Epicurus, de vriendschapsfilosoof bij uitstek De vriendschap danst de wereld rond
Yüklə 32,81 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vriendschap en geluk
- Vriendschap en veiligheid
- Vriendschap en egoïsme
- Vriendschap en genietingen
- Vriendschap en rechtvaardigheid
- Vriendschap en filosofie
- Paul Gordyn Bronnen
|
Epicurus, de vriendschapsfilosoof bij uitstek De vriendschap danst de wereld rond Geen filosoof hechtte meer waarde aan vriendschap dan Epicurus. Nog sterker: Epicurus noemt vriendschap het waardevolste dat een mens kan verwerven. De tekst is ondubbelzinnig: Van alle middelen tot volledig levensgeluk die de wijsheid ons verschaft, is het verwerven van vriendschap verreweg het belangrijkste. (Authentieke leerstelling 27) Een uitgewerkte argumentatie voor deze stelling is niet te vinden. Dit hangt natuurlijk samen met het feit dat van Epicurus zeer weinig fragmenten bewaard zijn gebleven, omdat rivaliserende scholen van religieuze strekking (bv. het platonisme, het stoïcisme en later uiteraard zeer sterk het christendom) het epicurisme met alle middelen bekampt hebben (met argumenten, maar evenzeer met roddels, verzinsels en met het wapen van het doodzwijgen). 1 Duidelijk is wel dat de grote waarde toegekend aan vriendschap zeer goed aansluit bij de algemene visie van Epicurus op het geluk. Vriendschap en geluk Geluk – het doel van het menselijke leven – bestaat in genot, maar dan wel genot als “kalme gemoedsrust” (in het Grieks ataraxia), dus genot als afwezigheid van angst en van pijn. Hieruit volgen een aantal toe te passen regels:
Uit deze stellingen volgt niet automatisch dat vriendschap waardevol is. Integendeel, vriendschap brengt angst mee: enerzijds angst dat onze vriend ongeluk overkomt, anderzijds angst dat onze vriend ons in de steek zou laten. Epicurus erkent deze beide nadelen van vriendschap uitdrukkelijk: Als zijn vriend gemarteld wordt, lijdt de wijze niet minder dan als hij zelf gemarteld wordt. En als zijn vriend hem onrecht aandoet, zal zijn vertrouwen beschaamd worden, en zijn hele leven zal instorten en geruïneerd worden. (Vaticaanse stelling 56-57) Toch is dit voor Epicurus geen reden om geen vriendschappen aan te gaan: vriendschap verdient het om er risico’s voor te nemen. Wel brengt deze risicovolheid mee dat we enige voorzichtigheid aan de dag moeten leggen bij het sluiten van een vriendschap. Zoals bij de meeste morele houdingen moeten we ook hier het juiste midden vinden: Noch wie al te gemakkelijk geneigd is tot het sluiten van vriendschap, noch wie op dit gebied te terughoudend is, verdient waardering. We moeten ook bereid zijn risico’s te nemen omwille van vriendschap. (Vaticaanse stelling 28) Blijkbaar zijn er dus volgens Epicurus aan vriendschap ook voordelen verbonden en wel zo’n grote voordelen dat ze – bij de gelukscalculus - zwaarder doorwegen dan de nadelen en risico’s. Vriendschap en veiligheid Vriendschap zorgt voor veiligheid, vermindert zo de angst en vergroot dus het geluk: Hetzelfde inzicht dat ons geruststelt over het feit dat er noch een eeuwig noch een zeer langdurig kwaad is, doet ons ook zeer duidelijk beseffen dat er binnen de grenzen van ons beperkte bestaan de veiligheid van vriendschap is. (Authentieke leerstelling 28) Seneca verduidelijkt dat deze veiligheid vooral bestaat uit steun die we mogen verwachten van een vriend (in Brieven over ethiek, 175U): de reden die Epicurus gaf waarom een wijze persoon een vriend wil hebben: dat hij iemand heeft die voor hem zorgt bij ziekte en die hem helpt als hij in de gevangenis geworpen wordt of in armoede belandt, maar ook dat hijzelf iemand heeft voor wie hij kan zorgen als die persoon ziek wordt en die hij kan bevrijden uit de gevangenneming door zijn vijanden. Epicurus kreeg omwille van deze opvatting veel kritiek, vooral vanuit de platonische (religieuze) traditie, die morele waarden rekent tot een “hogere werkelijkheid” dan de menselijke werkelijkheid, die liefde wil beperken tot belangeloosheid en opofferingsgezindheid. De verbinding tussen vriendschap en eigen voordeel wordt beschouwd als niet “verheven” genoeg. Op dezelfde lijn zit Aristoteles die de vriendschap ter wille van het nut minderwaardig acht dan de “ware” vriendschap. Vriendschap ter wille van het voordeel zou “egoïstisch” zijn en daarom slecht of toch minderwaardig. Deze kritiek houdt geen steek.
De onderliggende structuur van vriendschap is dus dezelfde als bij rechtvaardigheid (en moraliteit in het algemeen), die voor veiligheid moet zorgen m.b.t. personen met wie je geen vriendschap sluit, nl. de wederkerigheid: Natuurlijk recht is een afspraak die gericht is op nut en als oogmerk heeft dat men elkaar niet benadeelt en niet door elkaar benadeeld wordt. (Authentieke stelling 31) Dat deze fundering van moraal, recht en vriendschap egoïstisch is in de betekenis van “enkel gericht op het ik” is een taai misverstand. Ze is enkel egoïstisch in de betekenis van “wat het ik als oorsprong heeft, als vertrekpunt, als fundament”. Een beter woord hiervoor zou zijn: ego-gefundeerd. Het misverstand bestaat uit de verwarring van twee niveau’s. Qua motief (oorsprong, vertrekpunt, fundament) is een menselijke handeling altijd verbonden met mijn ik: ik doe iets omdat ik het wil, omdat het mij ten goede komt. Qua concrete uitwerking kan een handeling meer op mijn ik of meer op anderen gericht zijn. Ik kan een appel voor mezelf houden of zelfs een appel van iemand stelen waardoor die sterft van honger (egoïsme), ik kan een appel met iemand delen (“gewoon” altruïsme, of “rechtvaardig” altruïsme) of ik kan een appel volledig aan iemand geven en zelf sterven van honger (opofferend altruïsme), maar in alle drie de gevallen is deze handeling ego-gefundeerd, ook in het laatste geval: ik offer mezelf op omdat ik mij daardoor beter voel.3 Epicurus stelt uitdrukkelijk dat vriendschap kan beleefd worden los van de voordelen, hoewel ook in dat geval de ego-gefundeerdheid aanwezig blijft:
Overeenkomstig zijn doelstelling om pijn zo veel mogelijk te elimineren, geeft Epicurus in dit geval wel de raad het rationele (het filosofische) te laten primeren boven het emotionele: Laten wij onze gevoelens van deernis jegens onze vrienden niet tonen in de vorm van rouwbeklag maar in de vorm van nuchtere overwegingen. (Vaticaanse stelling 66) Vriendschap hangt ook samen met schoonheid: Zeer mooi is ook de aanblik van onze naasten, wanneer het eerste gevoel van verwantschap ons één van geest maakt, of ons in elk geval sterk inspireert om zover te komen. (Vaticaanse stelling 61) Wie dat wil, kan deze uitspraak erotisch interpreten. Het lichamelijk beleven van vriendschap wordt niet op zich uitgesloten binnen het epicurisme. 4 De stelling legt wel meer de nadruk op een “geestelijk” genieten, het één worden van geest, het zich verwant voelen. Vriendschap is voor Epicurus niet iets dat je in de eerste plaats sluit met iemand die jou veel materieel voordeel kan opleveren, maar met een persoon met wie het geestelijk klikt, zelfs als die materieels niets kan opleveren, zoals een slaaf of een vrouw.
Diogenes Laërtius vermeldt uitdrukkelijk dat hij filosofeerde samen met zijn dienaars en correspondeerde met vrouwen. Dat was nooit gezien in Athene: een vrije burger, per definitie een man, die een slaaf en een vrouw als vriend, dus als gelijke beschouwt. Geslacht en status (maatschappelijke positie) mogen geen rol spelen in de menselijke betrekkingen. Iedere mens heeft de potentie om onze vriend te worden. Dit heeft verregaande politieke consequenties. Het betekent ten eerste dat een universele vriendschap tot de mogelijkheden behoort. Rechtvaardigheid, als een faire verhouding tot anderen die niet onze vrienden zijn, zou overbodig worden. Het betekent ten tweede dat slavernij en ongelijkheid van de vrouw moeten afgeschaft worden. Dat is de logische doortrekking van de wederkerigheid (de gulden regel, de contract-idee) die aan de grondslag ligt van zowel vriendschap als rechtvaardigheid. Epicurus heeft deze politieke consequenties niet echt duidelijk getrokken, hoewel niet kan aangetoond worden dat hij er een principieel bezwaar zou tegen hebben. 5 Diogenes Laërtius vermeldt overigens Epicurus’ vriendelijkheid tegenover zijn dienaars (1, 10) en in zijn testament schenkt Epicurus de vrijheid aan 3 slaven en 1 slavin. Diogenes van Oinoanda, een epicurist uit de 2e eeuw van onze jaartelling heeft deze politieke consequenties wel uitdrukkelijk getrokken. Diogenes verdedigt een soort wereldburgerschap op basis van vriendschap: de verdeeldheid van de aarde geeft elk volk een ander vaderland, maar de bewoonde wereld biedt alle mensen die tot vriendschap in staat zijn een gemeenschappelijk huis: de aarde. Uit de verdere uitleg blijkt dat Diogenes de afschaffing van de slavernij evident vindt: Want alles zal vol zijn van rechtvaardigheid en wederzijdse genegenheid, en er zal geen behoefte meer zijn aan muren en wetten en alle dingen die wij tot stand brengen vanwege elkaar. En wat de noodzakelijke bezigheden van de landbouw betreft: omdat we geen slaven meer zullen hebben (we zullen immers zelf ploegen en spitten en voor het gewas zorgen en rivieren omleggen en op de oogst letten), zullen dergelijke bezigheden in de mate waarin het noodzakelijk is, het voortdurend samen filosoferen onderbreken; want de werkzaamheden op het land zullen opbrengen wat onze natuur nodig heeft. Dit fragment geeft goed weer wat je doet met vrienden: werken en samen filosoferen. Vriendschap en filosofie Ook Epicurus stelt uitdrukkelijk: wat je moet doen met vrienden is werken (het huishouden beredderen) en filosoferen: Wij moeten tegelijkertijd lachen en filosoferen en het huishouden besturen en onze overige bezittingen gebruiken, en nooit ophouden de woorden van de juiste filosofie te spreken. (Vaticaanse stelling 41) Nog meer misschien dan met zijn teksten heeft Epicurus deze levenswijze gepromoot door zijn eigen levensstijl, door het samenleven met zijn vrienden in een huis met een grote ommuurde tuin. Cicero laat een verdediger van het epicurisme het volgende opmerken: Epicurus zei dat van alle middelen tot volledig levensgeluk die de wijsheid ons verschaft, er geen belangrijker, vruchtbaarder of aangenamer is dan vriendschap. En hij bewees dit niet enkel in zijn redeneringen, maar veel duidelijker door zijn leven en daden en karakter. […] in één – overigens bescheiden – huishouding bracht hij een grote gemeenschap vrienden bijeen die met elkaar verbonden waren door een wederzijds gevoel van de innigste liefde. (De finibus, I, 65) Diogenes Laërtius stekt het nog straffer: Zijn vrienden waren zo talrijk dat ze het aantal inwoners van meerdere steden overtroffen. […] En vrienden kwamen van overal naar hem toe en leefden met hem in de Tuin. (10, 9-10) De grootste vreugde kende Epicurus dank zij het filosoferen met zijn vrienden in de Tuin, de Tuin van de vriendschap en dus de Tuin van het geluk. De sterkste getuigenis daarvan staat in de brief aan zijn vriend Idomeneus, die Epicurus schrijft op zijn sterfbed: Ik schrijf deze brief op een uiterst blije dag die tevens de laatste van mijn leven is. De pijn door blokkering van mijn nieren en dysenterie kan niet overtroffen worden, maar daartegenover staat de vreugde in mijn ziel door de herinnering aan de discussies die we voerden. (Diogenes Laërtius, 10.22 -138 U, 52 A) Filosoferen is echter in hoofdzaak het uitbannen van de ongegronde meningen (Authentieke stelling 29) en de dwaze opvattingen van de mens (Authentieke stelling 30), zowel over de natuur als over eigen behoeften. Filosoferen is nuchter denken, dat niet alleen de gronden onderzoekt van elk kiezen en vermijden, maar ook de ongegronde meningen uitbant waardoor de grootst mogelijke onrust zich van onze geest meester maakt (brief aan Menoikeus, 132). Filosoferen is niet in de eerste plaats kennis verwerven over filosofen – hoewel dit zeker kan helpen, anders zou het weinig zin hebben deze tekst te schrijven of te lezen – maar vooral (durven) vanzelfsprekendheden in vraag stellen, (durven) dieper nadenken dan je gewoon bent of dan je leuk vindt, (durven) kritiek geven op anderen én op jezelf . Filosoferen is dus ook kritiek (durven) geven op de meningen van je vrienden als die ongegrond of dwaas zijn. Een vriend zou er geen probleem mee mogen hebben om toe te geven dat zijn vriend (of discussiegenoot in het algemeen) het bij het rechte eind heeft: Bij een discussie die de redelijkheid zoekt heeft hij die het onderspit delft groter voordeel, voor zover hij er iets van opgestoken heeft. (Vaticaanse stelling 74) Een vriend aanvaardt dan ook dat zijn vriend hem terecht wijst, want het gemeenschappelijk doel is de wijsheid (de gegronde, d.w.z. de in vraag gestelde maar toch weerhouden meningen) en de wijsheid is nog belangrijker voor het geluk dan de vriendschap: De edele mens bekommert zich vooral om wijsheid en vriendschap; en daarvan is de één een sterfelijk, de ander een onsterfelijk goed. (Vaticaanse stelling 78) Heraclitus zei: De mensen die slapen hebben elk hun eigen wereld; de mensen die wakker zijn, hebben een gemeenschappelijke wereld. Als mensen gelukkig willen worden moeten ze ontwaken uit hun eigen wereld vol ongegronde meningen. Het meest moeten we daarbij rekenen op diegenen die ons het goede toewensen, op onze vrienden:
1 In deze tekst zijn alle bekende teksten van Epicurus over vriendschap opgenomen. 2 Diogenes Laërtius (vermoedelijk uit het begin van de 3e eeuw van onze jaartelling) is de schrijver van Leven en leer van beroemde filosofen. Voor vele Griekse filosofen, ook Epicurus, is hij de voornaamste bron over hun leer. 3 Het valt te betwijfelen dat dit misverstand ooit zal verdwijnen. Aan de basis ervan ligt immers een fundamenteel verschil in visie op moraal. Voor sommigen is het morele (het feit dat je niet altijd egoïstisch bent) iets subjectiefs, want gegrondvest in de mens zelf. Het morele volgt hetzij uit een rationele redenering (bv. Hobbes), hetzij uit gevoelens (bv. Adam Smith). Beide benaderingen vullen elkaar aan: de mens is zowel rationeel als gevoelsmatig, zowel een bewust wezen als een wezen bepaald door onbewuste mechanismen. In beide gevallen ligt het morele niet objectief vast, maar is het afhankelijk van de mens en dus veranderlijk. Anderen willen het morele objectief en dus onveranderlijk maken, in de vorm van absoluut geldende normen of regels. Ze zijn daartoe genoodzaakt een (niet steek houdende) metafysische constructie te maken en te geloven in het bestaan van een vormenwereld (Plato), een straffende god (Kant) of een vastliggende richting in de geschiedenis (Hegel, maar ook Marx en recent Alain Badiou). De aanhangers van deze filosofen zullen de ego-fundering van moraal blijven verwerpen.
4 In zijn brief aan Menoikeus schrijft Epicurus op het eerste gezicht negatief over seks: Het gelukkige leven komt niet tot stand door drinkgelagen en onafgebroken feesten, noch door het genieten van jongens en vrouwen, of het eten van vissen of andere spijzen die de rijk voorziene tafel biedt, maar door nuchter denken, dat niet alleen de gronden onderzoekt van elk kiezen en vermijden, maar ook de ongegronde meningen uitbant waardoor de grootst mogelijke onrust zich van onze geest meester maakt (132) Deze passage is echter niet gericht tegen lichamelijke lust op zich, maar zegt enkel:
Epicurus’ volgeling Metrodorus stelt uitdrukkelijk dat je de seksuele aandriften “naar believen mag volgen” als er geen negatieve volgelingen zijn, hoewel hij zelf meent dat die er altijd zijn, bv. op vlak, van financiën, gezondheid of goede zeden. (zie Vaticaanse stelling 51) Dat Epicurus geen bezwaar heeft tegen seks en andere lichamelijke lusten wordt bevestigd door Cicero die volgend citaat van Epicurus vermeldt uit “het boek dat de volledige leer van Epicurus samenvat”: ik weet niet wat ik onder het goede zou kunnen verstaan als ik het plezier zou uitsluiten dat we verkrijgen door seks, door te luisteren naar liederen, te kijken naar mooie vormen, vlot te bewegen, of om het even welk ander plezier dat een van onze zintuigen raakt. (Tusculanae Disputationes, 3,41) 5 Bekend is de stelling van Epicurus dat we niet aan politiek moeten doen. Politiek moet in dit citaat echter begrepen worden in zijn Griekse betekenis van een terrein waar mannen strijden om eer, en dus niet in de moderne betekenis van het zorgen voor een (rechtvaardige) maatschappelijke orde. Diogenes Laërtius schrijft: zo hoffelijk was hij dat hij zelfs niet deelnam aan het politieke leven (10, 10). Epicurus doet dus niet aan politiek om geen vijanden te maken. Yüklə 32,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|