Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 21 qoyulması ilə başlayıb, Böyük Karlın (742-814) hakimiyyəti ilə başa çatır. Okean mərhələsi isə Amerika qitəsinin kəşf olunması ilə başlayır. 25 Göründüyü kimi, Lev Meçnikov sivilizasiyaların yaranmasında coğrafi amillərə üstünlük verirdi və bu prosesə konkret inkişaf trayektoriyası əsasında baxırdı. Beləliklə, sivilizasiyaların əsasında dayanan amillərin təsnifatı ilə bağlı fərqli yanaşmalar olmasına baxmayaraq, müəyyən ümumiləşdirmələr aparmaq mümkündür. Aparılan müşahidələr göstərir ki, müxtəlif meyarlar üzrə yanaşmadan asılı olmayaraq, sivilizasiya nəzəriyyələrini iki qrup üzrə fərqləndirmək olar: sivilizasiyaların mərhələli inkişaf nəzəriyyələri (1) və yerli (lokal) nəzəriyyələr (2). Mərhələli nəzəriyyə sivilizasiyaları insan cəmiyyətinin vahid inkişaf prosesi kimi öyrənir ki, burada da müəyyən mərhələ və ya dövrlər fərqləndirilir. Məsələn, Rusiyalı alim Boris Nikolayeviç Kuzık sivilizasiyaların təsnifatı zamanı dünya sivilizasiyasının ardıcıllıqla bu mərhələlərdən keçdiyini yazır: neolit dövrü (e.ə. VIII - e.ə. IV minilliklər), ilkin sinifli dövr (e.ə.IV - e.ə.I minilliklər), antik dövr (e.ə. I minilliyin əvvəlləri - b.e. I minilliyinin ortaları), orta əsrlər dövrü (VI -XV əsrlər), ilkin sənaye dövrü (XVI - XVIII əsrlər), sənaye dövrü (XVIII əsrin sonu - XX əsrin sonu), postsənaye dövrü (XXI əsr). 26 Qlobal miqyasda bəşəriyyətin və cəmiyyətin inkişaf trayektoriyasını və meylini göstərmək baxımından bu cür təsnifatı nəzəri cəhətdən qəbul etmək olar. Ancaq hətta eyni dövrdə mövcud olan müxtəlif mədəniyyətləri təmsil edən sivilizasiyaların fərqli xarakterik xüsusiyyətlərə malik olduğunu nəzərə alsaq, bu təsnifatın kifayət etmədiyini və tam 25 Мечников Лев Ильич. Цивилизация и великие реки. Москва, 1995 26 Кузык Борис Николаевич, Яковец Юрий Владимирович. Цивилизации: теория, история, диалог, будущее. Москва: Институт экономических стратегий, 2006, Т. 1, Теория и история цивилизаций. стр.117 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 22 olmadığını qeyd etməliyik. Bununla bağlı başqa bir Rusiyalı alim Aleksandr Koptev göstərir ki, bu yanaşma zamanı 2 problem ortaya çıxır. Birincisi, mərhələli sivilizasiya nəzəriyyələri mədəniyyəti struktur yaradan başlanğıc kimi istifadə etməyə imkan vermir. Bu zaman əsas üstünlük ictimai-iqtisadi formasiya növünə, yəni başqa sözlə iqtisadi inkişaf səviyyəsinə verilir. Belə olan halda isə qədim dövr sivilizasiyası, sənayeyə qədərki sivilizasiya, sənaye dövrü sivilizasiyası və s. kimi fərqləndirilir. Bu isə obyektiv qanunauyğunluqları müəyyən edə bilməz. İkincisi, mərhələli nəzəriyyələrdə sivilizasiyaya münasibətdə bütün bəşəriyyət üçün vahid inkişaf qanunauyğunluqlarının müəyyənləşdirilməsinə yönəlmiş yanaşmaya ehtiyac yoxdur. İctimai və mədəni inkişafın kompleks qanunauyğunluqları cəmiyyətin hər bir inkişaf mərhələsi üçün hansısa vahid sivilizasiya yaratmır. Bu cür qanunauyğunluqlar sivilizasiyalara deyil, ictimai orqanizm və ya siyasi sistemlərə xasdır. 27 Lokal sivilizasiya nəzəriyyələri isə müəyyən əraziyə və özünəməxsus sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf xüsusiyyətlərinə malik, genotiplə müəyyən edilən böyük tarixi birlikləri tədqiq edir. Bu zaman vahid dəyərlər sistemi ətrafında birləşən etno-mədəni birliklər əsas götürülür. Lokal sivilizasiya nəzəriyyəsində bəşər tarixinə vahid proses kimi deyil, mədəni-tarixi orqanizmlərin paralel inkişaf etdikləri proseslərin məcmusu olaraq baxılır. Məhz belə təsnifatda bəşər cəmiyyətinin tarixində silinməz izlər buraxan Türk sivilizasiyasına da ayrıca element kimi yer verilir. Lokal sivilizasiya anlayışına ilk dəfə fransız filosofu Şarl Renuvyenin (1815 - 1903) əsərlərində rast gəlinir. Daha sonra Jozef Qobino (1816 - 1882), Henrix Rükkert (1823 - 1875), Nikolay Danilevski 27 http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/kopt/ant_civil.php Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 23 (1822 - 1885), Osvald Şpenqler (1880 - 1936), Arnold Toynbi (1889 - 1975) və digər məşhur sivilizoloqlar bu nəzəriyyənin davamçıları olmuşlar. Bu nəzəriyyəyə görə lokal sivilizasiyalar müəyyən tarixi dövr ərzində mərhələli inkişaf dinamikasına malik olurlar. Hər bir sivilizasiya öz inkişaf dinamikasında böhrandan sonrakı mərhələni ya tamamilə tarix səhnəsindən silinməklə, ya da yeni siklin başlanması ilə tamamlayır (inkişaf mərhələləri: yaranma - formalaşma - genişlənmə - böhran - son və ya yeni mərhələ). Sivilizasiyalar yarandığı gündən heç bir zaman bəşər tarixində sivilizasiya nəsilləri arasında fasilə olmamışdır. Yalnız coğrafi, sosioloji, demoqrafik və ya hər hansı bir digər səbəbdən yaşama dövrünü sona yetirən sivilizasiyalar ya tarix səhnəsində yerini başqasına vermiş, ya da nəsildəyişmə prosesini yeni özünəməxsus xüsusiyyətlər əldə etməklə keçmişlər. Bütün hallarda məhz bu parametrlərinə görə sivilizoloqlar sivilizasiyaları müəyyən tarixi dövrü əhatə edən bir neçə nəsil üzrə təsnif edirlər. Çox az sayda sivilizasiya daşıyıcıları var ki, onlar bəşər tarixinin əvvəlindən indiyədək nəsildəyişmə proseslərində öz mövcudiyyətini qoruyub saxlaya bilmişlər. Birinci nəsil sivilizasiyalar arasından yalnız Çin, Hind, İran və Türk sivilizasiyaları indi də həyat sikllərini davam etdirirlər. Nəsildəyişmə prosesi zamanı əsas diqqət əhali, təbii şərait, texnoloji və iqtisadi inkişaf səviyyəsi, sosial-siyasi quruluş, mənəvi sahənin inkişaf səviyyəsi və xarakteri ilə müəyyən olunan genetik özülün qorunub saxlanmasına yönəlir. Bu genetik dəyərlərin ötürülməsi sivilizasiyanın qorunmasına səbəb olur. Lakin aşağıdakı cədvəldən də göründüyü kimi, müəyyən şərtlərdən asılı olaraq genotipin yeni tarixi şəraitə uyğunlaşması, əvvəllər özü üçün xarakterik olan adət-ənənələrin bəzilərindən, yeni şəraitə Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|