Entomofaqlari



Yüklə 3,59 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/47
tarix20.10.2017
ölçüsü3,59 Kb.
#5753
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47

 

I
I
 
 
F
F
Ə
Ə
S
S
İ
İ
L
L
 
 
 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ  
FİZİKİ-COĞRAFİ XARAKTERİSTİKASI  
 
Relyefi.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  sərhəd  xəttinin  ümumi 
uzunluğu  398  kilometrə  bərabərdir.  Muxtar  respublika  cənubdan  İran, 
qərbdən  isə  Türkiyə  ilə  həmsərhəddir.  Onunla  İran  arasındakı  sərhəd 
xəttinin  uzunluğu  163  km,  Türkiyə  ilə  isə  11  kilometrə  bərabər  olub  Araz 
çayı  boyunca  uzanır.  Muxtar  respublika  şimaldan  və  şimal-şərqdən  224 
kilometr  Ermənistan  ilə  həmsərhəddir.  Bölgənin  Ermənistanla  sərhəd  xətti, 
demək  olar  ki,  Dərələyəz  və  Zəngəzur  dağlarının  suayırıcıları  boyunca 
keçir. Kiçik Qafqazın cənub hissəsini tutan Naxçıvan Muxtar Respublikası 
tipik  dağlıq  ərazi  hesab  olunur.  Araz  vadisinə,  bəzi  yerlərdə  genişlənmiş 
enli, bəzi yerlərdə isə dar keçidlər əmələ gətirən düzənliklərə də (ortasından 
kəsilmiş  sıra  dağların  qayalıqlı  qolları)  mahiyyətcə,  dağlıq  ərazi  kimi 
baxmaq  olar.  Onun  ən  aşağı  sahələrinin  Kotam  kəndi  ərazisində  dəniz 
səviyyəsindən  hündürlüyü  600  m-ə,  dağlarının  hündürlüyü  isə  3906  m-ə 
(Qapıcıq zirvəsi) çatır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Dərələyəz 
sıra  dağlarının  Qaraquş  yüksəkliyinin  hundürlüyü  2500  m-dən  3200  m-ə 
qədərdir, aşırımlarda isə 2000 m-dən aşağı olmur. Dərələyəz sıra dağlarının 
ən  yüksək  nöqtələri  Küküdağ  və  Kecəldağ  yüksəklikləridir.  Küküdağın 
hündurlüyü  3120  m,  Keçəldağın  hündürlüyü  isə  3141  m-dir.  İri  dağ 
massivləri  ilə  yanaşı,  öz  başlanğıcını  buzlaqlardan  almış  dağ  çayları 
arasında  geniş  vadilər  də  vardır.  Dərələyəz  sıra  dağlarından  cənubda  orta 
Araz  çökəkliyinin  şərq  əraziləri  yerləşir  ki,  geomorfoloji  olaraq  Arazyanı 
düzənliklərlə təmsil olunur. Arazyanı düzənliklər özlərinin şərq hissələri ilə 
Naxçıvan  düzənliyinə  keçərək,  Naxçıvançay  və  Cəhriçay  çaylarının  aşağı 
axınlarının ərazilərini tuturlar. Naxçıvan düzənliyinin orta yüksəkliyi dəniz 
səviyyəsindən  890  m-dir.  Bəzi  yerlərdə  bu  düzənlik  alçaq  təpəliklər  və 
hündür yüksəkliklərlə kəsişir [7, s. 43-54].  
Darıdağ  sıra  dağlarından  cənub-şərqə  doğru  Əlincə  çayının  aşağı 
axarında  Gülüstan  və  Culfa  düzənlikləri  uzanır.  Zəngəzur  sıra  dağlarının 
qolları  və  onun  cənub-şərq  yamacları  Araz  çayınadək  uzanaraq  Ordubad 
düzənliyini əmələ gətirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi 5,5 min 
kv.  km  olub  aşağıda  adları  çəkilən  rayonlara  bölünür:  Sədərək,  Şərur, 
Kəngərli, Babək, Şahbuz, Culfa və Ordubad inzibati rayonları . 
İqlimi.  Bölgədə  iqlim  fitosenozların  əmələgəlmə  xarakterinə  təsir 
göstərən ən güclü ekoloji amillərdən biridir. İqlim elementləri bitki forma-
siyalarının  tipini  və  strukturunu  müəyyən  edir,  bitkiliyin  müxtəlif  həyat 
formalarının  əmələ  gəlməsinə  təsir  gostərir.  İqlimin  əsas  elementlərinin 


 

müxtəlif miqdarına münasib bitki aləmi uyğunlaşmışdır. İqlimin mövsümlər 
üzrə kəskin dəyişilməsi, burada fəaliyyət  göstərən meyvə zərərvericilərinin 
və entomofaqların yaşayış tərzinə də əsaslı təsir göstərmişdir.  
Quru iqlim zonasına, əsasən Arazyanı ovalıq və dağətəyi yerlərin bir 
hissəsi daxildir. Bu yerlərin yayı uzun müddət davam edən quru və çox isti, 
qışı  isə  sərt  soyuq  olur.  İsti  keçən  ayların  sayı  6-7  olmaqla,  ən  çox  istilər 
əsasən iyul-avqust aylarına təsadüf edir ki, bu zaman havanın sutkalıq orta 
temperaturu 25-30
0
C-ə çatır.  
Ərazi  üçün  havanın  mütləq  minimum  temperaturu  -30
0
C-dən  aşağı 
düşür. Belə temperatur şəraitində bəzi zərərvericilər donmuş torpaqda məhv 
olurlar,  növbəti  ilin  yaz  aylarında  qışlayan  zərərvericilərin  və  onların 
entomofaqlarının  sayı  azalır.  Geniş  dağətəyi  və  dağlıq  qurşaqların  aşağı 
hissələri  üçün  daha  mülayim  iqlim  xarakterikdir.  Burada  üç  ay  (iyun,  iyul, 
avqust) isti  keçir,  yağıntının ümumi  miqdarı 400-500 mm-ə  çatır. Bu zona 
eyni  cür  olmayıb,  şaquli  istiqamətdə  yarımzonalara  bölünmüş  və 
yarımzonalar da öz daxilində, en dairəsi istiqamətində ayrı-ayrı kiçik iqlim 
zonalarına  ayrılmışdır.  Yağıntıların  əsas  hissəsi  yaz  və  payız  aylarına 
təsadüf edir. Ovalıqda yay aylarında və hətta sentyabr ayında demək olar ki, 
quraqlıq  keçir.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  üçün  temperatur  rejiminin 
xarakterik  əlamətlərindən  biri  də  istiliyin  dövr  etməsidir.  Xüsusilə  də, 
ovalıq,  dağətəyi  və  orta  dağlıq  qurşaqlarda  bu  dövretmə  temperaturun 
yüksək  amplitudada  dəyişilməsinə  səbəb  olur.  Yüksək  dağlıq  yerlərdə 
istiliyin dövr etməsi orta səviyyədə olur [60, s. 129-130].  
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  küləyin  gücü  və  istiqaməti  ilin 
fəsillərindən  asılıdır.  Bu  küləklər  havanın  rütubətinə  və  xüsusilə  də  yay 
aylarında  bitkilərin  transpirasiyasına  və  həşəratlar  aləminə  əsaslı  təsir 
göstərir.  Çox  zaman  yay  aylarında  əsən  güclü  isti  küləklər  (20  m/san-dən 
yuxarı)  havanın  nəmliyini  aşağı  salır  və  kənd  təsərrüfatına  böyük  ziyan 
vurur.  
Torpaq  örtüyü.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  Arazboyu 
düzənlik  və  alçaq  dağlıq  sahələrində  şoran,  boz,  açıq-boz,  suvarılan  boz, 
çəmən-boz,  boz-qonur  və  açıq  şabalıdı  torpaqlar  yayılmışdır.  Orta  dağlıq 
üçün  dağ-şabalıdı,  dağ-qəhvəyi,  dağ-çəmən-meşə  və  yüksək  dağlıq  üçün 
çimli,  dağ-çimli,  çəmən-çöl  və  dağ-qəhvəyi  torpaqlar  səciyyəvidir.  Bu 
torpaqlar məhsuldarlığı ilə seçilir və meyvəcilik təsərrüfatları ücün hələ lap 
qədimdən  insanlar  tərəfindən  istifadə  olunur.  Suvarılan  torpaqlarda  kənd 
təsərrüfatı məhsulları, xüsusilə də taxıl, üzüm və meyvə yetişdirilir [14].  
Hidrologiyası.  Muxtar  respublikanın  ən  sulu  çayları  Arpaçay, 
Naxçıvançay,  Gilançay,  Əlincəçay  və  Vənəndçay  hesab  olunur.  Bu  çaylar 
öz  başlanğıclarını  yüksək  dağların  cənub  yamaclarından  götürürlər.  Keçən 
əsrin  ortalarından  başlayaraq  kənd  təsərrüfatının  intensiv  inkişafı  ilə  əla-


Yüklə 3,59 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə