Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 15 Bu yerdə sivilizasiya və mədəniyyət anlayışlarının əhatə dairəsi ilə bağlı öz mülahizələrimizi də qeyd etməyi lazım bilirik. Bununla bağlı bir sıra alimlərin yuxarıda göstərilən mövqelərindən də göründüyü kimi, mədəniyyət, yoxsa sivilizasiya anlayışının daha geniş tutumlu olması ilə bağlı fərqli yanaşmalar mövcuddur. Fikrimizcə, bu zaman hansı meyarın əsas götürülməsi fərqli mülahizələrin səbəblərinin əsaslandırılması üçün başlıca amil ola bilər. Məsələn, əsas meyar olaraq zaman kriteriyasını götürənlər müasir dövr sivilizasiyasının mədəniyyətin yalnız ən yuxarı pilləsini - intellektlə bağlı təbəqəni əhatə etdiyini və beləliklə, mədəniyyətin daha böyük anlayış olduğunu iddia edirlər. Əksinə, əsas meyar olaraq mənəvi dəyərləri əsas götürənlər üçün isə sivilizasiya vahid mənəvi dəyərlərə malik bir neçə mədəniyyəti əhatə edir və bu səbəbdən sivilizasiya daha geniş tutumlu məfhumdur. Beləliklə, fikrimizcə, sivilizasiya və mədəniyyət anlayışının əhatə dairəsi ilə bağlı müqayisə apararkən hansı meyara üstünlük verilməsi həlledici rol oynayır. Bizim qənaətimizə görə, sivilizasiya və mədəniyyət anlayışlarını müqayisə edərkən tarixi dövr amili də mütləq nəzərə alınmalıdır. Belə ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə sivilizasiya anlayışının daxili komponentlərinin dəyişdiyini nəzərə almadan mülahizə irəli sürmək qeyri-dəqiqliklərə gətirib çıxara bilər. Misal üçün, kulturoloq Fuad Məmmədov tarixi dövrlərə uyğun olaraq sivilizasiyaları səciyyələndirərkən bu anlayışa XVIII, XIX, XX əsrlər üçün fərqli komponentləri daxil edir. Belə ki, onun təsnifatına görə “sivilizasiya termini Avropa elminə və ədəbiyyatına XVIII əsrdə əxlaq normaları, tərbiyə və nəzakət də daxil olmaqla ümumi mədəni inkişaf səviyyəsinin ifadəsi kimi daxil olmuşdur. XIX əsrdə “sivilizasiya” anlayışı böyük tarixi hadisələr, xalqların tarixi Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 16 nailiyyətləri, insan yaradıcılığını ifadə edirdi. “Mədəniyyət” termini ilə eyniləşdirilirdi, insan birliyini ifadə edirdi; dünya mədəniyyəti vahid sivilizasiya kimi mənimsənilirdi. Ayrı-ayrı ölkə, xalq və regionların sosial-mədəni inkişafının səviyyə və formasını, etno- mədəni nailiyyət və xüsusiyyətlərini ifadə edən “etno-tarixi” sivilizasiya konsepsiyası qəbul edilmişdi. XX əsrdə isə sivilizasiyanın “etnoqrafik” konsepsiyası formalaşmağa başladı ki, onun da mahiyyətini hər bir xalqın öz sivilizasiyası olması müddəası təşkil edirdi”. 15 Bu təsnifatdan da göründüyü kimi, tarixin müxtəlif dövrlərindəki sivilizasiya komponentləri hazırda mədəniyyətə aid etdiyimiz anlayışı ifadə edir. Xüsusən də, milli mədəniyyətlərin sivilizasiya tipi olaraq görülməsində XIX və XX əsrlərdə fərqli yanaşmalar olmuşdur. Bu baxımdan sivilizasiya və mədəniyyət anlayışlarını müqayisə edərkən təmsil etdiyi tarixi dövrün xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Sivilizasiyaların təsnifatı: mərhələli və lokal nəzəriyyələr Sivilizasiya və mədəniyyət anlayışlarının əhatə dairəsi ilə bağlı mülahizələrə aydınlıq gətirdikdən sonra yenidən qayıdırıq sivilizasiyaların əsasında dayanan amillərlə bağlı nəzəri yanaşmalara. Rus alimlərindən Nikolay Yakovleviç Danilevski (1822-1885) tərəfindən aparılan sivilizasiyaların təsnifatı 5 əsas amilə söykənirdi: vahid dil birliyi, siyasi müstəqillik, qarşılıqlı təsir, tədrici inkişaf mərhələləri və müxtəlif etnik köklərin birləşməsi. O, dünyada özünəməxsusluğu ilə seçilən cəmiyyətləri “mədəni tarixi tiplər” adlandırırdı və onları tarix səhnəsində əsas subyektlər hesab edirdi. Onun təqdim etdiyi bəşər cəmiyyətinin “mədəni-tarixi 15 Fuad Məmmədov. Kulturologiya effektivli həyat və fəaliyyətə aparan yol kimi. Bakı: Çıraq, 2008, səh.89-90 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 17 tip”lərə bölgüsü (N.Danilevskinin təsnifatında 13 fərqli sivilizasiya tipi fərqləndirilir: Misir, Çin, Semit, Hind, İran, Yəhudi, Yunan, Roma, Ərəb, German-Roman, Slavyan və artıq məhv olmuş Meksika və Peru) sivilizasiyaların inkişaf tarixinin çoxnövlüyünün nümunəsini ortaya qoymuş oldu. 16 Bu yerdə məşhur alimin slavyan və türk mədəni tiplərini necə xarakterizə etməsinə də qısaca toxunmaq istərdik. Belə ki, Danilevskinin Slavyan sivilizasiyasının xarakteristikası və gələcəyi ilə bağlı özünəməxsus geosiyasi yanaşması var idi. O, bütün slavyan xalqlarını bir mədəni tipə aid edərək, onların birləşməsinin və paytaxtı keçmiş Bizansın mərkəzi Konstantinopol (o, Konstantinopolu Çarqorod adlandırırdı) olmaqla vahid dövlət yaratmasının zəruriliyini qeyd edirdi. Slavyanofil müəllifin türklərin sivilizasiya qruplaşmalarında rolu ilə bağlı mövqeyi isə daha çox təmsil etdiyi slavyanofillərin şovinist-millətçi hisslərindən irəli gəlirdi. Belə ki, o, “Rusiya və Avropa” kitabında yazırdı: “Günəş sistemində planetlərlə bərabər zaman-zaman ortaya çıxan və sonra da kosmik məkanda itib-batan kometalar olduğu kimi, bəşəriyyət tarixində də müsbət yönlü mədəni tiplər və ya müstəqil sivilizasiyalardan əlavə müvəqqəti ortaya çıxan və öz həmyaşıdlarına əsaslı təsir göstərən fenomenlər mövcuddur. Bunlar hunlar, monqollar, türklər kimi öz dağıdıcı yürüşləri ilə ölümlə mübarizə aparan sivilizasiyaların qalıqlarını məhv edərək heç nədən yarandıqları kimi də sakitcə tarix səhnəsində gizlənirlər. Onları insan cəmiyyətinin mənfi üzvləri adlandırmaq olar”. 17 16 Данилевский Николай Яковлевич. Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения Славянского мира к Германо-Романскому. http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up стр. 92 17 Yenə orda, səh. 94 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|