdə, İmam (əleyhissəlam) onların bu istəyi ilə razılaşmadı. Nəhayət onların hər
ikisi “ümrə”ni bəhanə edərək Məkkəyə yola düşdülər. Orada (Məkkədə) Bəni-
Üməyyə tərəfindən qarət olunmuş beytül-maldan istifadə edərək ordu yaradıb Ayişə
ilə birlikdə Osmanın qanını almaq qəsdi ilə Bəsrəyə üz tutdular. Bəsrəni tutub öz
əllərinə keçirdilər. Əli (əleyhissəlam) bu hadisədən xəbərdar olub onları aradan
götürmək məqsədilə ordu ilə Bəsrəyə tərəf hərəkət etdi. Bəsrə yaxınlığında qızğın
döyüş nəticəsində Əli (əleyhissəlam) qalib gəldi və «nakisinlər» məğlubiyyətə
uğradılar. Bu döyüş hicrətin otuz altıncı ilində baş vermişdir.
Qasitin
60
döyüşü (siffeyn döyüşü)
Müaviyə hələ Əli (əleyhissəlam) xəlifə olmazdan neçə il qabaq Şamda özü üçün
xilafətə keçmək hazırlıqlarını görmüşdü. Əli (əleyhissəlam) xilafətə gəlcək
Müaviyənin işdən kənarlaşması əmrini verdi (Müaviyə Osman tərəfindən Şama vali
tə’yin edilmişdi.) və onun bir an belə işdə qalmasına razılıq vermədi. (Müaviyə də
təbii ki
İmamın fərmanı ilə razılaşmadı.) Bu müxalifətin nəticəsi o oldu ki
İraq və
Şam qoşunları «Siffeyn» adlı bir çöldə üz-üzə gəldilər. Əli (əleyhissəlam)ın
ordusunun qələbəyə bircə addımı qalmışdı. Ancaq Müaviyə (Əmr Asın köməyilə)
hiylədən istifadə edərək Əli əleyhissəlamın ordusunda təfriqə və ixtilaf yaratdı.
Nəhayət Əli (əleyhissəlam) ordusunun tə’kidi nəticəsində məcbur qalıb Əbu Musa
Əş’əri ilə (Əli əleyhissəlamın tərəfindən) Əmr Asın (Müaviyə tərəfindən)
danışıqlarına razı oldu. Belə ki
onlar (Əbu Musa Əş’əri və Əmr As) İslam və
müsəlmanların məsləhətləri haqda araşdırmalar aparmalı və öz nəzərlərini bildirməli
idilər. Əli əleyhissəlamın ordusundan olanların onu Əbu Musa Əş’ərini Əmr Asla
danışıqlara göndərməsi barədəki tə’kidləri o dərəcəyə çatmışdı ki
əgər Əli
(əleyhissəlam) bununla razılaşmasaydı, bəlkə də bu narazılıq İmamın ölümü ilə
nəticələnərdi. Bunun da nəticəsində müsəlmanlar böyük böhranla üzləşməli olardılar.
Tərəflərin öz nəzərlərini bildirmək zamanı çatdıqda Əmr As Əbu Musa Əş’ərini
aldatdı
61
və Müaviyənin alçaq niyyətini camaata aşkar etdi. Danışıqlar başa çatdıqdan
58
Nəhcül-bəlağə, Xütbə 3 (Şiqşiqiyyə xütbəsi), (Sübhi Saleh).
59
Nakisin ərəb sözü olub
«Əhdlərini sındıranlar» mə’nasını bildirir. Əli əleyhissəlama bey’ət
etdikdən sonra bir dəstə bey’ətini sındırıb Əli əleyhissəlamın üstünə qoşun çəkdilər. Təlhə və Zübeyr
onlara başçılıq edirdi. (Mütərcimdən)
60
«Qasitin» haqdan dönmüşlər
zülmkarlar deməkdir.
sonra Əli əleyhissəlamın ordusundan bir dəstəsi İmamın danışıqları qəbul etməsinə
görə onunla müxalifət etməyə başladı. Onlar İmamı danışıqlarla razılaşdığına görə
tənqidə tutdular.
Qasitin döyüşü hicrətin otuz yeddinci ilində baş vermişdir.(Bu döyüş tarixdə
Siffeyn döyüşü adı ilə məşhur olmuşdur.)
Mariqin döyüşü (Nəhrəvan döyüşü)
Mariqin (yolunu azmışlar) Əli əleyhissəlamı Əbu Musa Əş’əri ilə Əmr Asın
danışıqlarına razı olmağa məcbur etmiş dəstədir. Danışıqlardan bir neçə gün sonra bu
dəstə öz işlərindən peşman olub İmamdan danışıqların nəticəsi ilə razılaşmamasını
istədilər. Ancaq Əli (əleyhissəlam) elə bir şəxs deyildi ki
öz əhdinə vəfasız çıxsın və
peymanı sındırsın. Bu dəstə işi belə görüb Əli əleyhissəlama qarşı ordu toplamağa
başladı. Nəhrəvan adlı bir yerdə Əli əleyhissəlamla bu dəstə arasında döyüş baş verdi.
Əli əleyhissəlamın ordusu bu döyüşdə də qalib gəldi. Ancaq kin-küdurət yenə
ürəklərdə qaldı. Tarixçilərin yazdığına görə bu döyüş hicrətin 38 yaxud 39-cu ilində
baş vermişdir.
Əlinin (ə) dövləti idarə sistemİndə tutduğu əhəmiyyətli islahat
addımları
Peyğəmbər (s)-in hicrətindən sonra Mədinədə qurduğu İslam hökumətinin ikinci
nümunəsi olan Əli (ə)-ın bərpa etdiyi həmin dövlət təəssüflər olsun ki, çox da ömür
sürmədi. Hərçənd Əli (ə) daxildə baş verən münaqişələr, xəyanətkar ünsürlərin
törətdiyi təxribatların ucbatından nəzərdə tutduğu islahat ideyalarının həyata
keçirməyə nail olmadı, lakin İslam hökumətinin prinsiplərinə əsaslanan ideal dövlət
numunəsini ərsədə işıqlandıra bildi. Həzrətin təşkil etdiyi dövlətin parlaq strukturu
ətrafında geniş mülahizələrə burada macal olmasa da, imkan daxilində hökuməti idarə
istiqamətində onun əhəmiyyət verdiyi çox qiymətli örnək və ülgü kimi mahiyyət kəsb
edə biləcək yüksək ideyalarına müxtəsər də olsa toxunacağıq:
1. Əli (ə) elə ilk başdan xilafəti qəbul etməyinin mahiyyətini ədalətin icrası kimi
irəli çəkərək onu, xüsusilə ictimaiyyətdə rifah və maddi tə`minatın, bir-birinə tam əks
olan iki sinfi qütbün həlli perspektivində arayırdı.
62
Qabaqda keçdiyi kimi çox qabarıq dərəcədə sosial problemə çevrilən iki aclar və
toxlar təbəqələri arasındakı sinfi ayrıseçkiliyə öz münasibətini bildirən Həzrət deyirdi:
Allah bilici və alimlərlə əhd-peyman bağlayıb ki, belə vəziyyətin qarşısında sükut
etməsinlər.
2. Həzrət (ə) mənsəb və iqtidarı yalnız xalqa xidmət, ictimai hüquqların bərpası və
batili (zülm və haqsızlıq) məhv etmək üçün vəsilə bilmiş
63
və heç vaxt ona sui-istifadə
mənbəyi yaxud yağlı bir tikə kimi tamah gözü ilə baxmamışdır. Deyilənlərə açıq və
aydın dəlil onun dövlətçiliyidir. Elə buna görə də, nə vaxtdan bəri iqtidara susamış
Təlhə və Zubeyr kimilərinə hər hansı mənsəb və rəhbərliyi tapşırmaqdan qəti imtina
etmiş və nəticədə onların müxalifəti və təxribatları ilə qarşılaşmışdır.
61
Əmr As danışıqlardan qabaq Əbu Musa Əş’ərini görmüş onunla danışıqlar barədə söhbət
etmişdir. O
söhbətində bildirmişdi ki
müsəlmanlar iki nəfərin - Əli və Müaviyənin üstündə bir-biri ilə
müxalifət yaradıblar. Gəl sən Əli əleyhissəlamın nümayəndəsi kimi onu xilafətdən kənara qoy
mən də
Müaviyənin nümayəndəsi kimi onu xilafətdən kənara qoyum. Sonra müsəlmanlar yığışıb özlərinə yeni
bir xəlifə tə’yin etsinlər. Əbu Musa Əş’əri Əmr Asın hiyləsinə aldanıb onunla razılaşdı. Ancaq Əmr As
öz dediyinə əməl etməyib Müaviyəni xilafətdə saxladı. (Mütərcimdən)
62
Nəhcül-Bəlağə, xütbə 3.
63
Nəhcül-Bəlağə, xütbə 33.
3. O, mö`minlərin əmiri və xəlifəsi olduğuna baxmayaraq son dərəcə sadə bir
güzaranla keçinir və vəzifələrə seçdiyi şəxslərə də orta və sadə tərzdə həyat sürməyi
tövsiyə edirdi.
64
Dünyanın cazibədarlığına tam e`tinasızlıq, cəlbedici maddi
rəngarənglik və təmtəraqdan uzaqlıq Həzrətin şəxsiyyətində ən spesifik
xüsusiyyətləri, onun dövlətçiliyində ən üstün xarakterik çalarları aşılayır.
4. Onun dövlət nümayəndələrinin seçki və tə`yinində əsas qarşıya qoyduğu
me`yarları təqva, sağlam ömür və parlaq keçmiş, rəhbərlik bacarığı, qətiyyətli
dindarlıq və digər layiqli keyfiyyətlərdən ibadət idi. Qohumluq və digər nisbət
əlaqələrini onun vəzifə bölgüsündə hətta zərif izlərini belə görə bilmərik. Həzrətin
bütün İslam ölkəsində rəhbərlik etdiyi 51 nəfər vali və nümayəndəsi arasında mühacir,
ənsar, yəmənli, nəzarlı, haşimi və qeyri-haşimi, hicazlı, iraqlı, qoca və cavan şəxslər
göründüyü halda oğulları imam Həsən, imam Hüseyn və Məhəmməd Hənəfiyyə, qızı
Zeynəbin (ə.h.) əri Abdullah ibn Cə`fər kimilərindən əsər-əlamət yoxdur. Halbuki, bu
adamların özləri də yaş və qabiliyyət baxımından vəzifə və rəhbərliyə layiq kəslər idi
və bir çox həssas mövqelərdə, müharibə və döyüş meydanlarında mühüm rol
oynayırdılar. Lakin Həzrət hər hansı vəzifənin öz qohum-əqrəbasına həvaləsində ciddi
pəhriz edirdi.
5. İmam (ə) bir çox hakim və rəhbərlərin (keçmişdə və indi) yeritdiyi “hədəf
vəsiləyə bəraət qazandırır” siyasi prinsipinin tam əksinə olaraq öz ali və müqəddəs
məqsədlərinin həyata keçməsində heç vaxt mənafe yönümlü əyri yollara əl atmırdı.
Mə`lum olduğu kimi elə xəlifəliyin ilk günlərində bə`zi xeyirxah tərəfdarlarının
beytül-malın bölüşdürülməsində hələlik mənsəb, şərəf və sərvət sahiblərinin səhm və
payına qismən də olsa artıq ödəyərək yeni qurulmuş hökumətin dayaqlarını
möhkəmləndirmək təklifini rədd edərək buyurmuşdu: Siz deyirsiniz ki, hal-hazırda
rəhbəri olduğum adamlara zülmə yol verərək qalib gəlim?! Allaha and olsun, nə qədər
ki, dünya durur, belə şeyə yol vermərəm! Əgər bu mal öz malım olsaydı belə
etməzdim. O ki qaldı bu Allah malıdır!
65
Əks tərəfdə isə qatı düşmən olan Müaviyə öz çirkin və şeytani məqsədlərinə nail
olmaq üçün heç nəyi əsirgəmir, şəriətə zidd olaraq hər bir alçaqlığa əl atırdı. Beləliklə
də, bə`zi sadəlövh və şüursuz adamlar Müaviyənin ağıllı, siyasətçi və zirək kimi
İmamdan üstün olduğunu təsəvvür edirdilər. Həzrətin isə bu məqamda buyurduğu
kəlamı diqqəti özünə cəlb edir: Allaha and olsun, Müaviyə məndən ağıllı deyildir. O,
həqiqətdə kələkbazlıq, yaramazlıq və alçaqlıq edir. Əgər kələkbazlıq və hiyləgərlik
çirkinlik olmasaydı, mən ən zirək adam olardım.
66
6. Həzrət heç vaxt müxaliflər və ya düşmənlərlə üsul və zabitəni tapdamır,
ixtiyarındakı qüdrətdən istifadə edərək onları öz azadlıq hüquqlarından məhrum
etmirdi. Bu o vaxta qədər davam edirdi ki, özləri öz əleyhinə zəmin hazırlamasınlar.
Həzrətin, vəzifəyə çatmayacağından naümid olub e`tiraz hissi ilə kənara çəkilmiş
Təlhə və Zubeyrin ümrə həccini bəhanə edərək Məkkəyə getməsinə icazə verməsi
bunun aşkar nümunəsidir.
67
Zahirən sırf təxribat yönümlü bu səfərin gedişatını aydın
görən İmam (ə) hələ bir xəta baş verməmiş onların qarşısını almadı. Həmçinin nadan
və cahil qövm olan Xəvaric “siffeyn” döyüşündən sonra qayıdarkən yolda qoşundan
ayrılıb Nəhrivan ərazisində düşərgə saldıqdan, eləcə də təxribat və terror
əməliyyatlarına başlamazdan əvvəl Həzrət onlara belə buyurmuşdu: Nə qədər ki,
bizimləsiniz (düşmənə qoşulmamısınız) sizin üç hüququnuz qorunur:
1. Əgər məscidlərdə namaz qılmaq istəsəniz, azadsınız, sizə mane olunmayacaq.
64
Nəhcül-Bəlağə, məktub 45.
65
Nəhcül-Bəlağə, xütbə 126.
66
Nəhcül-Bəlağə, xütbə 200.
67
Tarixi Yaqubi, c. 2, s. 180.
2. Nə qədər ki, bizimlə əl-ələ verib çalışırsınız beytül-maldan məhrum
olunmayacaqsınız.
3. Nə vaxta qədər ki, bizimlə müharibəyə başlamamısınız sizinlə döyüşə
girməyəcəyik.
Həzrətin əlində onları tam yatırmaq iqtidarı olduğu halda, beləcə, onların yersiz
müxalifət və e`tirazlarını böyük təmkinlə qarşıladı və nəhayət dinc qalmayaraq terror
əməliyyatlarına əl atmaqla çox yaramaz işlər ilə iğtişaş yaratdıqları zaman çarəsiz
onların üzərinə qoşun yeritdi.
7. Əli (ə) iş başına ləyaqətli, sağlam nümayəndələr tə`yin etməsinə baxmayaraq
onların iş üsulu və rəftarlarından daim xəbərdar olmaq üçün nəzarət məqsədi ilə
xüsusi adamlar ayırmışdı. Heç bir hərəkət və hadisə onun gözündən yayınmır, lazım
gəldikdə onların haqqında münasib yerli qərarlar verirdi. Bunun gözəl nümunəsi
Həzrətin ə`yan-əşrafların ziyafət məclisində iştirak etmiş Osman ibn Hüneyfə və
yazdığı şiddətli danlaq məktubudur.
68
Məsələnin incəliyi burasındadır ki, məktubun
yazıldığı tarix Həzrətin xilafətə gəldiyi ilk aylara təsadüf edir (çünki Osman ibn
Hüneyf “cəməl” döyüşünədək Bəsrənin valisi olmuş və bu döyüş Həzrətin xilafətinin
6-cı ayında baş vermişdi) və o vaxt İmamın başı çox gərgin surətdə quruculuq, nizam-
intizam işlərinə qarışmış, demək olar bütün vaxtını üçüncü xəlifə Osmanın qətlindən
sonra bütün İslam ictimaiyyətini bürüyən böhranlı vəziyyətin həllinə ayırmışdı.
Bununla belə İmamın uzaq bir nahiyədə öz valisinin hətta bir qonaqlıqda belə
hüzurundan xəbərdar olub onu məzəmmət etməsi dəqiqliyi və digər xüsusiyyətləri
onu əbədi rəhbər kimi cahanda yaşadır.
Əli (əleyhissəlam) nəhayət
dörd il bir neçə ay (9 ay) hökumətdə olduqdan sonra
hicrətin qırxıncı ili Ramazan ayının on doqquzuncu gecəsi həmin mariqindən biri olan
Əbdürrəhman ibn Mülcəm tərəfindən (Kufə məscidində namaz qılarkən) zərbətlənib
iki gün sonra şəhadətə qovuşmuşdur.
68
Tarixi Təbəri, c. 4, səh. 53.
Dostları ilə paylaş: |