11
atropatenalıların Roma müdaxiləsinə qarşı mübarizəsini işıqlandıran məlumatları
bizim üçün xüsusilə maraqlıdır.
II-V əsrlər müəllifləri Eli Qordian, Flor, Dionisi Perieget, Yuli Solin, Elian,
Ammian Marsellin, Eli Spartian, Orozi, Bizanslı Stefan və b. əsərlərində Atropatena
və Albaniya haqqında bir sıra mühüm məlumatlar var.
Antik qaynaqların müstəsna əhəmiyyətinə baxmayaraq, onlara ehtiyatla
yanaşmaq lazımdır, çünki antik müəlliflərin məlumatları tez-tez təsadüfi, çox vaxt isə
ziddiyyətli xarakter daşımış və heç də həmişə dəqiqliyi ilə fərqlənməmişdir.
Qədim Suriya, erməni və gürcü qaynaqlarının da müəyyən əhəmiyyəti vardır.
Sovet hakimiyyətinin qurulmasından əvvəl Azərbaycanın qədim tarixi
məsələləri ilə tək-tək həvəskarlar məşğul olmuşdular. Rus elmində bu tarixə maraq
ancaq Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən sonra meydana
çıxır.
XIX əsrin birinci yarısı Azərbaycan tarixşünaslığının ən parlaq siması və
əslində ilk Azərbaycan tarixçisi, "Gülüstani-İrəm"in müəllifi, antik, Şərq, Qərbi
Avropa və rus qaynaqları və ədəbiyyatı əsasında ən qədim dövrlərdən əsrin
əvvəllərinədək Azərbaycan tarixinin xülasəsini verməyə cəhd göstərmiş A.Bakıxanov
olmuşdur.
Qafqaz Albaniyasına həsr olunmuş ilk məqalələrdən biri Derpt Universitetinin
professoru F.Kruzenin 1835-ci ildə "Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnalı"nda çap
olunmuşdur. Müəllif öyrənilən diyarın keçmişini dərk etmək üçün arxeoloji
tədqiqatların əhəmiyyətini qeyd edərək, ölkənin zənginliklərini canlı boyalarla
işıqlandırır, onun Rusiya üçün iqtisadi əhəmiyyətindən və s. danışır.
"Ensiklopediya leksikonu"nun (1835-ci il) birinci cildində "Qədim Asiya
Albaniyası" adlı qısa qeyd çap olunmuşdur.
Qədim Qafqaz Albaniyasına həsr edilən öz dövrü üçün ilk ciddi tədqiqat rus
alimi A.Yanovskinin 1846-cı ildə "Xalq Maarifi Nazirliyinin jurnalı"nda dərc edilmiş
"Qədim Qafqaz Albaniyası haqqında" əsəri olmuşdur. Burada antik və ilk orta əsrlər
müəlliflərinin Albaniya haqqında məlumatları toplanılmış və təhlil edilmiş, ölkənin
qədim toponimlərinin müəllif üçün müasir olan coğrafi adlarla tutuşdurulmasına və s.
cəhd göstərilmişdir. A.Yanovskidə xeyli maraqlı fikirlər var, lakin onun müddəa və
nəticələri heç də həmişə danışıqsız qəbul edilə bilməz.
Akademik B.A.Dornun 1875-ci ildə dərc edilmiş "Kaspi. Qədim rusların
Təbəristana yürüşləri haqqında" adlı sanballı əsərinə daxil edilmiş "Qədim Albaniya
Ptolemeyə görə" məqaləsi polemik ruhda yazılmışdır.
İ.Şopenin "Qafqazın qədim tarixlərinə dair yeni qeydlər" kitabındakı (SPb,
1866) "Aqvaniya, Albaniya və Çoğa" bölməsi buradakı baxışların səthiliyi üzündən
zəifdir. Müəllif öz mülahizələrində mövzuya əsil elmi yanaşmadan uzaqdır.
12
XIX əsrin son otuzilliyindən başlayaraq Şimali Azərbaycan ərazisində ilk
epizodik arxeoloji qazıntılar aparılmağa başlanmışdır. Onlar E.A.Ressler tərəfindən
başlanmış, sonralar J. de Morqan, Q.O.Rozendor, V.A.Skinder və b. tərəfindən davam
etdirilmişdir.
Azərbaycanın,
o cümlədən Qafqaz Albaniyasının qədim tarixinin
öyrənilməsinə Qərbi Avropa alimləri K.İ.Noyman, A.Herrman, V.Tomaşek,
Y.Markvart, Q.Hübşman, T.Nöldeke və b. müəyyən töhfə vermişlər.
Xüsusi olaraq Manna tarixinə həsr edilmiş ilk tədqiqat K.Belkin 1884-cü ildə
çapdan çıxmış məqaləsi olmuşdur. Qədim İran tarixinə həsr olunmuş ümumi
əsərlərdə, yaylanın etnik tarixinin bu və ya digər aspektini, qədim dillərini, burada
mövcud olmuş dinləri nəzərdən keçirən xüsusi tədqiqatlarda Cənubi Azərbaycanın
tarixi coğrafiyası, etnik və dil mənzərəsi, ümumiyyətlə, qədim tarixi problemlərinin
aydınlaşdırılması üçün az iş görülməmişdi. Bunlar F.Şpigel, H.Ravlinson, F.Yusti,
H.Vinkler, Y.Praşek, E.Meyer, Q.Hüzinq, M.Ştrek, Y.Markvart, F.Türo-Danjen və b.-
nın əsərləridir.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra qədim tarix üzrə
elmi tədqiqatlar aparılmağa başlandı. 1920-ci ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyi
yaradıldı. Respublika hökumətinin vəsatəti nəticəsində Tbilisi, Moskva və Leninqrad
muzeylərində saxlanılan Azərbaycan tarixinə aid qiymətli eksponatlar 1924-cü ildə bu
muzeyə verildi.
1923-cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti yaradıldı. Elə həmin
ildə onun tarix-etnoqrafiya bölməsi üzvlərinin təşəbbüsü ilə sonralar (1927-ci ildə)
"Azərbaycan asari-ətiqələri, incəsənət və təbiət abidələrinin mühafizəsi komitəsi"
(Azkomstaris) adlandırılmış Arxeologiya Komitəsi təşkil olunur.
Qısa müddət ərzində Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti respublikanın
arxeoloji-etnoqrafik tədqiqi, onun qədim tarixinin öyrənilməsi üzrə geniş və
məqsədyönlü fəaliyyətə başlayaraq, əslində iri elmi mərkəzə çevrilən Azərbaycan
Dövlət Muzeyinin "Materialları"nda, Azkomstarisin "Xəbərlər"ində, Azərbaycanı
Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin "Xəbərlər"i və "Əsərlər"ində ilk ciddi tədqiqatlar, o
cümlədən diyarın qədim tarixi üzrə də xeyli materiallar dərc olundu.
İyirminci illərdə respublikada artıq müntəzəm arxeoloji qazıntılar aparılırdı.
Azərbaycanın qədim tarixinin öyrənilməsinin formalaşması və inkişafı rus elminin
nümayəndələri - Azərbaycanın, ilk qədim dövr tarixçilərinin müəllimləri ilə sıx
əməkdaşlıq şəraitində gedirdi. Akademiklər N.Y.Marr, V.V.Bartold və İ.İ.Meşşaninovun,
habelə T.S.Passek, B.A.Latınin, A.A.Miller, B.V.Miller, A.A.İessen, Y.A.Paxomov,
V.M.Sısoyev və b.-nın xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Elə bu illərdə elmə
milli
kadrlar -
R.İsmayılov, D.M.Şərifov, A.K.Ələkbərov, İ.İ.Əzimbəyov,
İ.M.Cəfərzadə, S.M.Qazıyev və b. gəlir.