4
I
I
F
F
Ə
Ə
S
S
İ
İ
L
L
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ
FİZİKİ-COĞRAFİ XARAKTERİSTİKASI
Relyefi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının sərhəd xəttinin ümumi
uzunluğu 398 kilometrə bərabərdir. Muxtar respublika cənubdan İran,
qərbdən isə Türkiyə ilə həmsərhəddir. Onunla İran arasındakı sərhəd
xəttinin uzunluğu 163 km, Türkiyə ilə isə 11 kilometrə bərabər olub Araz
çayı boyunca uzanır. Muxtar respublika şimaldan və şimal-şərqdən 224
kilometr Ermənistan ilə həmsərhəddir. Bölgənin Ermənistanla sərhəd xətti,
demək olar ki, Dərələyəz və Zəngəzur dağlarının suayırıcıları boyunca
keçir. Kiçik Qafqazın cənub hissəsini tutan Naxçıvan Muxtar Respublikası
tipik dağlıq ərazi hesab olunur. Araz vadisinə, bəzi yerlərdə genişlənmiş
enli, bəzi yerlərdə isə dar keçidlər əmələ gətirən düzənliklərə də (ortasından
kəsilmiş sıra dağların qayalıqlı qolları) mahiyyətcə, dağlıq ərazi kimi
baxmaq olar. Onun ən aşağı sahələrinin Kotam kəndi ərazisində dəniz
səviyyəsindən hündürlüyü 600 m-ə, dağlarının hündürlüyü isə 3906 m-ə
(Qapıcıq zirvəsi) çatır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Dərələyəz
sıra dağlarının Qaraquş yüksəkliyinin hundürlüyü 2500 m-dən 3200 m-ə
qədərdir, aşırımlarda isə 2000 m-dən aşağı olmur. Dərələyəz sıra dağlarının
ən yüksək nöqtələri Küküdağ və Kecəldağ yüksəklikləridir. Küküdağın
hündurlüyü 3120 m, Keçəldağın hündürlüyü isə 3141 m-dir. İri dağ
massivləri ilə yanaşı, öz başlanğıcını buzlaqlardan almış dağ çayları
arasında geniş vadilər də vardır. Dərələyəz sıra dağlarından cənubda orta
Araz çökəkliyinin şərq əraziləri yerləşir ki, geomorfoloji olaraq Arazyanı
düzənliklərlə təmsil olunur. Arazyanı düzənliklər özlərinin şərq hissələri ilə
Naxçıvan düzənliyinə keçərək, Naxçıvançay və Cəhriçay çaylarının aşağı
axınlarının ərazilərini tuturlar. Naxçıvan düzənliyinin orta yüksəkliyi dəniz
səviyyəsindən 890 m-dir. Bəzi yerlərdə bu düzənlik alçaq təpəliklər və
hündür yüksəkliklərlə kəsişir [7, s. 43-54].
Darıdağ sıra dağlarından cənub-şərqə doğru Əlincə çayının aşağı
axarında Gülüstan və Culfa düzənlikləri uzanır. Zəngəzur sıra dağlarının
qolları və onun cənub-şərq yamacları Araz çayınadək uzanaraq Ordubad
düzənliyini əmələ gətirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi 5,5 min
kv. km olub aşağıda adları çəkilən rayonlara bölünür: Sədərək, Şərur,
Kəngərli, Babək, Şahbuz, Culfa və Ordubad inzibati rayonları .
İqlimi. Bölgədə iqlim fitosenozların əmələgəlmə xarakterinə təsir
göstərən ən güclü ekoloji amillərdən biridir. İqlim elementləri bitki forma-
siyalarının tipini və strukturunu müəyyən edir, bitkiliyin müxtəlif həyat
formalarının əmələ gəlməsinə təsir gostərir. İqlimin əsas elementlərinin
5
müxtəlif miqdarına münasib bitki aləmi uyğunlaşmışdır. İqlimin mövsümlər
üzrə kəskin dəyişilməsi, burada fəaliyyət göstərən meyvə zərərvericilərinin
və entomofaqların yaşayış tərzinə də əsaslı təsir göstərmişdir.
Quru iqlim zonasına, əsasən Arazyanı ovalıq və dağətəyi yerlərin bir
hissəsi daxildir. Bu yerlərin yayı uzun müddət davam edən quru və çox isti,
qışı isə sərt soyuq olur. İsti keçən ayların sayı 6-7 olmaqla, ən çox istilər
əsasən iyul-avqust aylarına təsadüf edir ki, bu zaman havanın sutkalıq orta
temperaturu 25-30
0
C-ə çatır.
Ərazi üçün havanın mütləq minimum temperaturu -30
0
C-dən aşağı
düşür. Belə temperatur şəraitində bəzi zərərvericilər donmuş torpaqda məhv
olurlar, növbəti ilin yaz aylarında qışlayan zərərvericilərin və onların
entomofaqlarının sayı azalır. Geniş dağətəyi və dağlıq qurşaqların aşağı
hissələri üçün daha mülayim iqlim xarakterikdir. Burada üç ay (iyun, iyul,
avqust) isti keçir, yağıntının ümumi miqdarı 400-500 mm-ə çatır. Bu zona
eyni cür olmayıb, şaquli istiqamətdə yarımzonalara bölünmüş və
yarımzonalar da öz daxilində, en dairəsi istiqamətində ayrı-ayrı kiçik iqlim
zonalarına ayrılmışdır. Yağıntıların əsas hissəsi yaz və payız aylarına
təsadüf edir. Ovalıqda yay aylarında və hətta sentyabr ayında demək olar ki,
quraqlıq keçir. Naxçıvan Muxtar Respublikası üçün temperatur rejiminin
xarakterik əlamətlərindən biri də istiliyin dövr etməsidir. Xüsusilə də,
ovalıq, dağətəyi və orta dağlıq qurşaqlarda bu dövretmə temperaturun
yüksək amplitudada dəyişilməsinə səbəb olur. Yüksək dağlıq yerlərdə
istiliyin dövr etməsi orta səviyyədə olur [60, s. 129-130].
Naxçıvan Muxtar Respublikasında küləyin gücü və istiqaməti ilin
fəsillərindən asılıdır. Bu küləklər havanın rütubətinə və xüsusilə də yay
aylarında bitkilərin transpirasiyasına və həşəratlar aləminə əsaslı təsir
göstərir. Çox zaman yay aylarında əsən güclü isti küləklər (20 m/san-dən
yuxarı) havanın nəmliyini aşağı salır və kənd təsərrüfatına böyük ziyan
vurur.
Torpaq örtüyü. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Arazboyu
düzənlik və alçaq dağlıq sahələrində şoran, boz, açıq-boz, suvarılan boz,
çəmən-boz, boz-qonur və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Orta dağlıq
üçün dağ-şabalıdı, dağ-qəhvəyi, dağ-çəmən-meşə və yüksək dağlıq üçün
çimli, dağ-çimli, çəmən-çöl və dağ-qəhvəyi torpaqlar səciyyəvidir. Bu
torpaqlar məhsuldarlığı ilə seçilir və meyvəcilik təsərrüfatları ücün hələ lap
qədimdən insanlar tərəfindən istifadə olunur. Suvarılan torpaqlarda kənd
təsərrüfatı məhsulları, xüsusilə də taxıl, üzüm və meyvə yetişdirilir [14].
Hidrologiyası. Muxtar respublikanın ən sulu çayları Arpaçay,
Naxçıvançay, Gilançay, Əlincəçay və Vənəndçay hesab olunur. Bu çaylar
öz başlanğıclarını yüksək dağların cənub yamaclarından götürürlər. Keçən
əsrin ortalarından başlayaraq kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı ilə əla-
Dostları ilə paylaş: |