15
aparmış, elə həmin ildə İran Arxeologiya İdarəsi xırda qazıntılar aparmağa cəhd
göstərmişdi.
Diyarın qədim tarixinin öyrənilməsi üçün Aşşur (Assuriya) kitabələrinin 1926-
1927-ci illərdə amerikalı D.D.Lakenbill tərəfindən toplu nəşri və Urartu kitabələrinin
1956-1957-ci illərdə Avstriya alimi F.Köniq tərəfindən hazırlanmış nəşri mühüm
əhəmiyyətə malikdir. Urartu kitabələrinin tam külliyyatı, onların rus dilinə tərcüməsi
və izahatları Q.A.Melikişvili tərəfindən nəşr etdirilmişdir ["Urartu mixi kitabələri",
M., 1960].
1955-ci ildən "Ümumdünya tarixi"nin cildləri çapdan çıxmağa başladı. SSRİ
Elmlər Akademiyası tərəfindən nəşr edilən bu sanballı əsər "marksist tarix
ədəbiyyatında bəşəriyyətin ən qədim zamanlardan müasir dövrümüzədək keçdiyi yolu
işıqlandıran ümumi əsər" [I c, s. 5] kimi nəzərdə tutulmuşdu.
1955-1956-cı illərdə çapdan çıxmış I və II cildlər ibtidai icma cəmiyyəti və
qədim dünya tarixinə həsr edilmişdir.
Təəssüf ki, konkret materialların çatışmaması üzündən Azərbaycanın ən qədim
tarixi I cilddə özünün əsil dərin elmi əksini tapmamışdır. Eneolit dövrü və Tunc əsri
çox səthi verilmişdir. Bu nəşrdə Manna tarixi özünə layiq yer tapa bilməmişdi,
II cilddə Qafqaz Albaniyasının da bəxti gətirməmişdir. Onun tarixinin
xəsiscəsinə işıqlandırılması zamanı bir sıra səhv müddəalar da irəli sürülmüşdür;
məsələn, iddia olunur ki, antik dövr Albaniyasında təsərrüfatın üstün forması köçəri
maldarlıq idi. E.ə. I əsrin ortalarına yaxın Albaniyanın müasir Kaxetiyanın bir
hissəsini tutması barəsindəki iddia da düzgün deyil. Bu ərazi alban tayfalarının
yayıldığı zona olmuşdur. Albaniyada məbəd "knyazlığı"ndan da çətin danışmaq olar.
1946-1953-cu illərdə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi altında Mingəçevir SES-in
tikintisi rayonunda aparılan, öz miqyasına görə çox böyük, çoxillik arxeoloji
qazıntılar bizim üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Ekspedisiya ilk tunc dövründən tutmuş
orta əsrlərədək olan dövrə aid zəngin material aşkar etmişdir. Bu materialların
içərisində son tunc və ilk dəmir dövrünün çoxlu abidəsi, skif qəbirləri, iki yüzdən
artıq katakomba, çoxlu küp qəbirləri vardır. Habelə alban kitabələrinin fraqmentleri,
xeyli paleoantropoloji material və s. var. Bu materialların bir hissəsi Albaniyanın Ön
Asiya ölkələri ilə əlaqələri barəsində danışmağa imkan verir.
40-cı illərin sonlarından Qobustan qayaüstü rəsmlərinin öyrənilməsinə
başlanılmış, burada imperator Domisian dövrünün latın kitabəsi də aşkar edilmişdir.
Qobustanın ilk tədqiqatçısı İ.M.Cəfərzadə olmuşdur. Onun işini C.Rüstəmov və
F.Muradova davam etdirirlər.
1949-cu ildə B.B.Piotrovskinin mühüm əhəmiyyətə malik olan "Zaqafqaziya
arxeologiyası" əsəri nəşr olunmuşdur. Bu əsərdə Cənubi Qafqazın ibtidai icma dövrü
abidələrinin şərhi verilmiş, geniş ümumiləşdirmələr aparılmışdır.
16
Respublikada arxeoloji tədqiqatların genişləndirilməsi ilə əlaqədar 50-ci illərin
əvvəllərində görkəmli rus alimləri A.A.İessen, S.N.Zamyatnin, V.V.Bunak və b.
Bakıya dəvət olunurlar. Onlar yerli kadrlar sırasından mütəxəssislər hazırlanması
işinin təşkilində səmərəli fəaliyyət göstərdilər. Respublikanın arxeoloji cəhətdən
öyrənilməsi işində SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu və Azərbaycan EA Tarix
İnstitutunun 1953-cü ildə A.A.İessenin rəhbərliyi altında təşkil edilmiş birgə
ekspedisiyası mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur.
İngilis alimi T.Berton Braunun 1948-ci ildə Göytəpədə (Urmiya gölündən
qərbdə) apardığı qazıntılar çox qiymətli material verdi. Aşkara çıxarılmış
təbəqələrdən ən qədimləri, görünür, e.ə. IV minilliyə aiddir. Bu təbəqələrdə gil evlərin
qalıqları, çoxlu alət və keramika, müəyyən qədər silah və i.a. tapılmışdır. E.ə. III
minilliyə aid olan "K" təbəqəsində çoxlu keramika olmuş, mis məmulatlar geniş
yayılmışdır. Kutilərə mənsub olması şübhə doğurmayan Göytəpə mədəniyyəti İran
yaylasının digər mədəniyyətlərindən fərqlənir və Zaqafqaziyanın eneolit və ilk tunc
dövrü abidələrinə yaxındır.
40-cı illərin sonunda Mannanın ərazisində aşkara çıxarılan, elmdə "Saqqız" və
ya "Zivyə" dəfinəsi kimi məşhur olan, şərhinə R.Qirşman, A.Qodar, R.Barnet,
B.B.Piotrovski, S.İ.Rudenko, V.Q.Lukonin və b. əsərləri həsr edilmiş zəngin xəzinə
xüsusi maraq doğurur. E.ə. IX-VII əsrlərə aid olunan bu dəfinə, görünür, "qarışıq
dövrü" - bir tərəfdən Mannanın köhnə düşmənlərinin müdaxiləsinin gücləndiyi, digər
tərəfdən isə buraya köçəri qrupların soxulmağa başladığı dövrü əks etdirir. Bəzi
müəlliflərin fikrincə, dəfinənin materialları məşhur skif "vəhşi" üslubunun, dəst-
xəttinin məhz Manna ərazisində meydana çıxdığını, sonradan Ön Asiya və Cənubi
Rusiyaya yayıldığını güman etməyə imkan verir.
50-ci illərin əvvəllərində S.M.Zamyatninin rəhbərliyi altında respublika
ərazisində daş dövrünün öyrənilməsinə başlanmış, bu iş M. M.Hüseynov tərəfindən
müvəffəqiyyətlə davam etdirilmişdir. Aveydağdakı mağaranın, qaya sığınacağının
tədqiqi ilk inandırıcı paleolit materiallarını - Mustye dövrü və son paleolitə aid olan
məlumatları aşkara çıxardı. Daşsalahlı və Tağlar mağaralarında da paleolit
materialları aşkar edildi. M.M.Hüseynov tərəfindən kəşf edilmiş paleolit abidələri
içərisində öyrənilməsinə 1960-cı ildə başlanmış Azıx mağarası xüsusi yer tutur.
Mağaralarla yanaşı, bir sıra məntəqələrdə açıqtipli düşərgə yerləri tapıldı.
Tədqiqatlar nəticəsində mühüm paleolit abidələri - Kiçik Qafqazın, demək olar
ki, bütün şərq dağətəyi rayonunda, Kür vadisində yayılmış mağara düşərgələri
müəyyənləşdirildi.
Son otuz ildə aşkara çıxarılmış paleolit materiallarının öyrənilməsi belə bir
iddiaya imkan verir ki, Azərbaycan ərazisində hələ ən azı 1,5 mln il, bəlkə ondan da
əvvəl insan yaşamışdır. Bu materiallar bir sıra digər məlumatlarla birlikdə belə güman