Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 2-BOB. Hasharotlar to‘g‘risida ma’lumot Hasharotlar umurtqasiz hayvonot olamining bo‘g‘im- oyoqlilar ti piga mansub sinf bo‘lib, ular tabiatda keng tarqal- gan. Yer yuzida hasharotlarning 1,5 milliondan ortiq turi fanga ma’lum. Ular barcha hayvon turlarining yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Tabiatda hasharotlarning ahamiyati katta bo‘lib, ular ozuqa zanjirida organik moddalarining doiraviy aylanishida muhim rol o‘ynaydi. Ko‘pchilik hayvonlar: sut emizuvchilar (hasharotxo‘rlar turkumi, ko‘rshapalaklar), qushlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, baliqlar hasharotlar bilan oziqlanadi. O‘z navbatida hasharotlar ham o‘simliklar va boshqa hayvonlar hisobiga oziqlanadi. Go‘ngxo‘r, o‘laksaxo‘r va o‘simlik qoldiqlari bilan oziqlanuvchi hasharotlar tabiatda sanitar vazifasini bajaradi. Tuproqda yashaydigan hasharot (chumoli, buzoqboshi) lar tuproqni chirindiga boyitadi va uning fizik holatini yaxshilaydi. Gulli o‘simliklar (ra’noguldoshlar, dukkadoshlar, gulxayridoshlar va boshqalar) hasharot yordamida changlanadi. Kasallik tarqatuvchi hasharotlar. Bir necha turdagi hasharotlar bit, burga, chivin, so‘na va to‘shak qandalalari odam va hayvonlarga parazitlik qilib turli xil kasalliklarni yuqtiradi. Odamlarda bosh va kiyim biti ko‘p uchraydi. Bezgak chivini bezgak kasalligini, bitlar terlama va tepki kabi kasalliklarni odamga yuqtiradi. So‘na, bo‘ka, chivin kabi hasharotlar chorva hayvonlarining qonini so‘rib turli kasalliklarni yuqtirib katta zarar yetkazadi. Qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi hasharotlar 700 dan ortiq turni tashkil etadi. Jumladan, g‘o‘zaga g‘o‘za tunlami, kuzgi tunlam, karadrina, bitlar; donli ekinlarga zararli xasva, g‘alla bitlari, gessen pashshasi; poliz ekinlariga har xil bitlar, poliz qo‘ng‘izi; urug‘li mevalarga olma qurti; kartoshkaga kaloroda qo‘ng‘izi kabi hasharotlar katta ziyon yetkazadi. 10 Savollar Tabiatda hasharotlar qanday ahamiyatga ega? Odam va hayvonlarda parazitlik qilib turli xil kasalliklarni yuqtiradigan hasharotlar haqida nimalarni bilasiz? Hasharotlar qishloq xo‘jalik ekinlariga qanday ziyon yetkazadi? 11 3-BOB. Hasharotlar morfologiyasi va anatomiyasi 3.1.Hasharotlarning tashqi tuzilishi Hasharotlar tanasi bosh, ko‘krak va qorin qismidan iborat bo‘lib, bosh qismida bir juft mo‘ylov, ko‘krak qismida uch juft oyoq mavjud va faqat traxeyalari (nafas olish naychalari) yordamida nafas oladi (1-rasm). Hasharotlarning qoni boshqa hayvonlardan farq qilib, gaz almashinuvida ishtirok etmaydi, ya’ni kislorod va karbonat angidridni tashimaydi. Hasharotlar tanasining ustki qismi qattiq xitin moddasi bilan qoplangan. Xitin moddasi himoya va skelet vazifasini bajaradi. Ularning bosh qismi o‘zaro birlashib ketgan 5—6 bo‘g‘imdan, ko‘krak qismi 3 bo‘g‘imdan va qorin qismi 9— 11 bo‘g‘imdan tashkil topgan. 1-rasm. Qora suvarakning tuzilishi. I — erkagi; II — urg‘ochisi; III — urg‘ochisining yon tomondan ko‘rinish sxemasi (ustki va ostki qorin yarim halqa bo‘g‘imlarining joylashish tartibi raqamlar bilan ko‘rsatilgan): 1 — bosh; 2 — oldingi ko‘krak bo‘g‘imi; 3,4 — o‘rta va keyingi ko‘krak bo‘g‘imlari; 5 — qorin bo‘g‘imlari. (a — qorinning yuqori yaproqchalari, b — qorinning pastki yaproqchalari); 6 — qanotlar; 7 — mo‘ylov; 8 — oyoqlar; 9 — oyoq tozchalari; 10 — son; 11 — boldir; 12 — panjalar; 13,14,15 — qorin o‘simtalari. 12 Hasharotlarning bosh qismi. Hasharotlarning bosh qismida bir juft mo‘ylov, og‘iz organlari, bir juft murakkab ko‘z va bir nechta oddiy ko‘zlari mavjud. Hasharotlarda oziqlanadigan oziq turiga qarab kemiruvchi va so‘ruvchi tuzilishdagi og‘iz organlari mavjud. Kemiruvchi og‘iz bitta yuqori lab, bir juft yuqori jag‘, bir juft pastki jag‘ va bitta pastki labdan tashkil topgan va qattiq oziqlarni yeyishga moslashgan. Chigirtka, suvarak va ninachi kabi hasharotlarda og‘iz kemiruvchi ti pda tuzilgan. Hasharotlarni so‘ruvchi og‘iz apparati faqat suyuq oziq bilan oziqlanishga moslashgan. Kapalak, chivin va so‘na kabi hasharotlarda og‘iz organi so‘ruvchi ti pda tuzilgan (2-rasm). 2-rasm. Hasharotlar og‘iz apparatlarining xillari va tuzilishi. I — kemiruvchi og‘iz apparati (qora suvarakniki); II — yalab so‘ruvchi (asalariniki); III — so‘ruvchi (kapalakniki); IV — sanchib so‘ruvchi (qandalaniki); I,II — 1 — ustki lab; 2 — yuqori jag‘lar; 3 — pastki jag‘ paypaslagichlari; 4 — 5 — pastki jag‘ning tashqi va ichki o‘simtasi; 6 — ustuncha; 7 — asosiy bo‘g‘im; 8 — iyak osti bo‘g‘im; 9 — iyak; 10 — tilcha; 11 — tilcha qopchasi; 12 — pastki lab bo‘g‘imli paypaslagichlar. III — 1— hartumcha; 2 — pastki lab paypaslagichlar; 3 — mo‘ylovlar. IV—1 — bo‘g‘imli hartumcha; 2 — yuqori lab; 3 — sanchuvchi qilchalar. 13 Hasharotlarning murakkab ko‘zlari ko‘p sondagi mayda katakchalardan tashkil topgan bo‘lib, ular fasetka deb ataladi. Murakkab ko‘zlar atrofni rangli tasvirda ko‘radi. Sodda ko‘zlar esa faqat oq va qora tasvirda ko‘radi. Hasharotlarning mo‘ylovlari bir juft bo‘lib, xid bilish vazifasini bajaradi. Mo‘ylovlar hasharot turiga qarab 3—4 ta va undan ko‘p sondagi bo‘g‘inlardan tashkil topgan. Ba’zi hasharotlarning erkak va urg‘ochilarida mo‘ylov bo‘g‘imlar soni turlicha bo‘lishi mumkin. Erkak hasharotlarda mo‘ylov kuchli rivojlangan bo‘lib, urg‘ochisini topishda ham xizmat qiladi. Ayrim kapalaklarning erkagi urg‘ochisini 11 km masofadan mo‘ylovlari yordamida qidirib topa oladi. Hasharotlarda i psimon, qilsimon, patsimon, qilchali, duksimon va boshqa ko‘rinishdagi mo‘ylov turlari uchraydi (3-rasm). 3-rasm. Hasharotlar mo‘ylovining tuzilishi. I — mo‘ylov tuzilishi: 1 — xivchini; 2 — oyoqchasi; 3 — dastasi; 4 — mo‘ylov chuqurchasi. II — mo‘ylov ti plari: 1 — qilsimon; 2 — i psimon; 3 — cho‘tkasimon; 4 — arrasimon; 5 — taroqsimon; 6 — to‘g‘nag‘ichsimon; 7 — boshchali mo‘ylov; 8 — duksimon; 9 — yaproqsimon; 10 — taroqsimon tirsakli mo‘ylov; 11 — noto‘g‘ri mo‘ylov; 12 — patsimon; 13 — qilchali mo‘ylov. Hasharotlarning ko‘krak qismi. Hasharotlarning ko‘krak qismi old, o‘rta va orqa bo‘g‘imlaridan iborat. Ko‘krak bo‘g‘imlari o‘zaro harakatchan birikkan bo‘lib, har bir bo‘g‘imda bir juftdan Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|