Ərəb dilində Boş Fellər

Azərbaycan Respublikası

Təhsil Nazirliyi

“Ərəb dilində Boş Fellər” mövzusunda

KURS İŞİ

Elmi rəhbər dos.Hüseynova Solmaz

Dillər kafedrası müdiri dos.Mirzəzadə Çimnaz

BAKI-2013

MÜNDƏRİCAT

1)Ərəb dilində fel bəhsi

2) Ərəb dilində Boş Fellər

3) Boş fellərin düzəltmə babları

4) Boş fellərin düzəltmə bab məsdərləri

5) Fail və Məfullar

6) Sifətlər

7) İkinci kök samitinin fonetik dəyişmələri

Nəticə

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1) Ərəb dilində fel bəhsi

Ərəb dilində fel bəhsi çox böyük və əhatəlidir. Buna görə də bu barədə daha qısa və lokanik məlumat veriləcək. Ərəb dilində fellər 3 köklü və 4 köklü olmaqla iki yerə ayrılır.

Ərəb dilində morfoloji baxımdan iki zaman vardır.

1. Keçmiş zaman

2.İndiki gələcək zaman

Keçmiş və İndiki zaman formalarını (yazmaq) feli nümunəsində aşağıdakı şəildə görə bilərik.

Üç samitli fellərin fonetik və morfoloji növləri isə aşağıdakı şəkildə özünü göstərir.

Ərəb dilində 3 köklü fellər 2 yerə ayrılır.

Bunlar sağlam və sağlam olmayan fellərdir.

Tərkibində olmayan fellər sağlam fellərdir. Bu samitlərin iştirak etdyi fellərə isə sağlam olmayan fellər deyilir.Bundan əlavə sağlam olmayan fellərdə öz növbəsində Düzgün fellər və zəif fellər olmaqla iki yerə ayrılır. O cumlədən o da qeyd olunmalıdır ki, düzgün fellərdə öz növbəsində iki yerə ayrılmaqla həmzəli və mudaaf fellərə ayrılır.

Digər bir bölgü isə Ərəb dilində zəif fellərin bölgüsüdür. Zəif fellər boş və misal fellərə ayrılır. Göründüyü kimi bu təsnif və bölgülərin çoxluğu bəzi qarışıqlıqlara gətirib çıxara bilər buna görə də ərəb dilində fel bəhsi diqqətlə öyrənilməlidir. Zəif fellərin bir digər novü də naqis fellərdir. Həmçinin ləfif fellərdə zəif fellərin bölgüsünün bir hissəsini təşkil edir.

2) Ərəb dilində boş fellər

Qeyri-salim fellər qrupunun zəif fellər bölməsinə daxil edilən və ikinci kök samiti və olan boş fellər fonetik dəyişikliklər nəzərə alınmaqla salim fellər kimi təsrif edilir, bablara salınır, bütün formalarda təzahür edir və s.

Boş fellər təkcə məlum növ xəbər və əmr şəkillərində deyil, digər formalarda da müxtəlif fonetik dəyişikliklərə məruz qalır ki, bunu da aşağıdakə misallarda görmək olar.

Boş Fellərin birinci babı

3) Boş fellərin düzəltmə babları

Boş fellərin düzəltmə bablarında 4, 6, 8, və 10-cu bablara fikir vermək lazımdır. Burada ava, ayə uzun [a] - ya keçir.Düzəltmə bablar içində 2, 3, 4 və 5 fonetik dəyişikliklərə məruz qalmadığı üçün tənif baxımından salim fellərdən fərqlənmir.Bundan başqa o da qeyd olunmalıdır ki,4 və 9-cu bablar bir növ 7 və 8-ci bablar başqa növ fonetik dəyişikliklərə uğrayır.

IV bab da feli keçmiş zaman forması

I

II

III

I

II

III

IV bab feli indiki-gələcək forması

I

II

III

I

II

III

VII bab feli keçmiş zaman formasında

I

II

III

I

II

III

VII bab feli indiki-gələcək zaman forması

I

II

III

I

II

III

VI bab feli arzu formasında

I

II

III

I

II

III

VII bab feli arzu formasında

I

II

III

I

II

III

IV bab feli şərt formasında

I

II

III

I

II

III

VII bab feli şərt formasında

I

II

III

I

II

III

IV bab əmr forması

Boş fellərin bir qrupunda zəif kök samitinin dəyişib dəyişməməsi məna eyni zamanda vəzn dəyişikliyi ilə də əlaqədardır. Buna misal olaraq 10-cu babda baş verən dəyişməni qeyd etmək olar.

Məsələn; - cavab vermək - cavab tələb etmək

Boş fellərin düzəltmə bablarını və felləri nümunəsində göstərək.

4) Boş fellərin düzəltmə bab məsdərləri

Birinci babda əgər fel mənəvi və fiziqi nöqsan bildirən fellərə aiddirsə burada forma tam olaraq qalır.Sonda isə söz tənvin damma qəbul edir.

Məsələn;

Birinci bab çox müxtəlif vəznlərdə təzahür edir. Bunların düzəldilməsinin aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır.

1) [ava]-[ə] dəiyşməsi baş vermir.Məsələn;

- gücdən düşmə - ağlı azma - həyəcanlanma - fırlanma

2) [ıva] səs birləşməsi əksər hallarda çevrilib [iyə] olur.

Məsələn;

- ayağa qalxma

- xəyanət etmə

- mövcud olma

- qoruma

Dəyişməyə məruz qalmamış tək bir məsdərlərə də təsadüf edilir.

Məsələn; - sığınıcaq axtarma

Aşağıda göstərdiyimiz kimi. III babın vəznli məsdərlərində də [iva] və [iyə] dəyişməsi baş vermir.Konkret mənalı isimlərdə belə dəyişmənin olmasına daha çox təsadüf edilir. Məsələn;

- kömək, dayaq, say, tərkib

- diştəmizləyən

- çatışmazlıq, nöqsan

3) Mim məsdərlərində qapalı hecadan sonra gələn zəif kök samiti məlum qayda üzrə uzun samitə çevrilir, qonşu qapalı heca isə II kök samitinin qısa saiti hesabına açıq hecaya çevrilir. Məsələn;

- ətrafına dolanma

- demə, söyləmə

- satma, satış

Mim məsdərlərində ikinci kök samitinin dəyişməsi hallarına rast gəlmək olar.

Məsələn; - məsləhətləşmə

4) vəznli məsdərlərdə [v] samiti [u] samitindən əvvəl həmzə samitinə çevrilir. Məsələn;

- toplaşma, axışıb gəlmə

5) Bir qrup boş fellərin məsdəri xüsusi vəzni üzrə düzəlir. Məsələn;

- mövcud olma - mane olma

- davam etmə - çevrilib olma

II bab Məsələn;

- düzəltmə - çoxaltma

Bu formada nadir hallarda v-i dəyişməsinə təsadüf edilir ki, bu da məna dəyişikliyi ilə əlaqədar bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Məsələn;

-havasını dəyişmə

- çökmə aşağı enmə

III bab və ya Məsələn;

- mübahisə etmə, söhbət etmə

- etiraz etmə, danışma, dialoq

IV və X bablar uzun saitə çevrilən (v) və (y) kök samiləri vəznlərə görə əlavə ediləsi [ə] saiti ilə yanaşı düşdüü üçün ləğv edilir, əvəzinə məsdərin sonuna artırılır.

- həyəcanlandırma, doğurma

- həyəcanlandırma,təbliğ etmə

- aydınlaşdırma, göstərmə

- aydın olma, aydın etmə

VII və VIII bablarda [v]çevrilib [y] olduğundan, [y] isə olduğu kimi qaldığından bu bab məsdərlər aşağıdakı kimidir.

- ucalma

- ehtiyac

- ölçüsünü götürmə

IX bab. Salim fellərin müvafiq məsdər formalarından fərqlənmir.

- qaralmaq - qaralma

- ağarmaq - ağarma

5) Fail və Məfullar

I bab fail formasında II kök samiti həmzə samitinə çevrilir. Məsələn

- gedən - dayanan

Məfulda zəif kök samiti uzun saitə, qonşu qapalı heca isə açıq hecaya çevrilir və vəzn üzrə əlavə ediləsi sait düşür. Məsələn

- deyilmiş - satılmış

IV və X bablar. Müvafiq vəznlər üzrə uzun saitə çevrilməsi və qonşu qapalı hecanın açılması əsasında düzəlir.

Məsələn;

Fail və məfulların düzəldilməsində aşağıdakı mülahizələrdə nəzərə alınmalıdır.

Dildə işlənib işlənməməsinə baxmayaraq formal cəhətdən hər hansı bir feldən və müvafiq məsdər düzəldilə bilindiyi kimi, fail və məfulda əmələ gətirmək mümkündür.

Düzəltmə babların məfulu eyni vaxtda məkan və zaman ismi vəzifəsini də daşıyır. VII babın məfulu məful mənasında təsadüf etməsi də məkan və zaman bildirmək üçün ondan geniş istifadə edilir.

Birinci babın failində [ə] saitindən sonra həmzə samitinə çevrilən II kök samiti III və VI babın müvafiq şəraitində belə dəyişikliyə məruz qalmır.

Məkan və zaman bildirən isimlər

I bab. məlum vəznləri üzrə düzəlir. Məsələn; olmaq; olma yeri;

(i) gecələmək; gecələmə yeri;

(u) ayağa qalxmaq,olmaq; olma yeri, olma vaxtı,dairə, mühit, məqamə (bədii əsər növü).

getmək getmə yeri,getmə vaxtı

Bəzi sözlərdə zəif kök samiti dəyişmədən qalmışdır.

Məsələn; pəncərə (tavanda)

Alət və cihaz bildirən isimlər

Zəif kök samiti dəyişilmədən məlum formalar üzrə I babdan düzəlir. Məsələn;

Mehvəryellik

Diştəmizləyən ölçü,meyyar

6) Sifətlər

Çoxişlənən sabit vəznlər üzrə boş fellərdən sifətlər düzəldilərkən aşağıdakı xüsusiyyətlərə diqqət yetirilməlidir.

1) Boş fellərdən əmələ gələn sifətlərin bəzisi forması əvəzinə onun fonetik dəyişikliyə uğramış vəzni üzrə düzəlir. Məsələn;

çox yaxşı işıqlı

yaxşı,xoş

2) Mübaliğə formasından biri olan vəznli sifətlərdə zəif kök samiti dəyişmir. Məsələn;

yaxşı kömək edən qorxmaz

çox səxavətli

3) vəznli mübaliğə formasında zəif kök samiti uzun samitdən əvvəl həmzə samitinə çevrilir. Məsələn;

xain (sifət və isim) itaətkar

çox yatan

4) Keyfiyyət bildirən sifətlərin müqayisə formasında rəng və fiziki nöqsan bildirən sifətlərin isəmüzəkkər şəklində zəif kök samiti dəyişmir. Məsələn;

uzun yaxşı

7) İkinci zəif kök samitinin fonetik dəyişmələri

Qeyri-salim sözlər qrupuna kök samitlərindən biri [v] və ya [y] olan sözlər daxildir. Göstərilən samitlər nitqdə müxtəlif saitlərə çevrildiyi, düşdüyü, bərpa olunduğu və s. Bu kimi fonetik dəyişikliklərə məruz qaldığı üçün ‘zəif samit’ adlanır.

İkinci kök samiti [v] və ya [y] olan kök ‘boş kök’fellər isə, ‘boş fel’ adlanır. Boş fellərdə baş verən fonetik dəyişikliklər aşağıdakılardan ibarətdir.

1) [avu], [ava], [avı] [əyə] və [əyi] səs birləşmələri çevrilib [ə\a] olur. Məsələn;

qzun olmaq

qorxmaq

ayağa qalxmaq

getmək

qorxmaq

2) Özündən bilavasitə sonrakı saitsiz samitlə bir hecada olub qapalı heca əmələ gətirdikdə [avu] və [ava] - [u] o cümlədən [avı] [əyə] və ya [əyi] – [i] çevrilmələri baş verir. Məsələn;

Boş fellərin kök samitləri lüğətlərdə qeyd edilsə də, I bab şərti məsdərləri adətən fonetik dəyişikliyə uğramış variantda verilir və bəzi lüğətləri çıxmaq şərti ilə II kök samitinin tipik saiti göstərilmir. Bunun nəticəsində yuxarıdakı dəyişikliyi izləmək və tədqiq etmıkdə tələbələrin çətinlik çəkməməsi üçün dərslik mahiyyətli kitablarda belə bir köməkçi qayda vardır ki, I bab keçmiş zaman formasında qapalı hecanın meydana gəlməsi və zəif samitin düşməsi ilə əlaqədar işlədilməsi tipik saitə görə müəyyənləşdirilir.

Buna görə də aşağıdakı proseslərə diqqət etmək lazımdır.

Tipik sait [u] olduqda, qapalı hecada [u], [ ]və ya [ ] olduqda isə yalnız və yalnız [i] olur. Məsələn;

(u)

(ə)

(i)

3) Qapalı hecadan bilavasitə sonra gələn zəif samit öz tipik saitinə müvafiq uzun, saitə çevrilir tipik saiti isə ondan əvvəlki qapalı hecaya keçərək, onu açıq hecaya çevirir. Məsələn;

(u)

(ə)

(i)

Zəif kök samitlərinin açıq və ya qapalı hecada və habelə qapalı hecadan bilavasitə sonra məruz qaldığı fonetik dəyişikliklər göstərilənlərlə bitmir. Buraya istər I bab, istərsə də IV VIII və X bablarla əlaqədar aşağıdakı dəyişmələrdə əlavə edilməlidir.V-VI və IX bablarda zəif kök samiti dəyişikliyə uğramır.

1) [uvı] və [uyi] səs birləşmələrində zəif kök samiti uzun i saitinə çevrilir. Məsələn;

deyilmək

ovlanılmaq

2) Dəyişikliyə uğramış zəif kök samiti qapalı heca şəraitində düşür. Məsələn;

deyildim

demədi

ovlanıldım

Bu hadisənin IV və X babların timsalında da görmək olar. Məsələn;

IV etmək (hardasa) olmaq, qalmaq

X düz, namuslu olmaq; namusla hərəkət etmək

IV izah etmək;göstərmək

X aydın olmaq

3) Əsasən fiziki və ya mənəvi nöqsan bildirən vəznli bir qrup fellərin I babında zəif kök samiti dəyişilmədən qaldığı üçün tamamı ilə salim fellər kimi təsrif olunur. Məsələn;

(ə) çəp baxmaq

(ə) taygöz olmaq

(ə) dəlisov olmaq

(ə) boş olmaq

Nadir hallarda vəznli boş fellərdə də fonetik dəyişmə olmur. Məsələn;

Ağlını başından çıxarmaq

4) Zəif samitin dəyişməsi hadisəsinə düzəltmə bablarda da təsadüf olunur. Məsələn;

IV ehtiyacı olmaq

VII (bir-birinin ardınca nəyəsə) düçar olmaq

X düzgün hesab etmək; təsvib etmək

5) Fellərin gələcəkdə öyrənəcəyimiz təəcüb bildirən formasında (IV babın bir növüdür) zəif kök samiti dəyişmir. Məsələn;

Zeyd nə qədər uzundur!

Zeyd nə qədər yaxşıdır1

Bu misallarda və felləri dəyişmiş şəkildə və olmalı idi.

6) Boş fellərin bir qrupunda zəif kök samitinin dəyişib dəyişməməsi məna, bəzən də eyni zamanda vəzn dəyişikliyi ilə əlaqədardır. Məsələn;

X cavab vermək

Cavab tələb etmək

IV istirahət vermək

iy vermək

X istirahət etmək

iy hiss etmək....iyini bilmək

I (ə) həyəcana gəlmək

7) Zəif kök samiti dəyişikliyə uğramayan bablardan (II-III və V-VI) biri olan V babda bəzən [v] – [i] çevrilməsinə təsadüf edilir ki,bu da adətən məna dəyişikliyi ilə əlaqədar bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir.Məsələn;

V qıvrılmaq (ilan)

NƏTİCƏ

Nəticə etibarı ilə onu qeyd etmək lazımdır ki, ərəb dilində boş fellər bəhsi daha genişdir. Lakin burada boş fellər barədə ümumi təsəvvür yaratmaq üçün həmin növdən olan fellərin əsaslarını ələ alaraq tədqiq etməyə çalışdıq. Başda boş fellərin necə yarandığını, zamana görə təsnif olunduqda ikinci kök hərfində hansı dəyişikliklərin baş verdiyini, həmin fellərin bablar üzrə necə sıralandığını, həmçinin, boş fellərdən düzələn məsdərləri və sifətləri də qeyd etdik. Boş fellərin zamana görə təsnifində ikinci kök hərfinin düşdüyünü və ya bərpa olunduğunu anlamaq və düzgünşəkildə təsnif etmək üçün ilk növbədə fel bəhsinin bu növü dərindən öyrənilməlidir. Çünki bu fellərin vasitəsi ilə qeyri-salim fellər qrupunun digər növləri ilə yaranan ikiqat qeyri-salim fellərin təsnifini də yerinə yetirməkdə çətinliklər ola bilər.

Qeyd edək ki, ikinci və üçüncü kök samiti zəif olan fellər, o cümlədən birinci samiti həmzə ikincisi zəif və üçüncüsü salim olan fellərdə vardır ki, bu fellərin təsnifi və babları həmdə məsdər formaları üzərində işləyərkən boş fellərə də diqqət yetirmək lazım gəlir.

Son olaraq deyilməlidir ki, boş fellər həmdə fel bəhsinin digər növləri ərəb dilinin ən çətin və qarışıq hissələrini təşkil etdiyi üçün ərəb dilini öyrənən şəxslərdə müəyyən çətinlik törədə bilər lakin, daha dərindən və müqayisəli şəkildə öyrənməklə bu problemi də aradan qaldırmaq mümkündür.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1.Məmmədov Ə.Ç Ərəb dili,Bakı,Maarif,1998

Lüğətlər

1.Baranov X.K Rusca-ərəbcə lüğət,Moskva

2.Ərəbcə-Azərbaycanca lüğət,Bakı,1990