Entomofaqlari
Yüklə 3,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 ka, Qırmız şpanka və tamamilə yerli sort olan Külüs gilənarı kimi sortları mövcuddur [17, s. 383-397]. Bir cənub bölgəsi kimi xüsusi iqlim və torpaq şəraiti, vegetasiya dövrünün uzun müddətliliyi və günəşli günlərinin sayı ilə fərqlənən muxtar respublika ərazisində yetişdirilən bu çəyirdəkli meyvələr xüsusi dadı və əmtəə göstəriciləri ilə fərqlənirlər. Bölgə iqtisadiyatında əhəmiyyətli rol oynayan meyvəcilikdə çəyirdəkli meyvələr xüsusi yer tutur. Meyvələr təzə halda istifadə edilir, qurudulur, mürəbbə, cem, kompot, müxtəlif şirələr hazırlanır və ədviyyat kimi işlənilir. Son illər muxtar respublikanın bütün rayonlarında böyük ərazilərə malik ərik və şaftalı bağları salınmışdır. Vahələrdə meyvə ağacları ilə yanaşı həm də təsərrüfat və tikinti ehti- yacları üçün istifadə edilən ağaclar da bitir. Bundan başqa, onlar suvarma kanallarını güclü buxarlanmadan və ətraf torpaqları şoranlaşmadan, meyvə ağaclarını isə küləkdən qoruyur və vahələrdə mikroiqlim rejimi yaratmağa köməklik göstərirlər. Belə ağaclardan qovaq, qarağac, söyüd, göyrüş, iydə və s. göstərmək olar. Bir çox hallarda bağlardakı torpaq yenidən becərilmədiyindən sıx ot örtüyü inkişaf edir, onun böyük bir hissəsi isə biçilərək quru ot əldə edilir. Bağlarda ağacların arasında kiçik bostanlar salınaraq, orada kələm, kartof, pomidor, soğan, xiyar, göyərti və s. yetişdirilir. Aşağı dağlıq ərazidə meyvə ağacları üzümlüklərlə əvəz olunmuşdur. Paxlalı yem bitkilərindən xaşa, qarayonca, şəmbələ və s. əkilir. Bağlardakı zəngin bitki aləminin mövcud- luğu ilə əlaqədar olaraq burada, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxlu sayda müxtəlif növ zərərvericiləri yayılmışdır. Elə bu baxımdan da Naxçıvan Muxtar Respublikası entomofaunası çox zəngindir. Meyvə bağlarından toplanılmış materiallar da bunu bir daha təsdiq edir. Beləliklə, muxtar respublikada floranın zənginliyi faunanın da zənginliyinə səbəb olmuşdur ki, bu amil bölgədə geniş elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına zəmin yaradır. 9 I I I I F F Ə Ə S S İ İ L L ÇƏYİRDƏKLİ MEYVƏ AĞACLARININ ZƏRƏRVERİCİLƏRİ VƏ ONLARIN ENTOMOFAQLARININ ÖYRƏNİLMƏ DƏRƏCƏSİ Azərbaycanın, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqlim- torpaq şəraitinin rəngarəngliyi, əlverişli təbii-coğrafi mövqedə yerləşməsi, müxtəlif meyvə bitkilərinin becərilməsi üçün çox yararlı olması meyvəçiliyin böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik olmasına imkan yaratmışdır. Respublikamızda sənaye meyvəçiliyi Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Naxçıvan Muxtar Respublikasında daha çox və qismən də Gəncə-Qazax ərazisində inkişaf etmişdir. Aparılan elmi-tədqiqat işləri nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, meyvəçiliyin intensiv inkişafına və təhlükəsizliyinə mane olan başlıca amil- lərdən biri zərərverici həşəratlardır. Onlar meyvə ağaclarına zərər verməklə, məhsuldarlığı xeyli aşağı salırlar. Bu zərərvericilərin meyvə bağlarına xeyli ziyan vurmasına baxmayaraq, onların növ tərkibi, biologiyası, ekologiyası, yayılmaları və təbii düşmənləri hələ də kompleks və ətraflı öyrənilməmişdir. Azərbaycanda meyvə bitkilərinin zərərvericiləri haqqında ilk məlumatlar keçən əsrin iyirminci illərində dərc edilmiş əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Bu mənbələrdə Ordubad bağlarında alma qurdu haqqında mühüm məlumatlar vardır [85, s. 1-18]. «Azərbaycanın heyvanlar aləmi» kitabında bağlara və meşələrə güclü ziyan vuran meyvə güvəsi, alma meyvəyeyəni, qızılqarın kəpənək, tək ipəksarıyan və s. növlərin adı çəkilir [84]. Bir sıra müəlliflərin işlərində qismən də olsa meyvə zərərvericilərinə qarşı tətbiq olunan kimyəvi prepa- ratların təsirinin nəticələri göstərilmişdir [10,41]. Lakin, bu mənbələrdə həmin zərərvericilərin həyat tsikli haqqında çox az məlumat verilir. Ölkə mütəxəsislərinin elmi işlərində Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin zərərvericiləri, ziyanverici sovkalar, meyvə bitkilərinin zərər- vericiləri, yarpaqyeyən böcəklər, ziyanlı pulcuqqanadlılar, onların bioekolo- giyası və yayılması haqqında geniş məlumatlara rast gəlirik [1,2,3,4, 6,8,9,11, 12,13,18,19,20,32,35,37,38,39,54,61,63,64, 66,70,71,72,113]. Z.M.Məmmədovun 2004-cü ildə dərc olunmuş kitabında Azərbay- canın meyvə bağlarında geniş yayılmış zərərvericilər haqqında məlumatlar verilmişdir. Ətraflı və sistemli surətdə Azərbaycan ərazisində aparılmış en- tomoloji tədqiqatlar nəticəsində respublikanın rayonlarında meyvə bitki- lərinə zərər verən 22 fəsiləyə mənsub olan 74 növ kəpənək aşkar edilmiş, 10 növ zərərvericinin 79 növ paraziti müəyyən olunmuşdur [94]. 10 Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda meyvə ağaclarına 300 növ həşərat zərər verir [47]. Çəyirdəkli meyvə bitkiləri zərərverici- lərinin sayının tənzimlənməsində zarqanadlılardan (Hymenoptera) Braco- nidae, Ichneumonidae, Chalcidoidae, Diptera və Bethylidae; böcəklərdən (Coleoptera) Coccinellidae və Carabidae; torqanadlılardan (Neuroptera) isə Chrysopidae fəsiləsinin nümayəndələri əsas yerləri tuturlar. Bu növlərin meyvə zərərvericilərinin sayının tənzimlənməsində böyük rol oynadıqlarına baxmayaraq, onlar bağ aqrosenozlarında çox zəif öyrənilmişdir. Azərbaycan bağlarında yayılmış gavalı meyvə qurdundan 17 növ parazit aşkar olunmuşdur. Azərbaycanda bağların zərərvericilərinə qarşı mübarizənin bioloji üsulu ilk dəfə 1926-cı ildə tətbiq edilmişdir. Zaqatala rayonunda qanlı mənənə ilə mübarizə məqsədilə Rəcəbli və Meyer tərə- findən İtalyadan afelinus paraziti gətirilmişdir. Azərbaycan şəraitində özünəməxsus növ zənginliyi ilə təmsil olunan bağ zərərvericilərinin yerli entomofaqlarının müəyyən edilməsi ilə son za- manlaradək xüsusi olaraq məşğul olmamışlar. 1960-cı ildən başlayaraq Qu- ba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala və Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində bağ zərərvericiləri və onların entomofaqlarının öyrənilməsi üzrə ardıcıl tədqiqat işləri aparılmışdır. Alma güvəsindən 17 növ parazit (İchneumonidae- Agrypon stenostiqma Thoms., A. flaveolatum Grav., Agrypon sp., Angitia chrysostiota Gmel., A. armillata Grav., Herpestomus brunneicornus Grav., Itoplectis alternans Grav., Epiurus Rotz., Pimpla turionella L., Elasmus sp; Braconidae-Bracon sp., Chalcidoidae-Ageniaspis fuscicollis Dalm., Tetrostichus sp.), alma çiçəkyeyənindən isə 4 növ parazit aşkar edilmişdir [94, s. 49-50]. A.Ə.Abdinbəyova Quba-Xaçmaz zonasının meyvə bağları üçün 133 növ brakonid qeyd edir. Sonra müəllif göstərir ki, Respublikanın dağlıq zonasında alma güvəsi 4 növ ixnevmonid tərəfindən yoluxur (29,4%) və digər minicilərlə müqayisədə Angitia armillata daha effektli parazit hesab edilir (güvənin parazitlə yoluxma dərəcəsi 22,2%-ə çatır). 1969-1975-ci illərdə müəllif tərəfindən alma güvəsindən 2 növ parazit (Nythobia trochonterato Thoms., Stoplectis maculator F.), qızılgül yarpaqbükənindən 8 növ brakonid (Doryetodes gollicus Reinn., Habrobracon hebetor Say., Bracon trucidator Marsh., Microdus dimidiator Nees, M. rufipes Nees, Balognatha nigra Tel., Microgaster meridiana H., Orgilus laevigator Nees) əldə edilmişdir [1, s. 350-387; 67, s. 134-158]. Zolaqlı meyvə güvəsi haqqında ətraflı məlumatlar Z.M.Məmmədovun əsərlərində verilmişdir. Aparılmış tədqiqatlara görə, meyvə güvəsi bir neçə növ xalsid ilə yoluxur. Tədqiqatçı Quba-Xaçmaz zonasının bağlarında meyvə güvəsinin sayının aşağı salınmasında ageniaspisin rolunu göstərmişdir. O, Şəki-Zaqatala zonasında meyvə Yüklə 3,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|