Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 9 Slavyan sivilizasiyasını təmsil edir. Yaxud Şərqdə Çin, Vyetnam, Myanma, Kambocanın hər birinin özünəməxsus dəyərləri olsa da, bunlardan yalnız Çini müstəqil sivilizasiya daşıyıcısı kimi fərqləndirmək olar. Digər tərəfdən “sivilizasiya” və “mədəniyyət” anlayışlarına eynimənalı məfhum kimi də baxanlar var. Təsadüfi deyil ki, amerikan kulturoloqları Alfred Luis Kreber (1876 - 1960) və Klayd Klakxon (1905 -1960) “mədəniyyət” sözünün 164 mənasının siyahısını tərtib edərkən göstərmişlər ki, bunların əksərində bu söz “sivilizasiya” ilə bərabər işlənir, oxşar məna verir. 5 Mədəniyyət və sivilizasiyanın müxtəlif anlayışları ifadə etməsinə ilk dəfə alman filosofların əsərlərində rast gəlinir. İmmanuel Kant (1724-1804) sivilizasiya deyəndə - cəmiyyət və şəxsiyyət həyatının xarici tərəfini, mədəniyyət deyəndə isə - onların mənəvi mahiyyətini və yaxud mənəvi potensialını nəzərdə tuturdu. Alman idealist filosofu Osvald Şpenqler (1880-1936) hesab edirdi ki, “hər bir mədəniyyətin öz sivilizasiyası olur”. Onun fikrincə, sivilizasiya özünün bütün mahiyyəti etibarı ilə beynəlmiləldir. Yəni, alman filosof sivilizasiyanın əsasında millətin yox, mədəniyyətin durduğunu iddia edirdi. Məsələn, o, Avropa mədəniyyətini “Faust mədəniyyəti” adlandırır və onun mərhələləri olaraq romanika, qotika, renessans, barokko, rokoko mədəniyyəti dövrlərini fərqləndirirdi. Göründüyü kimi, burda heç bir milli-etnik xüsusiyyət nəzərə alınmırdı. O.Şpenqler iddia edirdi ki, “hər bir mədəniyyət, özünün daxili yaradıcı imkanlarını tükədərək məhv olur və sivilizasiya mərhələsinə keçir”. Məsələn, onun qənaətinə görə qədim Yunan mədəniyyəti öz sonluğunu qədim Roma 5 Kroeber A.L., Kluckhohn С. Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. New York, 1952, p. 291 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 10 sivilizasiyasında tapır. Qərbi Avropa mədəniyyəti isə IX əsrdən formalaşmağa başlamış, öz intibah dövrünü XV-XVIII əsrlərdə keçirmiş və “sivilizasiya” mərhələsinə qədəm qoymaqla isə qürub etməyə başlamışdır. 6 Beləliklə, göründüyü kimi, Osvald Şpenqler sivilizasiyaları mədəniyyət amili ilə bağlayır, lakin onu mövcud deyil, müəyyən mədəniyyətdən qalmış ictimai mərhələ hesab edirdi. Onun fikrincə, sivilizasiya mədəniyyətin süqutu və deqradasiya mərhələsidir. Mədəniyyətin sivilizasiyadan prinsipial fərqi odur ki, sivilizasiya ruhsuz intellekt, ölü boylu olduğu halda, mədəniyyət həyatdır, yaradıcı fəaliyyətdir və inkişafdır. 7 Bununla yanaşı, sivilizasiyaların keçmiş mədəniyyətləri təmsil etməsi ilə razılaşmayanlar da vardır. Belə ki, Arnold Toynbi (1889- 1975) sivilizasiyaların inkişafının sikllər üzrə sxemini qəbul edir və onu yaranma-inkişaf-çiçəklənmə-tənəzzül-dağılma dövrlərinə ayırırdı. Lakin onun fikrincə, bu sxem qaçılmaz deyil. Sivilizasiyaların məhvi ehtimaldır, lakin zəruri deyildir. 8 Çünki sivilizasiyaşünaslıqda sikllər üzrə inkişaf dinamikasının təkrarlanması ilə də bağlı mülahizələrə rast gəlinir. Belə ki, sivilizasiya siklinin (periodunun) yaranma-formalaşma-genişlənmə -böhran mərhələlərinin ya qürub və həyat siklinin sonu, ya da yeni siklin başlanması ilə davam etməsi haqqında elmi mülahizələr irəli sürülür. 9 Qeyd olunan mülahizəyə görə hər bir sivilizasiyanın öz həyat sikli var. Bu onun mövcudluğunun tarixi dövrünü müəyyən 6 Шпенглер Освальд. Закат Европы. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Speng/index.php 7 Шпенглер Освальд. Закат Европы. Образ и действительность. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/Speng/index.php 8 Арнольд Тойнби. Цивилизация перед судом истории. Москва: Прогресс, 1996, стр.45 9 Кузык Борис Николаевич, Яковец Юрий Владимирович. Истоки и вершины восточнославянской цивилизации, Москва: Институт экономических стратегий, 2006, стр.93 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 11 edir, bir və ya bir neçə qalxma və enmə mərhələsini - sivilizasiya siklini əhatə edir. Bəzi sivilizasiyalar (Hind, Çin, Yapon, Qərb) çoxminillik tarixləri ərzində bir neçə belə sikl yaşamış, digərləri (Monqol, Şumer, Elam, Krit-Minoy) cəmi bir sikl yaşamış və tarix səhnəsindən silinmiş, üçüncülər isə (Şimali Amerika, Latın Amerikası, Okeaniya) öz birinci sivilizasiya sikllərinə indi başlamışlar. Bizim fikrimizcə, Türk sivilizasiyası da özünün inkişaf yolunda bir neçə sikl yaşamış və mövcudiyyətini hələ də saxlamaqda olan birinci qrup sivilizasiyalara aiddir. Başqa bir məşhur sivilizoloq Samuel Hantinqton (1927-2008) “Sivilizasiyaların toqquşması” kitabında sivilizasiya və mədəniyyət anlayışlarını müqayisə edərək qeyd edir ki, Almaniyadan başqa dünyanın hər tərəfində sivilizasiya mədəni bütövlük mənasında işlədilir. XIX əsr alman mütəfəkkirləri isə texnika, texnologiya və maddi amilləri əhatə edən “sivilizasiya” anlayışı ilə, cəmiyyətin dəyərlər, ideallar və yüksək əqli, bədii, mənəvi keyfiyyətlərini nəzərdə tutan “mədəniyyət” anlayışı arasında kəskin sərhəd qoymuşdular. S.Hantinqton isə bu fikirlərlə razılaşmır və bildirirdi ki, belə təsnifat Almaniyadan başqa heç bir ölkədə qəbul olunmur. 10 Görkəmli türkoloq Ziya Göyalp (1876-1924) mədəniyyət ilə sivilizasiya arasında müəyyən fərqliliklərin olduğunu yazmışdır. Belə ki, o, “Türkçülüyün əsasları” əsərində “mədəniyyət” sözünə “kültür” və ya ”hars”, “sivilizasiya”ya isə “mədəniyyət” sözünü qarşılıq kimi işlədərək yazırdı: “Kültür milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır - beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışlarının uyumlu - ahəngdar bir bütünüdür. 10 Сэмюэль Хантингтон. Столкновение цивилизаций. Москва: АСТ, 2003, стр.76 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|