Entomologiya p65

199
Ko‘k metilin bo‘yog‘ini tayyorlash uchun 100 ml 96% spirtda
3 g metilin kukuni eritiladi. Unga bir hissa suv va bir hissa glitserin
qo‘shib aralashtiriladi. Hosil bo‘lgan eritma uzoq saqlanadi va undan
preparatlar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Zamburug‘larining ozuqa muhitida hosil qilgan ranglarini
aniqlashda Bondarsyev (1953) shkalasidan foydalaniladi.
Mikroorganizmlarni o‘stirish uchun zarur bo‘lgan ozuqa muhiti
va sharoitlari
Darsning maqsadi: Zamburug‘larning o‘sishi uchun zarur oziqa
tayyorlash usullari bilan tanishish.
Darsga zarur jihozlar: Petri likopchalari, probirkalar, 1000
ml kartoshka ekstrakti (1800 g kartoshkaningg 4500 ml suvda
qaynatmasi), saharoza 40 g, agar 40 g; Chapeka oziqa muhitini
tayyorlash uchun zarur tuzlar: magniy sulfat 0,5 g, suvsiz fosfat
kaliy 1,0 g, kaliy xlorid 0,5 g, temir sulfat 0,01 g, natriy nitrat
2,0 g, glukoza 20 g, agar 20 g, suv 1 l.
Topshiriqni bajarish tartibi: Zamburug‘larning o‘sish va
rivojlanishi uchun zarur oziqalar qatoriga: uglerod, azot, vodorod,
noorganik moddalardan: natriy, fosfor, magniy, kalsiy, oltingugurt,
temir, mikroelementlardan: marganes, sink, molibden, kabolt,
mis, bor kabilar kiradi. Ularning rivojlanishida  zarur harorat,
namlik, yorug‘lik va kislorod bilar ta’minlanganlik darajasi muhim
rol o‘ynaydi.
Tadqiqot uchun olingan o‘simlik namunalarida kasallikni
qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ turlarini to‘g‘ri aniqlash va kelgusida
o‘stirishni ta’minlash maqsadida sof holdagi turni ajratib olish
(monospora) ham muhim rol o‘ynaydi.
Taksonomik o‘rni aniqlangan (monosporali) turlarning biomassa
va biologik aktiv moddalar hosil qilish xususiyatlarini ta’minlash
maqsadida: 1) har bir turni sof holda ajratib olish; 2) undan
andazali namunalar hosil qilish; 3) sof holdagi turlarning biologik
xususiyatlari  shakllanishini aniqlash uchun zarur bo‘lgan aniq
sharoit hosil qilish; 4) sof holdagi turni o‘stirish uchun ozuqa
tayyorlab, uni sterilizatsiyalash va zarur jihozlarni tayyorlash ishlari
bajariladi.

---

200
Zamburug‘ining o‘sishi va rivojlanishi uchun havo harorati va
namlik ham muhim ahamiyatga ega. Haroratning 25—27 
0
C, nisbiy
namlikning 60—95% miqdorda bo‘lishi, uning o‘sishi va rivojlanishi
uchun optimal miqdor hisoblanadi. Buning uchun o‘rganilayotgan
zamburug‘ turlari 0
0 
dan 40 
0
C gacha bo‘lgan haroratning ta’sirini
5—7 
0
C intervalda o‘rganildi. O‘rganilayotgan zamburug‘lar Petri
likobchasi ichidagi susloli agarga mikrobiologik ilgak  vositasida ekiladi.
Zamburug‘ ekilgan Petri likobchalari termostatda hosil qilingan
0
0
, 5
0
, 10
0
, 15
0
, 20
0
, 25
0
, 30
0
, 37 
0
C haroratlarda 15 kun davomida
o‘stirildi.Hosil bo‘lgan koloniya o‘lchami  zamburug‘ ekilgan likopcha
markazidan qirrasiga qadar o‘lchanadi.
Zamburug‘larining har xil nisbiy namlikda o‘sish xususiyatini
kuzatish uchun tajribalar quyidagi nisbiy namliklarda
o‘tkaziladi: 15, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 va 95%. Nazoratdagi
namunalar 90% li nisbiy namlikda o‘stiriladi. Tajriba 16 kun
davomida o‘tkazilib, 7—10 kunda o‘sish tezligi, 15 kunda esa
morfologik o‘zgarishlari tekshiriladi. Ko‘rsatilgan namliklar
eksikatorni xlorid kislotaning turli kontsentratsiyasida namlash
bilan hosil qilinadi.
Zamburug‘lar oziqlanadigan moddalar tabiiy yoki sun’iy
tarkibli bo‘lib, ular maxus retsept va miqdor asosida tuzib
chiqiladi. Tabiiy oziqa moddalar sifatida  mayda qirqilgan meva,
sabzavot, daraxt novdalari, barglar, donlar, urug‘lar  va
ulardan tayyorlangan ekstraktlardan foydalaniladi. Bu
ekstraktlar tarkibiga 20 g gacha agar aralashtirib tayyorlangan
oziqa muhitida barcha saprotrof va fitopatogen zamburug‘lar
yaxshi rivojlanadi.
Zamburug‘ini laboratoriya sharoitida uzoq vaqt saqlash maqsadida
tabiiy ozuqa sifatida mayda qirqilib sterilizatsiya qilingan o‘simlik
novdalari, poyasidan tayyorlangan qirindilardan foydalaniladi.
Buning uchun zamburug‘ bilan kasallantirilgan o‘simlik novdalari
0,3—0,4 sm kattalikda maydalab qirqiladi. Ular probirkaga 5 g
miqdorda solinib, uning ustidan ikki hajmda suv solib, 1 atm bosim
bilan 1 soat davomida sterilizatsiya qilinadi. Bunday usulda
tayyorlangan ozuqa muhiti sovitilgandan keyin, turlari aniqlangan
zamburug‘lar mikrobiologik ilgak vositasida unga ekiladi. Ko‘rsatilgan
ozuqa  muhiti rN-4,5-6,0 bo‘lganda zamburug‘lar yaxshi rivojlanadi
(Naumov,1937).

---

201
Ko‘pgina patogen va saprotrof zamburug‘ turlarini
aniqlashda tabiiy ozuqa muhiti bilan birga, suslo agarli
ozuqadan foydalanish ham maqsadga muvofiq. Suslo-agar
quyidagicha tayyorlanadi: pivoning suslosiga Balling  areometri
bo‘yicha 7 
0
C gacha suv qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan susloga 1,5—
2%  agar-agar qo‘shib qizdiriladi. Eritma probirkalarga quyilib,
0,5—1,0 atm bosim ostida 30 daqiqa sterilizatsiya qilinadi
(Bilay, 1977).
Suslo-agar ozuqa muhitida bu zamburug‘lar barcha turlari  yaxshi
o‘sib, rivojlanib, o‘ziga xos ranglarni va morfologik belgilarni hosil
qiladi. Konidiyalar hosil qilmaydigan ayrim turlar uchun quyidagi
tarkibli ozuqa muhiti tavsiya qilinadi (Bilay, 1977). KH
2
PO
4
 — 1 g;
KNO
3
 — 2 g; MgSO
4
 — 0,5 g; KCl — 0,5 g; FeSO
4
 — tomchi;
Kraxmal — 0,1 g; Saxaroza — 0,1 g; Glukoza — 0,1 g; Suv — 1 l.
Bunday tarkibli ozuqa muhiti ichiga eni 0,7 sm, uzunligi 5 sm
bo‘lgan filtr qog‘ozi solingan probirkaga 5 ml dan quyib sterilizatsiya
qilinadi.
Suyuq ozuqa muhitida o‘stirilgan zamburug‘lar mitseliysi va
konidiyalarini ajratib olish maqsadida Zeyts bakteriologik filtridan
foydalaniladi (Pimenova va boshq. 1971).
Fitopatogen zamburug‘larni o‘stirish uchun quyidagi tarkibdagi
tabiiy oziqa muhitlaridan foydalaniladi: kartoshkali glukozali agar
(kartoshka 200, glukoza 100, agar 20 g); kartoshkali saxarozali
agar (1000 ml kartoshka ekstrakti (1800 g kartoshka 4500 ml suvda
qaynatiladi), saxaroza 40 g, agar 40 g; kartoshkali destrozali agar
(kartoshka 200 g, dekstroza 20 g, agar 20 g). Ko‘pchilik fitopatogen
zamburug‘lar Chapeka oziqa muhitida yaxshi o‘sadi. Uning tarkibi
quyidagicha: magniy sulfat 0,5 g, suvsiz fosfat kaliy 1,0 g, kaliy
xlorid 0,5 g, temir sulfat 0,01 g, natriy nitrat 2,0 g, glukoza 20g,
agar 20 g, suv 1 l.
Zamburug‘larning biologik va morfologik xususiyatlarini
o‘rganish uchun mo‘ljallangan turlarni ekishda toza (steril) muhit
hosil qilib, o‘stirilayotgan turlar sofligini ta’minlash maqsadida
boksni toza saqlash, uning pol, shift va devorlarini sovunli suvda
yuvib turish, jihozlarni 2 % li xloramin eritmasida artish tavsiya
etiladi. Boks ichidagi havo BUV-15, BUV-30, BUV-60 namunali
bakteriotsid yoritgichlarda 40—60 min davomida sterilizatsiya
qilinadi.

---

202
Tayyorlangan oziqalar albatta sterilizatsiya qilinadi. Sterilizatsiya
muddatlari va miqdori oziqaning tarkibiga bog‘liq. Buning uchun
laboratoriya avtoklavlaridan foydalanib, sterelizatsiya muddatlari
20—30 daqiqadan 1 soatga qadar davom etadi. Tarkibida glukoza
bo‘lgan oziqalar 112 
0C
 haroratda 30 daqiqa  0,5 atmosfera bosimida
sterilizatsiya qilinsa, tabiiy oziqa muhitlari 1 atmosfera bosim ostida
1 soat sterilizatsiya qilinadi.
Sof holdagi turlarni saqlashga mo‘ljallangan ozuqa  muhitlari,
idishlar, sterilizatsiya qilingan bo‘lishi shart. Shisha idishlar
avtoklavlarda 1 atm bosim ostida 1 soat davomida yoki  quritish
shkaflarida 160 
0
C da 2 soat davomida sterilizatsiya qilinadi.

---

203
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Àôàíàñüåâà À.È., Ãðóçäåâ Ã.Ñ., Äìèòðèåâ Ë.Á. Ïðàêòèêóì ïî
õèìè÷åñêîé çàùèòå ðàñòåíèé. Ìîñêâà. Êîëîñ, 1983.272.
2. Áèëàé Â.È. Ôóçàðèè.Êèåâ: Íàóêîâà äóìêà, 1977.
3. Murodov S.A. “Umumiy entomologiya kursi”. “Mehnat”, T., 1986.
4. Kimsanboyev X.X. va boshq. “Umumiy va qishloq xo‘jalik
entomologiyasi”, “O‘qituvchi”, T., 2002.
5. Ãîëîâèí Ï.Í., Àðñåíüåâà Ì.Â. è äð. Ïðàêòèêóì ïî îáùåé
ôèòîïàòîëîãèè. - Ë.: “Êîëîñ”,  1977.
6. Çàxàðîâà Ò.È. è äð. Ðåêîìåíäàöèè ïî âûÿâëåíèþ áîëåçíåé
ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ ðàñòåíèé. Ïîä ðåä. À.Å.×óìàêîâà. Ì.,
Ðîññåëüõîçèçäàò, 1967.
7. Ïåðåñûïêèí Â.Ô. Ñåëüñêîõîçÿéñòâåííàÿ ôèòîïàòîëîãèÿ. Ì.:
“Êîëîñ” 1982.
8. Ñóõîâ Ê.Ñ. Îáùàÿ âèðóñîëîãèÿ. Ì., 1965.
9. Ñìèò Ê. Âèðóñíûå áîëåçíè ðàñòåíèé, Ïåðåâîä àíãë. Ì.:1960.
10. Ãîðëåíêî Ì.Â. Áàêòåðèàëüíûå áîëåçíè ðàñòåíèé. Ì. 1966.
11. Äåìåíòüåâà Ì.È. Ôèòîïàòîëîãèÿ.- Ì.,  “Êîëîñ”  1977.
12. Ïåñöîâà Ñ.Ò.Áèîëîãè÷åñêèå îñîáåííîñòè ãðèáîâ ðîäà Fusarium,
âûçûâàþøèõ óâÿäàíèå äûíü â Òàøêåíòñêîé îáëàñòè. Àâòîðåô. êàíä.
äèññ. Òàøêåíò, 1973.
13. Ðàìàçàíîâà Ñ.Ñ. Ñèñòåìàòèêà ãðèáîâ ðîäà  Verticillium. Àâòîðåô.
äîêò. äèññ. Òîøêåíò,1975.
14. Ðîäèãèí Ì.Í. Îáøàÿ ôèòîïàòîëîãèÿ. Ìîñêâà.“Âûñøàÿ øêîëà”,
1978.
15. Ñàôèÿçîâ Æ. Áèîëîãèÿ, öèòîôèçèîëîãèÿ êëåòîê Verticillium è
èõ èçìåí÷èâîñòü. Àâòîðåô. äîêò. äèññ. Òàøêåíò, 1991.
16. Õàëèêîâà Ì.Ì. Ìèêðîìèöåòû Òàøêåíòñêîé îáëàñòè. Àâòîðåô.
êàíä. äèññ. Òîøêåíò,1989.
17. Sheraliyev A. Tutning fuzarioz kasalligi, T.: “Fan”, 1992.
18. Øåðàëèåâ À. Ðîä Fusarium Lk.et Fr. â Óçáåêèñòàíå. Àâòîðåô. äîêò.
äèññ. Òîøêåíò, 2001.
19. Sheraliyev A. Umumiy va qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi, “Talqin”,
Toshkent, 2004.

---

204
20. Sheraliyev A. Texnik ekinlar kasalliklari, ToshDAU nashriyoti,
Toshkent, 2006.
21. Sheraliyev A., Sattarova R.K., Rahimov U. Qishloq xo‘jalik
fitopatologiyasi, Toshkent, 2007
22. Áåðèì Í.Ã. Õèìè÷åñêàÿ çàùèòà ðàñòåíèé. – 2-å èçä. Ë., 1972.
23. Ãåøåëå Ý.Ý.Îñíîâû ôèòîïàòîëîãè÷åñêîé îöåíêè â ñåëåêöèè.Ì.,
«Êîëîñ», 1964.
24. Õàêèìîâ À. Áèîëîãè÷åñêèå ìåðû áîðáû ñ âèëòîì õëîï÷àòíèêà
(Trihoderma ligronum). Àâòîðåô. äîêò. äèññ. Òàøêåíò, 1983.
25. Hasanov B.O. va boshq. “G‘o‘zani zararkunanda, kasalliklar va begona
o‘tlardan himoya qilish”. Toshkent, 2002.

---

205
MUNDARIJA
Kirish ...................................................................................... 3
I QISM
1-bob. Entomologiya fanining rivojlanish tarixi ............................. 7
2-bob. Hasharotlar to‘g‘risida ma’lumot ........................................ 9
3-bob. Hasharotlar morfologiyasi va anatomiyasi ........................... 11
3.1. Hasharotlarning tashqi tuzilishi .......................................... 11
3.2. Hasharotlarning ichki tuzilishi .......................................... 15
4-bob. Hasharotlar klassifikatsiyasi ............................................... 20
4.1. Oliy yoki qanotli hasharotlar ............................................. 21
4.2. Teng qanotlilar .................................................................. 21
4.3. To‘g‘ri qanotlilar ............................................................... 22
4.4. Parda qanotlilar .................................................................. 23
4.5. Ikki qanotlilar .................................................................... 23
4.6. Kapalaklar yoki tanga qanotlilar ........................................ 24
4.7.Qattiq qanotlilar yoki qo‘ng‘izlar ...................................... 25
4.8.Yarim qttiq qanotlilar yoki qandalalar .............................. 26
5-bob. Hasharotlarning rivojlanishi ............................................... 30
5.1. Hasharotlarni ekologiyasi ................................................... 33
5.2. Abiotik omillar ................................................................... 34
5.3. Biotik omillar ..................................................................... 35
6-bob. So‘ruvchi hasharotlar ......................................................... 37
6.1. O‘simlik bitlari ................................................................... 37
6.2. Barg bitlari ......................................................................... 40
6.3. Kanalar .............................................................................. 41
6.4. Kanalarga qarshi kurash choralari ....................................... 43
6.5. Qalqondorlar va soxta qalqandorlar ..................................... 44
7-bob. Kemiruvchi hasharotlar ...................................................... 48
7.1. Tunlamlar .......................................................................... 48
7.2. G‘o‘za barg qurti-karadrina ................................................. 52
7.3. Qattiq qanotli hasharotlar-qo‘ng‘izlar ................................. 54
7.4. Yog‘och kemiruvchilar yoki uzun mo‘ylovlilar .................. 54
7.5. Dala ekinlariga zarar yetkazuvchi qo‘ng‘izlar ....................... 56
8-bob. To‘g‘ri qanotlilar turkumi .................................................. 60
8.1. Uzun mo‘ylovlilar .............................................................. 60
8.2. Kalta mo‘ylovlilar ............................................................... 61
9-bob. Foydali hasharotlar ............................................................ 65
9.1. Xonqizilar oilasi ................................................................ 67

---

206
II QISM
1-bob. Fitopatologiya fanining maqsadi va vazifasi .......................... 71
1.1. Fitopatologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi .............. 72
1.2. Fitopatologiya fanining vazifalari ......................................... 73
2-bob. Fitopatologiya fanining rivojlanish tarixi ............................. 74
3-bob. O‘simlik kasalliklari to‘g‘risida tushuncha ............................ 80
4-bob. O‘simlik kasalliklarining belgilari ....................................... 83
5-bob. O‘simlik kasalliklarini klassifikatsiya qilish .......................... 89
6-bob. O‘simliklarning yuqumsiz kasalliklari ................................ 92
6.1. O‘simliklarning tuproqda oziq moddalar yetish-
        masligidan kelib chiqadigan kasalliklari ........................... 92
6.2. Tuproq tarkibidagi namlik miqdoridan kelib chiqadigan
       kasalliklar ......................................................................... 95
6.3. Ob-havo sharoitidan kelib chiqadigan kaslliklar ................. 97
6.4. Kimyoviy moddalar ta’sirida vujudga keladigan kasalliklar ..... 99
7-bob. Fitopatogen viruslar ............................................................ 101
7.1. Fitopatogen viruslarn nomenklaturasi va klassifikatsiyasi ....... 105
7.2. Virus kasalliklarini aniqlash ............................................... 106
7.3. Virus kasalliklariga qarshi kurash choralari .......................... 109
8-bob. Fitopatogen bakteriyalar ..................................................... 111
8.1. Bakteriyalarning ko‘payishi ................................................ 113
8.2. Bakteriyalar sistematikasi ................................................... 114
8.3. Bakteriyalar klassiyaikatsiyasi ............................................. 114
8.4. Bakterial kasalliklarga qarshi kurash choralari ..................... 116
9-bob. Zamburug‘larning umumiy tafsiloti .................................... 118
9.1. Zamburug‘larning tuzilishi ................................................. 119
9.2. Zamburug‘lar protoplastining tuzilishi ............................... 119
9.3. Zamburug‘larning morfologik tuzilishi ................................ 121
9.4. Mitseliyning shakl o‘zgarishi .............................................. 122
9.5. Zamburug‘larning oziqlanishi ............................................. 123
9.6. Zamburug‘larning ko‘payishi .............................................. 123
9.7. Zamburug‘larning hayoti va ixtisoslashuvi ........................... 127
9.8. Zamburug‘larning sistematikasi .......................................... 128
9.9. Xitridiomitsetlar sinfi — Chytridiomucetes ......................... 129
9.10. Oomitsetlar sinfi —
 
Oomycetes ........................................ 129
9.11. Zigomitsetlar sinfi — Zygomycetes ................................... 131
9.12. Xaltachali zamburug‘lar - Askomitsetlar sinfi —
         Ascomycetes .................................................................... 131
9.13. Bazidiomitsetlar sinfi — Basidromyctes ............................ 133
9.14. Deyteromitsetlar yoki takomillashmagan zamburug‘lar
        sinfi — Dueteromycetes .................................................... 136

---

207
10-bob. O‘simlik va kasallik qo‘zg‘atuvchilar orasidagi o‘zaro
             munosabatlar ................................................................. 139
11-bob. O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik seleksiyasi .......... 145
12-bob. O‘simliklarning kasalliklarga chidamli navlarini yetishtirish
             usullari ........................................................................... 149
13-bob. O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligini baholash ........ 152
14-bob. Qishloq xo‘jalik ekinlarini kasalliklardan himoya qilish
             usullari .......................................................................... 159
14.1. Agrotexnik kurash choralari .............................................. 159
14.2.Kimyoviy kurash choralari ............................................... 162
14.3.Biologik kurash choralri .................................................... 163
15-bob. Fungitsidlar to‘g‘risida tushuncha ..................................... 166
16-bob. Mevali daraxtlarning kasalliklari ..................................... 169
17-bob. Sitrus o‘simliklarining kasalliklari ................................... 178
18-BOB. Anor va anjir kasalliklari ............................................... 182
19-BOB. Manzarali daraxtlarning kasalliklari ................................ 187
III QISM
Amaliy mashg‘ulotlar
So‘ruvchi hasharotlarni o‘rganish ............................................. 190
Kemiruvchi hasharotlarni o‘rganish ........................................ 191
Fitopatologiya fanidan dala amaliyotini o‘tkazish ..................... 192
Kasallangan o‘simlik namunalarini yig‘ish va saqlash .............. 193
Mikroorganizmlarni turli o‘simlik qismlaridan ajratib olish ...... 195
Mikroorganizmlarni mikroskop yordamida o‘rganish ............... 197
Mikroorganizmlarni o‘stirish uchun zarur bo‘lgan ozuqa
muhiti va sharoitilari ................................................................. 199
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................... 203

---

208
A.Sh. Sheraliyev, B.E. Murodov
ENTOMOLOGIYA VA FITOPATOLOGIYA
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Toshkent—“Yangi nashr”—2008
Muharrir  M. To‘ychiyev
Texnik muharrir  T. Smirnova
Musahhih  F. Komilova
Bosishga ruxsat etildi 30.01.2008-y. Bichimi 60x90 
1
/
16
.
Kegli 11. Tayms garniturasi. Bosma tobog‘i 13,0.
Adadi 500 nusxa. Buyurtma ¹
Bahosi shartnoma asosida.
“Yangi nashr” MChJ nashriyoti, Toshkent, Jar-ariq, 15/108.