Energiya olishning zamonaviy usullari

Energiya olishning zamonaviy usullari
Reja:
1.Elektr energiyasini olishning an`anaviy va
noan`anaviy usullari haqida ma`lumot
2.Elektr energiyasida ishlab chiqarish bilan
bog`liq ekologik muammolar
3.Quyosh energiyasidan foydalanish
4.Shamol energiyasidan foydalanish

Energiya tizimi quvvatlarining 50% i mamlakatimiz hissasiga to’g’ri

keladi. Respublikamizning yalpi quyosh energiyasi salohiyati 50973
mln.t.n.e., texnikaviy salohiyati esa 176,8 mln.t.n.e. Lekin, hozirgi kunda quyosh energiyasining faqatgina 3% i o’zlashtirilgan xolos.
Fotoelektrik stansiyalarni ishlab chiqarishni tashkil qilish bo’yicha
amaliy qadamlar yurtimizda 2003 yilning aprelida "Foton" OAJ
tomonidan O’zbekiston Respublikasi Fan va texnika davlat qo’mitasi
huzuridagi Texnologiyalar transferasi agentligi tashabbusi bilan
boshlandi. Hozirgi kunda quvvati 100 dan 12000W gacha bo’lgan
fotoelektr stansiyalar ishlab chiqarilib, amalda qo’llanilmoqda.
Navoiy viloyatining Uchquduq shahri hududida quyosh
elektrostansiyalari faoliyat ko’rsatmoqda, parniklar isitilmoqda, oziq
ovqat mahsulotlari quritilib xalqimizning kori holiga yaramoqda. Bu
masalani rivojlantirishning to’g’anoq bo’lgan tomonlari ham mavjud
bo’lib, quyosh nurini elektr energiyaga aylantiradigan fotoelementlarning yuqori temperaturaga bardosh bera olmasligi, fotoelementlar narxining qimmatligidir. Bu sohada esa butun dunyo olimlari qatori o’zbek olimlari ham ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Natijada hozirgi kunda fotoelementlardan Kremniy (Si) FIK 15% dan 20 % gacha, Arsenet galliy (SaAs) fotoelementining FIK 30% dan 40% gacha orttirildi. Shu bois ularning sirtini tashqi muhitdan himoyalash hisobiga uning FIK yana ko’paymoqda. Shuning uchun ham olimlar fotoelementni kamroq ishlatish maqsadida konsentratorlardan foydalanishni ham bir necha variantini tavsiya etdilar.
Quyida yuqori temperturalar hosil qilinadigan konsentratorlar
tasvirlangan. Quyosh energiyasi yordamida hozirgi vaqtda Yer ostidan suvlar chiqarib olinadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va turar joylarda maishiy qulayliklar ta’minlanadi. Meva-sabzavotlar yetishtirilib, yem- xashaklar o’stiriladi. Respublikamiz poytaxti Toshkentga yaqin joyda Tyan-Shan tog’ining janubiy g’arbiy etagida ajoyib ilmiy ishlab chiqarish metallurgiya kompleksi barpo etilgan.
Unda har biri taxminan 50 metr kvadrat maydonni egallovchi
qaytargich oynadan iborat 62 dona geliostat qurilma kompleksi
o’rnatilgan. Bu oynalar elektr uzatkichlar yordamida, avtomatik ravishda
Quyoshdan qolmay harakatlanadi. Shu tufayli o’rnatilgan pechlar har
kuni 8 soatdan, yozda esa 10 soatdan ishlaydi.
Quyoshli pechlar o’ta toza, yuqori haroratga bardoshli materiallarni
eritishga imkon beradi. Ular hozirga qadar faqat laboratoriya sharoitida
oz miqdorda olinadi. 3000 gradusdan yuqori harorat rejimida pechining
issiqligi har qanday aralashmadan holi, shuning uchun eritilayotgan
materialning strukturasiga ta’sir etuvchi omillarning imkoni yo’q. Ilmiy
texnika taraqqiyotining hozirgi rivojlanish bosqichida shunday toza
qotihmalarga bo’lgan talab juda katta. Hozir Rossiya Federatsiyasi Krasnodar shahrining chekkasida barpo etilgan bir qishloqning hamma uylarida, energiya ta’minotida quyoshli batareyalar o’rnatilgan. Bu uylarning janub tomonlari odatdagi panel oynalar bilan yopilgan. Ularning yuzasida o’ta sezgir fotoelementlar o’rnatilgan. Ular har qanday ob-havo sharoitida tok ishlab chiqaradi. Masalan, iyul va avgust oylarida bitta ‘tom’ 60 kilovatt soatdan ziyod elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Boshqa oylarda Quyosh elektr stansiyasi (QES) ning quvvati birmuncha pasayib, 10 kilovatt soatgacha yetadi. Shunga qaramasdan, ancha miqdor energiya qoladi, uni tumanning umumiy energiya tarmoqlariga beradi. Turkmaniston poytaxti Ashxobod shahrida Respublikada yagona bo’lgan geliobug’qozon ishlaydi. Bu qurilma shaharning sharqiy qismida joylashgan uy-joylarni va maktablarning issiq suv ta’minoti bilan ta’minlaydi. Amerika Qo’shma shtatlarining “Arko solar” firmasi muhandislari Yerga tushayotgan Quyosh umumiy nurining 11,2 foizini elektr energiyasiga aylantirish usulini ishlab chiqdilar.Hozirgi vaqtda Quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish borasida ilmiy-tadqiqotlar jadal sur’atlarda olib borilmoqda.
Yaqinda Toshkentda Quyosh energiyasini elektr energiyasiga
aylantirib beradigan moslama qurilib, ishga tushurildi. O’zbekiston
televideniyasining bitta dasturi uning energiyasidan foydalanib
ishlamoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof muhit muhofazasi va taraqqiyot xalqaro komissiyasining hisobotida "Kelajak rivojlanishi,
ravnaqi shunday energiyalardan foydalanish formasi, ya'ni, atrof muhit
xolatiga zarar yetkazmaydigan, xavfsiz, tiklanadigan, kafolatlangan,
doimiy o’sib, tiklanib boruvchi va foydalanish imkoniyati mavjud bo’lgan energiyalarga bog’liq bo’lib qoladi", deya qayd etilganligini e'tirof etish joiz deb hisoblaymiz. Tiklanadigan energiya manbalaridan biri quyosh energiyasi hisoblanib, yilning asosiy qismi ochih va issiq kelishi tufayli O’zbekiston quyosh energiyasidan foydalanishning barcha iqtisodiy yo’nalishlari bo’yicha afzalliklarga ega. Yuqorida qayd etilganlardan va hozirgi iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib bugungi kunda asosiy energiya manbai bo’lgan tabiiy resurslarning vaqti kelib tugashini hisobga olgan holda,O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza hilish Davlat qo’mitasi tomonidan davlat unitar korxonasi - "Eko-Energiya" ilmiy tadqiqot markazi tashkil etilgan. Markazning asosiy faoliyati quyidagilardan iborat:
- energiya ishlab chiqarish jarayonida atrof muhit ifloslanishi va shu
yo’nalishda qonuniy, me'yoriy, boshqaruv va dastur hujjatlarini
tayyorlash; - atrof muhitni muhofazasi, tabiiy resurslarni iqtisod qilish, ulardan samarali foydalanish, tiklanadigan energiya manbalarini o’rganish va amaliyotga tadbiq qilish yo’llarini izlash;
- tiklanadigan va ekologik toza energiya manbalarini tadqiqot qilish va
ularni keng ko’lamda amaliyotga qo’llash; - tiklanadigan energiya manbalarini qo’llashda ilg’or tajribalarni o’rganish va optimal variantlarni qo’llash bo’yicha Eko-energiya texnologiyalarini amaliyotga tadbiq qilish siyosatini yuritish; - quyosh energiyasidan foydalanish bo’yicha iqtisodiy topshiriqlar asosida mahalliy resurslarni hisobga olgan holda loyihalash, qurish va hokazolar.
Quyosh energiyasidan foydalanish tizimlari yaratilishining afzalliklari
asosan elektr va boshqa energiya manbalari bo’lmagan hududlarda
tiklanadigan energiya manbalari yaratgan holda xalq xo’jaligi va
aholining energiya manbalariga bo’lgan talablarini qondirishdan iborat.
Hozirgi kunda foydalanib kelinayotgan energiya manbalari asosan
ko’mir, neft, tabiiy gaz, suv va boshqa tabiiy resurslar hisobiga olinib,
katta harajatlar hisobiga ishlab chiqariladi. Bundan
tashqari qazib olinadigan qazilma boyliklarning zahiralari chegaralangan
bo’lib, uning miqdori yildan yilga kamayib boradi. Eng yomon tomoni
tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida atrof muhit ifloslanadi va katta miqdorda qayta ishlanmaydigan chiqindilar hosil bo’ladi. Shu sababli tiklanadigan energiyadan foydalanishning afzalliklarini ayniqsa quyosh energiyasidan unumli foydalana olish yo’llarini o’rganib chiqish, ularni takomillashtirish va qulay optimal variantlarini hayotga tatbiq qilish shu kunning talabi hisoblanadi.
Quyosh issiqlik qozonlari faqat tabiiy gazni ishlatishni 60 foizgacha
kamaytiradi. Bu uskunalar asosan aholi, xususiy sektor va byudjet
tashkilotlari tomonidan foydalanish maqsadlarida ishlab chiqarilib keng
qo’llaniladigan energiya manbalariga nisbatan 50-70 foiz arzonga tushadi. Aniqlik kiritish uchun quyosh energiyasida ishlaydigan fotoelektrik sistema - FES 100/12 modelining qisqacha xarakteristikasi quyidagicha: - ish prinsipi - quyosh energiyasini to’g’ridan to’g’ri elektr
energiyasiga aylantirish va akkumulyator batareyasida to’plash,
keyinchalik avtonom iste'molchi orqali elektr uskunalari va boshqa elektr qurilmalarida foydalanish;
- to’rttagacha 11 vt.li lyuminisens lampalari, oq-qora tasvirli 16 sm.li
televizor va boshqa variantlarida rangli 25 sm.li televizor, radiopriemnik, magnitofon va ultratovushli kir yuvish mashinalaridan, maxsus kichik
kuchlanishda ishlaydigan nasos agregatlarida ham foydalanish. Bundan
tashqari qish paytlarida va yil davomida iste'molchilarning issiq suvga
bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun bunday uskunalardan foydalaniladi. Hech kimga sir emas, hozirgi kunda joylarda aholi kundalik ehtiyojlari uchun berilayotgan elektr ta'minotidagi uzilishlar o’z navbatida aholining turmush tarziga salbiy ta'sir qiladi. Ko’plab tog’ va tog’oldi hamda olis hududlarda elektr ta'minoti yaxshi yo’lga qo’yilmagan yoki butunlay mavjud emas. Shuning uchun ekologik toza atrof muhit holatiga ta'sir etmaydigan energiya manbalaridan foydalanishga o’tish bo’yicha targ’ibot-tashvihot ishlarini jonlantirishimiz talab etiladi. Kelajakda qayta tiklanadigan energitikaning rivojlantirish strategiyasi va maqsadlarini, shuningdek, rag’batlantirishning tegishli mexanizmlarini ishlab chiqish O’zbekistonda iqtisodiyotning yangi tarmog’i, avvalambor, qayta tiklanadigan energiya manbalarini umumiy salohiyatining qariyb 99 foizini tashkil etadigan quyosh energitikasini keng ko’lamda rivojlantirish uchun, qolaversa, mamlakatimiz tabiatining
mussafoligini taminlashga qulay asos yaratishi mumkin.
Erga tushadigan quyosh nurlanishi oqimining eng katta zichligi 0,3-
2,5 mkm to’lqin uzunliklari diapazonida taxminin 1 kVt/m2 ni tashkil
qiladi. Bu nurlanish qisqa to’lqinli hisoblanadi va ko’rinadigan spektrni o’z ichiga oladi. Aholi yashaydigan joylar uchun joyga, kunning vaqtiga va ob-havoga bog’liq ravishda yerga tushadigan quyosh energiyasi oqimlari kun davomida 3 dan 10 MJ/m2 gacha o’zgaradi. Quyosh nurlanishi quyosh sirtida 60000K harorat bo’lganida aniqlanadigan tarqalish maksimumida fotonlar energiyasi (taxminan 2 eV) orqali xarakterlanadi.
SHAMOL ENERGIYASIDAN FOYDALANISH.
Shamolning katta kuchi hisobiga ekoligik toza texnologiyali elektr
energiya ishlab chiqarish hozirgi vaqtda katta ahamiyatga ega.
Kosmosdan olingan rasmlarning ko’rsatishicha, mustaqil hamdo’stlik
davlatlari territoriyasining havo okeani doimiy shamol ta’sirida turadi.
Undan energiya manbai sifatida foydalanib, turli shamol elektr
stansiyalari yaratish fikri maqsadga muvofiq keladi. Buning uchun shamoldan foydalanishga maqbul joylarni tanlash va ularni tavsiflash uchun tegishli ma’lumotlarni to’plash kerak. Shamol elektr stansiyalari uchun yangi temir yo’llar qurish, yoqilg’i qazib ollish va uni tashib keltirish kerak bo’lmaydi va hokazo. Shamol tegirmonlari birinchi marta XII asrda tilga olingan. Bu tegirmonlar asta-sekin dunyoning barcha mamlakatlariga tarqalgan. Dastlab, ular guruh-guruh qilib qurilgan. Bunday tegirmonlar keyinchalik yanada takomillasha bordi.
Agar asrimizning boshida Rossiya Federatsiyasida mavjud bo’lgan shamol tegirmonlar o’rniga shu zichlikda yirik energoagregatlar o’rnatilsa, ular ishlab chiqargan energiya bilan aholisi 500 million bo’lgan hozirgi eng rivojlangan davlatni energiya ta’minoti me’yoridan marta ko’p ta’minlash uchun yetgan bo’lar edi.
Shamol energetikasini, avvalambor, qayerda doimiy shamol bo’lsa, o’sha joyda rivojlantirish maqbul. Jumladan, bizning Respublikamizda Farg’ona viloyatining O’zbekiston tumanidagi Yaypan va Bekobod
shaharlari yaqinida shamol elektr stansiyalarini joylashytirish mumkin va hokazo. Shamol energiyasidan foydalanib elektr energiya ishlab chiqarishda Daniya mamlakatining tajribasi ayniqsa, diqqatga sazovordir. Bu mamlakatga birgina 1990-yilda shamol elektr stansiyalari hisobiga 4 millliard kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan edi.
Hozirda hatto o’zining ixtiyorida yetarlicha organik yoqilg’i
resurslari bo’lgan va elektr stansiyalari ancha zahira quvvatiga ega mamlakatlar (Amerika Qo’shma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Kanada, Germaniya, Norvegiya, Shvetsiya va boshqalar) ham shamol
energetikasini rivojlantirish uchun ancha mablag’ ajratishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar. Chunki shamol elektr stansiyalar texnologiyasi ekologik jihatdan toza, iqtisodiy jihatdan foydali va kam joyni egallashi bilan qulaydir. Amerika Qo’shma Shtatlarining Janubiy Kaliforniya shtatida 20 ming dona shamol agregatlari ishlaydi. Ular
ishlab chiqaradigan elektroenergiya qariyb 2 ta atom elektr
stansiyalarining ishlab chiqargan elektr energiyasiga teng. Shamol elektr stantsiyalarining kelajagi porloq. Hozirgi vaqtda shamol elektr stansiyalarida ishlab chiqarilayotgan 1 kilovatt soat energiyaning tannarxini Amerika Qo’shma Shtatlari (AQSh) da 0,07 dollarga kamaytirishga erishildi. Shamol elektr stansiyalarini shamolning tezligi 20 kilometr/soat bo’lgan joylarda o’rnatish yaxshi natijalar beradi.
Bunday hollarda 1 kilovatt soat elektr energiyaning tannarxi 0,05
dollardan oshmaydi.
Shamol energiyasi bitmas-tuganmasdir. Shuning uchun bugungi kunda u dunyo energetikasining bir qismi bo’lib, uning ahamiyati kelgusida
shubhasiz, o’sadi. Hammamiz bolalikdan o’rgangan sodda bir topishmoq bor: "Qo’lsiz, oyoqsiz eshik ochar". Bu nima deb jajjigina qizaloqdan so’rasangiz ham darhol shamol deydi. Darhaqiqat, issiq-sovuq va boshqa ta’sirlar natijasida havo harakatining turli tezlik va holatlarda namoyon bo’lishini ana shu umumiy nom bilan ataymiz. Yaxshi bilasizki, shamol kuchli va kuchsiz, yoqimli va yoqimsiz, zararli va bezarar bo’ladi. SHunday xususiyatlariga ko’ra nomlanishi ham turlicha: shabada, shabboda, yel, nasim, sabo, shamol, dovul, bo’ron, quyun, garmsel, izg’irin... SHabboda, nasim, sabo she’riy nutqqa xos bo’lib, yengil, huzurbaxsh shamol ma’nosini anglatadi. Sabo faqat tong paytida esadigan mayin yel. Dovul va bo’ron nihoyatda kuchli shamol bo’lib, foydasidan
zarari ko’proq: ba’zan dov-daraxtlarni sindiribgina qolmay, ildizi bilan
qo’porib tashlaydi, binolarning tom yopilmalarini uchirib ketadi.
Bo’ronning o’ta vayronagarchilik keltiradigan xillari ham bor. Garmsel va izg’irin esa qarama-qarshi ma’noli so’zlardir. Biri jazirama payti gohida bir necha kunlab chang-to’zon bilan davom etadigan, kishining tinka- madorini oladigan, ekinlarni so’litib, qovjiratib qo’yadigan issiq shamolnianglatadi. Ikkinchisi esa ayozli kunlar achchiq sovug’i butun vujudingizniqaqshatib yuboruvchi, ignaning ko’ziday teshikdan tuyaday sovuqni olibkiruvchi yoqimsiz turidir.Darhaqiqat, shamol tizginsiz kuch, juda katta tabiiy energiyamanbai. Bu manba vaqti-vaqti bilan doim yangilanib turadi, shu sabablibitmas-tuganmasdir. Undan ham mexanik, ham elektr, ham issiqlik energiyasi hosil qilish mumkin. Qadimdayoq ko’pgina mamlakatlarda qurilgan shamol tegirmonlarining ishlashi mexanik energiyaga asoslangan. Fan-texnika taraqqiyoti shamol quvvatidan elektr energiyasi olish imkonini ham berdi. Bu boradagi ishlar o’tgan asrdayoq boshlab yuborilgan bo’lsa ham dunyoda shamol elektr stansiyalari qurilishiga endi e’tibor kuchaymoqda. Hozir 55 mamlakatda shamol elektr energiyasi ishlab chiqarilayapti. Bu borada ayniqsa, yevropa mamlakatlarida amalga oshirilayotgan ishlar e’tiborga loyiq. SHamol energiyasidan foydalanish allaqachon energetika sohasining muhim tarmog’iga aylangan. MDH davlatlari orasida Belarus respublikasida ham shamol quvvatidan elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko’paytirish choralari ko’rilmoqda. Turli hududlarda shamolning yo’nalishi va kuchi yer sirtidan balandlikka bog’liq ravishda turlicha o’zgaradi. Masalan, shimoliy yarim sharda yer sirtiga yaqin (10....50 m) joylarda o’rtacha tezlik 7-9 m/s ni tashkil qiladi. 25-30 m/s tezlikdan ortiq shamol tezligi xalq xo’jaligiga jiddiy Zarar yetkazishi mumkin, shuning uchun shamol energiyasini mexanik yoki elektr energiyasiga o’zgartirish uchun shamol tezligi 3-25 m/s bo’lganda samarali hisoblanadi. F ko’ndalang kesimli havo oqimining energiyasi quyidagiga teng:
F orqali tezlikda oqib o’tuvchi havoning sekunddagi massasi m
mos ravishda quyidagiga teng bo’ladi:
u holda bu yerda p – havoning zichligi, normal sharoitlarda 1,23 kg/m3ga teng bo’ladi. SHunday qilib, shamol energiyasi uning tezligining kubiga proporsional o’zgaradi. SHamol g’ildiragi faqat shamol energiyasi foydalanish koeffitsiyenti orqali baholanadigan energiyani ma’lum qismini foydali ishga o’zgartirishi mumkin. Zamonaviy shamol dvigatellari (SHD) normal ish rejimida shamol orqali kinetic energiyasining 45-48% dan ortiq bo’lmagan qismini mexanik energiyaga o’zgartiradi.
SHAMOL ENERGIYASI QURILMALARI
Havo oqimi ham, istalgan harakatlanuvchi jism ham harakat
energiyasiga ega bo’ladi. Bu kinetik energiya shamol g’ildiragi yoki boshqa ishchi organ yordamida mexanik energiyaga o’zgartiriladi.
SHamol qurilmalarining vazifasiga ko’ra mexanik energiya ijrochi mexanizmlar (generatorlar, kompressorlar, elektrolizlar va boshqalar) yordamida elektr, issiqlik, mexanik, shuningdek, siqilgan havo energiyasiga o’zgartirilishi mumkin. SHamol energiyasini elektr energiyasiga o’zgartiradigan asosiy mexanizm shamol turbinasi hisoblanadi. U boshqa turbinalarga qaraganda ko’proq detallar soniga ega. SHamol vtulkaga mahkamlangan parraklarni aylantiradi va ular birgalikda aylanadi. SHunday qilib, parraklar va vtulka birgalikda
rotorni tashkil qiladi. SHuningdek, turbinani parraklarini aylantiradigan va to’xtatadigan kontaktlar mavjud. Generator aylanadi va elektr energiyani ishlab chiqaradi. Generator, kontroller va boshqa qurilmalar parraklar orqasidagi qutiga joylashtiriladi. Anemometr shamol tezligini aniqlaydi va bu axborotni kontrollerga uzatadi. SHamolning tezligi 15-23 km/soatga yetganida shamol agregati aylana boshlaydi, tezlik 100 km/soatda ortganida mexanizmni shikastlanishlardan saqlash uchun ular avtomatik ravishda to’xtaydi. SHamol agregatlarining ba’zi bir modellari shamol kuchiga bog’liq bo’lmagan holda o’zgarmas tezlik bilan aylanadi. Ba’zi bir yangi modellarning tezligi shamol bilan aylanadi. Ba’zi bir yangi modellarning tezligi shamol tezligi bilan birga o’zgaradi, bu ularni samaraliroq bo’lishini ta’minlaydi.
SHamol agregatlarida asosan 2 yoki 3 ta parraklar bo’ladi. Katta
bo’lmagan turbinalar 100 kVt gacha elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Ularni fotoelektr panellar bilan ishlatish mumkin. Bunday “uy shamol agregati” ning parraklari 2-8 m o’lchamga ega hamda 40 m lar atrofidagi balandlikka joylashtiriladi va u kichik korxonani elektr energiyasi bilan ta’minlashi mumkin. Katta shamol agregatlaridan 750 kVt dan 2 MVt gacha quvvatli turbinalar keng tarqalgan bo’lib, ular ham shamol elektrostansiyalariga joylashtiriladi. Katta quvvatli megovatli turbinalar katta o’lchamlarga ega bo’lib, ularning yangi modellari 2 dan 5 MVt gacha quvvatli elektr energiyasiniishlab chiqarishga qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ularni odatda qirg’oqqa yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol agregatlari hozirda Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya va boshqa mamlakatlarda ishlatilmoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan yangilanish va o‘zgarishlar sanoat tarmoqlariga “yashil iqtisodiyot” tizimini joriy qilish, innovatsion taraqqiyotni -jadallashtirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgani bilan e’tiborga molikdir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muhim omili — energetika tizimini modernizatsiyalash, energiya hosil qilishning muqobil manbalaridan kengroq foydalanish borasida olib borilayotgan izchil islohotlar bugun o‘z samarasini bermoqda.
Respublikamizda elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish sur’ati oshirilishi -barobarida, bu jarayonda ishlatiladigan tabiiy resurslar sarfini kamaytirish, ayniqsa, muqobil energiya manbalaridan foydalanishni takomillashtirishga erishilayapti. Prezidentimizning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, ayniqsa, keng im-koniyatlar eshigini ochib berdi.
Noan’anaviy energiya resurslari, jumladan, quyosh energiyasidan foydalanish uchun O‘zbekistonimizning deyarli barcha hududi etarli salohiyatga ega. Tabiat ato etgan -benazir bu tuhfani o‘z o‘rnida ishlatish maqsadida turli quvvatlardagi fotoelektr stantsiyalar, quyosh energiyasi bilan suv isitadigan qurilmalar ishlab chiqarish o‘zlashtirilayotir. Xususan, o‘tgan yili Namangan viloyatining Pop tumanida 130 kilovatt quvvatga ega bo‘lgan quyosh fotoelektr stantsiyasi ishga tushirildi.
Davlatimiz rahbari mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majli-sidagi ma’ruzasida ushbu masalaga to‘xtalar ekan, 2020 yilga borib yurtimizda har biri 100 megavatt quvvatga ega yana uchta quyosh elektr stantsiyasini foydalanishga topshirish -rejalashtirilganini alohida ta’kidladi.
Mazkur quyosh fotoelektr stantsiyalari mintaqada bunyod etilayotgan dastlabki yirik -muqobil energiya inshootlari ekanligi bilan diqqatga sazovor. Shundan bittasi Samarqand viloyatining Pastdarg‘om tumanida quriladi. Shu maqsadda quyosh nuri tik tushadigan qulay joy tanlangani elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatini kelajakda yanada oshirish imkonini berishi aytilmoqda.
“O‘zbekenergo” aktsiyadorlik jamiyatidan ma’lum qilishlaricha, ayni paytda -Namangandagi quyosh fotoelektr stantsiyasida tajriba-sinov ishlari davom etayapti. Uning natijalari yangi ob’ektlar uchun qimmatli manba vazifasini o‘taydi.
Yurtimizda muqobil energiya manbalariga jiddiy e’tibor qaratilayotgani bejiz emas. Chunki u qayta tiklanuvchanligi, ekologik jihatdan bezararligi bilan ajralib turadi. Qolaversa, tabiiy boyliklar zaxirasi cheklangan bo‘lib, vaqti kelib uning tugashi allaqachon isbotlangan. Hisob-kitoblarga qaraganda, neftь zaxiralari 45 — 50 yilga, tabiiy gaz 70 — 75 yilga, ko‘mir esa 150 — 160 yilga etar ekan.
Garchi, respublikamiz uglevodorod xom ashyosi manbalariga boy bo‘lsa-da, ulardan oqilona foydalanish, kelajak avlodga qoldirish maqsadida elektr va issiqlik energiyasi olishning muqobil usullari bosqichma-bosqich amaliyotga joriy qilinayapti.
Kichik fotoelektr stantsiyalaridan dastlabki bosqichda yurtimizning tog‘li va chekka qishloqlari aholisi foydalanishgan bo‘lsa, keyingi bosqichda u ijtimoiy soha ob’ekt-lari — qishloq vrachlik punktlari, ta’lim muassasalari, Mehribonlik uylarida tatbiq qilindi. So‘ngra paxta tozalash korxonalari va uni qabul qilish punktlari, shuningdek, sanoatning boshqa tarmoqlarida ham qo‘llanila boshlandi.
Yuqorida nomi keltirilgan Farmonga muvofiq, sohada eksperimental va amaliy -tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish, tajriba loyihalarini amalga oshirish, o‘zimizda -tegishli uskunalar, butlovchi buyumlar hamda materiallarni ishlab chiqarish, ularga -servis xizmati ko‘rsatishni tashkil qilish bo‘yicha tizimli ishlar olib borilayapti. Natijada zarur xom ashyodan tortib, innovatsion qurilmalarni tayyorlashgacha bo‘lgan -jarayon bosqichma-bosqich mahalliylashtirilmoqda.
Mutaxassislarga ayonki, quyosh elektr stantsiyalari va suv isitish geliokollektorlarini barpo etishda kremniy, germaniy, galliy arsenidi, kadmiy-tellur, galliy fosfidi kabi yarimo‘tkazgich materiallaridan foydalaniladi. Bugungi kunda esa kremniy asosidagi qurilmalardan 25 — 30 yil, hatto, 35 — 40 yil davomida foydalanish mumkinligidan kelib chiqib, ushbu material keng qo‘llanilmoqda.
Ana shu noyob sanoat xom ashyosi zaminimizda etarli ekanligi, keyingi yillarda sanoat usulida ishlab chiqarilayotganiga, ochig‘i, barchaning havasi kelmoqda. Misol uchun, 2012 yilda “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasida ishga tushirilgan “Uz-Kor Silikon” O‘zbekiston — Janubiy Koreya qo‘shma korxonasi yiliga 12 ming tonna texnik kremniy, 6,1 ming tonna mikrokremnezem ishlab chiqarish quvvatiga ega. Bu kabi qulayliklar tufayli keyingi yillarda sohaga ixtisoslashtirilgan o‘nlab korxonalar tashkil qilinib, samarali faoliyat yuritayapti. Ularda elektr quvvati olish uchun kichik quyosh stantsiyalari, issiq suv va issiqlik ta’minoti uchun past potentsialli qurilmalar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, xususan, quritish uskunalari tayyorlanib, aholiga etkazib berilayapti.
Poytaxtimizdagi “Mir Solar” mas’uliyati cheklangan jamiyati shulardan biri. Mazkur korxona jamoasi salkam o‘n yildan buyon ichki bozorga import o‘rnini bosuvchi qurilmalar chiqarmoqda.
— Davlatimiz rahbarining Farmoni nafaqat muqobil energiya manbalaridan iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohalarda kengroq foydalanish, balki buning uchun zarur bo‘lgan qurilmalarni ishlab chiqarish salohiyatini keskin oshirish imkonini berdi, — deydi jamiyat rahbari Akram Mirzaboev. — Sababi, unga muvofiq, fotoelektr panellar tayyorlash bo‘yicha loyihalar imtiyozli kreditlar bilan moliyalashtirilishi, quyosh hamda biogaz energiyasini ishlab chiqaruvchilar, hatto foydalanuvchilarga soliq va bojxona imtiyozlari berilishi belgilab qo‘yildi. Biz ham yaratilgan bunday sharoitlardan unumli foydalanib, faoliyatimizni kengaytirib borayapmiz. Ayni paytda uy, dala-hovli, fermer xo‘jaliklari uchun mo‘ljallangan “KFS-50/12”, “KFS-100”, “KFS-300”, “KFS-500” va “KFS-1000” modelidagi fotoelektr stantsiyalar, “SUV-10” suv isitish qurilmasi, shuningdek, bir necha turdagi uskunalar ishlab chiqarilib, -buyurtmachilarga etkazib berilmoqda.
Shu o‘rinda aytish kerakki, jamiyat ish boshlagan dastlabki yillarda quyosh qurilmalarini tayyorlash sur’ati ham, ularning quvvati ham past edi. 2009 yilda Mahalliylashtirish dasturiga kiritilib, xorijning zamonaviy texnologik liniyasi bilan qayta jihozlangach, ishlab chiqarish hajmi bir necha barobar oshdi. Muhimi, quyosh elektr stantsiyalari uchun zarur xom ashyo va butlovchi uskunalarning asosiy qismini shu erda tayyorlash o‘zlashtirildi.
Korxonada ishlab chiqarilayotgan 25 Vattdan 200 Vattgacha bo‘lgan quyosh panellarining sifati yuqori bo‘lib, mintaqamiz iqlimiga moslashtirilgan. Bu esa mahsulotlarga talab yil sayin oshishiga xizmat qilmoqda. Ulardan nafaqat aholi xonadonlari, balki qishloq vrachlik punktlari, ta’lim muassasalari, sanoat korxonalarida foydalanilayotgani shundan dalolat beradi.
Korxona jamoasi talab va ehtiyojni hisobga olib, quyosh elektr stantsiyalari hamda kollektorlari turini ko‘paytirish, mavjudlarini yanada takomillashtirish payidan bo‘layotir.
Muqobil energiya manbalariga “kelajak energiyasi” deya ta’rif beriladi. Yurtimizda esa ular allaqachon amaliyotga kiritilib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotimizga xizmat qilayapti. Bu O‘zbekiston ilmiy-texnikaviy salohiyati naqadar ulug‘vorligining yana bir isbotidir.
O'zbekiston 2030 yilga qadar elektr energiya ishlab chiqarilishida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini hozirgi 10 foizdan 25 foizga yetkazishni maqsad qilgan.

Elektr energiyasini an'anaviy usullar yordamida ishlab chiqarish allaqachon urfdan qolmoqda. Barcha sohalar qatori ushbu tarmoqda ham eng zamonaviy texnologiya, innovatsiyalarni qo'llash davr talabiga aylangan. Bu, o'z navbatida, atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan, inson salomatligi uchun xavfsiz bo'lgan ekologik toza elektr energiyasini hosil qilish imkonini yaratadi.
Tabiiy resurslarga boy bo'lgan mamlakatimizda keyingi yillarda energetika sohasini isloh qilishda yangicha echim va texnologiyalarga katta e'tibor qaratilayotgani bejiz emas. Ayni paytda O'zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining qariyb 90 foizi ko'mir, tabiiy gaz va boshqa neft` mahsulotlarini yoqish evaziga olinadi. Bu ortiqcha yo'qotishlar talab etish bilan birga, atrof-muhitga zarar yetkazmasdan qolmaydi.
To'g'ri, insoniyat taraqqiyotida kishilarning energetikaga bo'lgan ehtiyoji ularni tabiiy manbalar — o'tin, ko'mir, torf va boshqa yoqilg'ilardan foydalanishga majbur qildi. Bu usul hozir ham energetika olishning eng tezkor, aniq va vaqt sinovidan o'tgan yechimi sanaladi. Hatto, ana shu tabiiy boyliklarning qanchalik ko'pligi davlatlarning energetika sohasi rivojini belgilaydi.
O'tgan asrning 2-yarmidan boshlab dunyoda elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojning ortishi hamda bu sohada ilm-fanning taraqqiy etishi uning muqobil usullarini rivojlantirishga ham yo'l ochdi. Bunda suv, shamol, quyosh kabi qayta tiklanuvchi energiya manbalari hisobiga ekologik toza elektr energiyasi olish ko'zda tutiladi.
Oxirgi 3-4 yilda qulog'imizga tez-tez chalinayotgan “yashil energiya”, “muqobil energiya” tushunchalarining har ikkisi qayta tiklanuvchi energiya so'ziga ishora qiladi. Ma'lumotlarga ko'ra, “yashil energiya”ning asosini Yer yuzidagi hayot manbai bo'lgan Quyosh tashkil qiladi. Shamol, suvning tabiatda erkin aylanishi va boshqa iqlim sharoiti bilan bog'liq jarayonlarning barchasi galaktikamiz markaziy sayyorasi — Quyoshning faolligi hisobiga amalga oshadi. U qayta ishlangani tufayli “qayta tiklanuvchi”, ekologiyaga deyarli zarari bo'lmagani uchun esa “yashil energiya”, deb ta'riflanadi.
O'zbekiston 2030 yilga qadar elektr energiya ishlab chiqarilishida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini hozirgi 10 foizdan 25 foizga etkazishni maqsad qilgan. Bu Prezidentimizning 2019 yil 22 avgustdagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarorida ham o'z ifodasini topgan. Bunday natijalarga erishish uchun energetika vazirligi tomonidan qayta tiklanuvchi energetikada yirik loyihalarni amalga oshirish bo'yicha faol harakatlar boshlangan. Yangi energiya manbalarini topish, qayta tiklanuvchi quvvatlar samaradorligini oshirish hamda ularni energiya tizimida qo'llash ko'lamini kengaytirish maqsadida Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ko'magida to'g'ridan to'g'ri xoriiy investitsiyalar hisobiga yirik loyihalar amalga oshirilmoqda.
Ekologik toza energiya ishlab chiqarishni 2500 mVtga oshirish bo'yicha Energetika vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi hamda Saudiya Arabistonining nufuzli “ACWA Power” kompaniyasi o'rtasida 2020 yilning mart oyida imzolangan hamkorlik kelishuvi ana shu sa'y-harakatlarning muhim qismi hisoblanadi.
Loyiha uch asosiy bosqichdan iborat bo'lib, umumiy investitsiyaviy qiymati 2,5 milliard AQSH dollarni tashkil etadi. Global miqyosda energiya ishlab chiqarish va suvni sho'rsizlantirish korxonalari sohibi, jami quvvati 38,7 gVt.ga teng elektr energiyasi hosil qilish hamda dunyoning 12 mamlakatidagi 58 ta ob'ektga etkazib berish orqali nom qozongan “ACWA Power” kompaniyasi mamlakatimiz uchun xavfsiz va samarador “yashil” energetika echimlarini taklif etmoqda.
Sirdaryo viloyatida qurilishi boshlangan quvvati 1500 mVt.ga teng issiqlik elektr stansiyasi bu boradagi loyihalarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy qiymati 1,2 milliard AQSH dollari bo'lgan mazkur stansiyaning foydali ish koeffietsenti qariyb 60 foizni tashkil etadi. Bu hozirda faoliyat ko'rsatayotgan boshqa turdosh stansiyalar bilan taqqoslaganda, ishlab chiqarish uchun iste'mol qilinayotgan tabiiy gaz miqdorini deyarli ikki barobar iqtisod qilish imkonini beradi.
Mutaxassislarning ta'kidlashicha, kombinatsiyalangan siklli stansiya Yaponiyaning eng so'nggi gaz turbinasi texnologiyasi asosida quriladi. U ish turkumidagi 2 ta gaz va bitta bug' trubinasi, 2 ta utilizator bug' generatoriga ega bo'lib, dunyodagi eng samarali elektrostantsiyalardan biri bo'lishi kutilmoqda.
Stansiya konstruktsiyasi, uning ish faoliyatini real vaqt rejimida kuzatish imkonini beruvchi tizim jahondagi eng nufuzli soha mutaxassislari tomonidan mukammal darajada tayyorlangan. Bundan tashqari, eng zamonaviy yechimlar ekspluatatsiya qilish va nazorat vositalaridan foydalanishni ham ko'zda tutadi.
Stansiya yiliga 12 milliard kilovatt soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega. Hozirgi kunda O'zbekistonda elektr energiyasi iste'moli yiliga o'rtacha 68-70 milliard kilovatt soatni tashkil etsa, Sirdaryodagi IES ishga tushgach, qurilma iste'molchilarning elektr energiyasiga bo'lgan ehtiyojining 15 foizini qondirishga hissa qo'shadi.
Toshkent shahrida bo'lib o'tgan Sirdaryo IES qurilishining rasmiy ochilishi marosimida yurtimiz mutasaddi idoralari rahbar-mutaxassislari, Saudiya Arabistoni va “ACWA Power” kompaniyasi vakillari ishtirok etdi. Mehmonlar tantanali tadbirda nutq so'zlab, yangi elektr stansiyasining imkoniyatlari haqida ma'lumot berildi.
Foydalanilgan Adabiyotlar
1 B.I. Levin, A. A. Butko. Chiqindilarni energiya ishlab chiqarish bilan ekologik toza utilizatsiya qilish orqali yoqilg'i sifatida ishlatish (Moskva shahar iqtisodiyotiga nisbatan) / Ed. B.I. Levin. - M.: Prima-Press-M nashriyoti, 2005 yil.
2 Moskva Hukumatining 2006 yil 28 martdagi 219-PP-sonli "Moskva shahrining 2006-2008 yillarga mo'ljallangan maqsadli o'rta muddatli ekologik dasturi to'g'risida (2006 yil 5 dekabrdagi tahrirda)" qarori.
3 Fedorov L., Mayakin A. Maishiy chiqindilar bo'yicha issiqlik elektr stantsiyalari.// Rossiyaning energetika va sanoati. 2006 yil.
4 Tugov A. N., Moskvichev V. F., Ryabov G. A. Maishiy issiqlik elektr stansiyalarida qattiq maishiy chiqindilarni yoqish tajribasi. // Issiqlik energetikasi. 2006 yil.
5 Sharapov V.I. Elektr stantsiyalarida yoqilg'i taqchilligi bilan shahar issiqlik ta'minotining o'ziga xos xususiyatlari // Elektr stantsiyalari.

Xulosa
Manbalarda keltirilishicha, quyosh batareyalari, ya'ni yorug'likni elektrga aylantirish ta'sirini o'rganish dastlab frantsuz fizigi Aleksandr Bekkerel tomonidan 1842 yilda kashf etilgan. Keyinroq amerikalik ixtirochi CHarlz Fritts nurni elektrga aylantirish uchun selen kimyoviy elementidan foylanishni taklif etdi. Quyosh batareyalarining birinchi prototipi esa italiyalik olim Jakomo CHamichyan tomonidan yaratildi. Shundan so'ng “Bell Laboratories” tomonidan elektr tokini ishlab chiqarishga mo'ljallangan dastlabki quyosh batareyalarini ixtiro qilish uchun oradan qariyb bir asr vaqt o'tishiga to'g'ri keldi. Bu borada ilk yutuqlar keyingi ulkan muvaffaqiyatlarga yo'l ochdi. Bugungi kunga kelib, dunyoning ko'plab davlatlarida elektr toki olishda quyosh batareyalari, shamol elektr stantsiyalaridan keng foydalaniladi.