Entomologiya p65
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
146 Yuksak o‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi gen vositasida nazorat qilinadi. Biffen (1905) tomonidan bug‘doyning zang zamburug‘iga chidamliligi Mendel qonuniga amal qiladi deb ko‘rsatilgan. Haqiqatan ham har qanday o‘simlik navi yaratilishida fitopatologlar va genetiklar hamkorligi muhim ahamiyatga ega. Har qanday o‘simlikning kasalliklarga chidamliligi bir necha genlar asosida amalga oshadi. Ko‘p genga ega bo‘lgan o‘simliklarda ko‘p kasalliklarga chidamlilik hosil bo‘ladi. Bunda kasallik qo‘zg‘atuvchilarininng fiziologik rassalari asosiy rol o‘ynaydi. Har bir rassa mustaqil parazit hisoblanib, o‘simlikning unga ma’lum bir chidamlilik fiziologik yoki biokimyoviy xususiyatlari paydo bo‘ladi. Masalan, g‘o‘zaning vilt kasalligiga c h i d a m l i n a v l a r n i y a r a t i s h j a r a y o n i d a t u p r o q d a g i mikroorganizmlarni ham seleksiya qilib boriladi. Vaqt o‘tishi bilan hosil bo‘lgan rassalar yangi navni ham zararlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Kasallikning keng tarqalishi asosan qulay ekologik sharoit va infeksiya manbaining ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladi. Ma’lum bir paytda bir xil navdagi o‘simlikni surunkasiga yetishtirish kasallikning keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Masalan, kartoshkada fitoftoroz, g‘alla ekinlarida zang, uzumning mildyu kasalligi, g‘o‘zada vilt kasalliklari keng tarqalgandan ular orasida kasalliklarga chidamli o‘simliklarni ajratib olish seleksiya ishlaridagi dastlabki bosqich hisoblanadi. Shunday usulda tanlab olingan o‘simliklar mavjud navlardan tanlab olingan chidamli navlar bilan o‘zaro chatishtiriladi. Masalan, zang kasalligiga chidamli bo‘lgan kungaboqarni Zelenka navi, fitoftorozga chidamli bo‘lgan kartoshkaning Chempion, fuzariozga chidamli bo‘lgan kanopning Bizon navlari chidamli navlar ichidan tanlab olingan o‘simliklarni chatishtirish asosida hosil qilingan. Bu navlarni yetishtirish jarayonida ular ham ma’lum muddatdan keyin yana kasalliklarga chidamliligini yo‘qotib, turli miqdorda kasallana boshlaydi. Kasallikning keng tarqalishi oldini olish maqsadida seleksiya, urug‘chilik, navlarni rayonlashtirish ishlari amalga oshirila boshlaydi. Bu masalani muvaffaqiyatli hal qilishda konvergent navlarni yaratish, ko‘p liniyali va poligen chidamli navlar yaratish ishlari muhim ahamiyatga ega. 147 Konvergent navlarning xususiyati. Konvergent navlar kasallikka nisbatan bir necha chidamli genlarga ega bo‘lib, bu genlar ma’lum fiziologik rassalarga chidamlilik xususiyatini namoyon qiladi. Bunday chidamlilikni monogen chidamlilik deyiladi. Monogen chidamlilik o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishi mumkin edi, lekin ko‘pgina patogen organizmlarga xos bo‘lgan o‘zgaruvchanlik tufayli yangi rassalar hosil bo‘lib turadi. Har qanday yangi nav gen va gen nazariyasiga asosan o‘simliklarning chidamlilik xususiyatiga nisbatan patogenning a g r e s s i v l i k x u s u s i y a t i n i n a m o y o n q i l a d i . L e k i n b u agressivlikning kelib chiqishiga 4—5 yil o‘tishi mumkin. Yangi nav yaratilishi bilan yangi rassalar hosil bo‘ladi va u ma’lum vaqtdan keyin turlicha zararlanadigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun konvergent navlarni yaratish rejalashtirilganda navbatdagi yangi muddatda yana yangi nav yaratish rejalashtirib qo‘yilishi kerak. Ko‘p liniyali navlar. Bu o‘simlikning agronomik belgilari bir xil bo‘lsa-da, har xil chidamlilik xususiyatlari bilan farq qiladi. Ya’ni ko‘p liniyali navlar har xil kasalliklarga nisbatan har xil chidamlilikka ega bo‘lgan genoti plar yig‘indisidir. Bunday navlar bug‘doyni un shudring, sariq zang kasalligidan saqlashda keng foydalaniladi. Ular Meksikada keltirib chiqarilgan bo‘lib, 10 yil davomida muvaffaqiyatli yetishtirilmoqda. Poligenli chidamlilik. Poligenli chidamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘simliklar barcha patogenlarning rassasiga chidamlilik qiladi. Bu turdagi chidamlilik gorizontal yoki daladagi chidamlilik deyiladi. Poligen chidamlilikning hosil bo‘lishi zamburug‘larning kirib kelishiga chidamlilik, tarqalishiga chidamlilik, inkubatsion davriga chidamlilik turiga bo‘linadi. Zamburug‘larning kirib kelishiga to‘sqinlik qiluvchi faktorlar quyidagilar: 1. Bargning tashqi tomonidan tuk bilan qoplanganligi; 2. Bargning ustki qismida mumli qavatning mavjudligi; 3. Ustitsalar soni va kutikulaning qalinligi; 4. Patogenning o‘sishini tezlashtiradigan yoki to‘xtatadigan moddalarning mavjudligi. Infeksiyaning o‘simlik to‘qimalarida tarqalishiga chidamlilik o‘simlikning quyidagi xususiyatlariga bog‘liq ravishda amalga oshadi: 148 1. O‘simlik a’zolarining yuzasida kollenxima va sklerenxima qavatning bo‘lishi. 2. O‘simlik hujayrasi tarkibida parazit uchun zararli moddalarning bo‘lishi. 3. O‘simlik hujayrasi tarkibida parazit uchun zarur oziqa moddalarining bo‘lmasligi. Poligen chidamlilik o‘simlik mikroorganizmlarining kirib kelishiga, uning tarqalishiga, spora hosil qilishining kamayishiga olib keladi. Natijada o‘simlikning mikroorganizmlar bilan zararlanishi kechikib, u normal rivojlanib, hosil miqdorini saqlab qoladi. Savollar O‘simliklar kasalliklarga chidamlilik darajasiga qarab qanday turlarga bo‘linadi? O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik genetikasining mohiyati qanday? O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi va uning keng tarqalishining ahamiyati nimadan iborat? O‘simliklarning kasalliklarga chidamli navlarini hosil qilish yo‘llarini tushuntiring? Konvergent navlarning xususiyati qanday? Ko‘p liniyali navlarning xususiyati qanday? Poligenli chidamlilik deb qanday chidamlilikka aytiladi? Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|