Erich fromm psikanaliz ve

kendilerini  paralayacaklarını  sanabiliriz.  Çok  kimse 
böyle  bir  sonuca  hayatın  günlük  hayhuyuna,  tekdüze 
akımına  kendini  kaptırarak,  sürüye  uyup  güçlü,  say­
gın,  paralı  bir  kimse  olmaya  çalışarak,  başka  kimselerle 
paylaşılan  dinsel  inançların  putlarına  bağlanarak,  ken­
dini  feda  eden  bir  mazohist  yaşam  biçimini  benimse­
yerek,  özseverce  (narcissistic)  bir  şişkinlikle,  kısacası 
kendini  bir  kötürüm,  bir  yarım  adam  durumuna  geti­
rerek  bir  dengeleme  mekanizmasıyla  karşı  koymaya  ça­
lışıyor.  Bütün  bu  dengeleme  mekanizmaları  eğer  çalış­
malarını  engelleyen  bir  durum  ortaya  çıkmazsa  aklı­
mızı  korumamıza  yardımcı  olabilir.  Ama  aklını  kaçır­
ma olasılığına  karşı  en  köklü,  en  temelli  çözümün,  dün­
yaya  karşı  takınılacak  olumlu,  verimli  tutumun  en  mü­
kemmel  biçiminin  aydınlanma  olduğunu  söyleyebiliriz.
Zen’le  psikanaliz  arasındaki  asıl  temel  ilişkiye  gel­
meden  önce  bazı  başka  benzerlikler  üzerinde  de  dur­
mak  isteyeceğim.
Önce  Zen’le  psikanalizin ahlâk  konusundaki  tutum­
larındaki  benzeyişten  söz  edebiliriz.  Zen’de  hedefe  ula­
şabilmenin  birinci  koşulu,  ister  mal  mülk  için  olsun, 
ister  ün  ve  şeref  için  olsun  aç  gözlülüğü  (Eski  Ahid’in 
deyimiyle  «doymazlığı»)  yenmektir.  Tam  anlamıyla 
psikanalizin  de  amacı  budur.  Ağız  (oral)  alıcılığından, 
ağız  sadistliğine,  dışkıl  (anal)  aşamadan,  üretken  (ge­
nital)  aşamaya  kadar  libido’nun  geçirmekte  olduğu  ev­
rimle  ilgili  kuramıyla,  Freud’un  anlatmak  istediği  şey 
sağlıklık  bir  karakterin  aç  gözlülük,  acımasızlık,  cimri­
likten  etkinliğe,  özgürlüğe  dönük  doğru  bir  yöneliş  için­
de  gelişmesidir.  Freud’un  klinik  gözlemlerine  uygun 
olarak  benim  kullandığım  deyimler bu yoldaki  değerlen­
dirmeye  daha  da  açıklık  getirebilir.  Bu  evrimi  belirtmek 
için  benim  yaptığım  sıralama  şöyle  :  Alıcı  aşamadan  çı­
35

---

karcı,  istifçi,  pazarlamacı  ondan  sonra  da  en  verimli, 
en  yapıcı  bir  ayar  içinde  olma  durumuna  yöneliş  (42). 
Bu  durumu  anlatmak  için  ne  tür  deyimler  kullanılmış 
olursa  olsun  psikanaliz  görüşü  açısından  da  açgözlülük 
doymazlık,  tutkuyla  bir  şeylerin  peşinde  olmak  ruhsal 
bakımdan  hastalıklı  bir  tutum  sayılmaktadır;  o  kimse 
en  verimli  bir  ayarlılık,  doğru  bir  yöneliş  için,  yetenek­
lerini  geliştirmedikçe  bu  açgözlülük,  bu  tutkuyla  bir 
şeylerin  peşinde  olma  durumu  sürer  gider.  Gene  de  ne 
Zen  ne  psikanaliz  aslında  ahlâkçı  sistemler  değildir. 
Zen’in  hedefi  töresel  ahlâka  dayanan  davranışları  aş­
maktır.  Psikanalizinki  de  öyledir.  Onlar  için  söylenebi­
lecek  tek  şey  onların  hedeflerine  ulaşabilmenin  ahlâk - 
sal  açıdan  da  açgözlülüğü  yenmek,  tutkulardan  kurtul­
mak,  sevgi  ve  sevecenlik  yeteneklerini  geliştirmek  yo­
luyla  bir  değişimi  zorlamasıdır.  Onların  izlediği  yol  kö­
tü  tutkuları,  kötü  istekleri  bastırarak  o  kimseyi  erdem­
li  bir  hayat  sürmeye  özendirmek  değildir,  ama  umduk­
ları  şey  kötü  tutkuların,  kötü  isteklerin  genişlemiş,  bü­
yümüş  bilincin  aydınlığına,  sıcağına  dayanamayıp  ken­
diliklerinden  eriyip  yok  olacaklarıdır.  Aydınlanmayla 
ahlaksal  açıdan  değişim  süreci  arasındaki  nedensel  bağ­
lantı  ne  olursa  olsun  Zen’in  hedefinin  açgözlülüğün, 
kendi  kendiyle  şişinmenin  ve  budalalığın  üstesinden  ge­
linmesi  amaçlarından  ayırtılabileceğini  sanmak  ya  da 
satori’ye  alçak  gönüllülük,  sevgi  ve  sevecenliğe  dönük­
lük  olmadan  da  erişilebileceğine  inanmak  son  derece 
önemli  bir  yanlış  olur.  Bir  kimsenin  karakterinde  ben­
zen  bir  değişim  oluşturulmadıkça  psikanalizin  başarıya 
ulaşabileceğini  sanmak  da  aynı  derecede  büyük  bir  ya­
nılgı  olur.  Verimli  olgunluk  düzeyine  erişen  kimsenin
(42)  Man  for  Himsef  (New  York,  Rinehart  1947)  ayrım  III.
86

---

aç  gözlülüğü  kalmaz,  bir  yandan  da  kendini  büyüt­
mekten  vazgeçer,  sanki  her  şeyi  bilebilir,  her  şeye  gücü 
yetermiş  yanılgısının  bir  kuruntu  olduğunu  iyice  ka­
fasına  yerleştirir;  alçak  gönüllülükle  kendisini  her  na­
sılsa  o  durumuyla  görmeyi  başarır.  Hem  Zen’in  hem 
psikanalizin  amaçları  ahlak  konusunun  dışında  kalır 
ama  ahlaksal  açıdan  değişim  sağlanmadıkça  bu  amaç­
lara  ulaşılamaz.
İki  sistemde  ortak  olan  başka  bir  ilke  de  her  iki 
sistemin  de  otoritenin  her  türlüsünden  özgür  olmak 
konusundaki  ısrarlı  tutumlarıdır.  Freud’un  dini  eleştiri 
konusu  yapmasının  başlıca  nedeni  buydu.  Freud  dinin 
özünde,  kökü  gerektiğinde  yardım  edip  gerektiğinde  ce­
zalandıran  bir  babaya  duyulan  bağımlılık  yerine  kon­
muş,  bir  Tanrıya  bağımlılık  olan  bir  yanılsama  olduğu­
nu  anlamıştı.  Freud’a  göre  insan  yetişkin  bir  kimseye 
yaraşacak  biçimde  kendi  gücüne  güvenecek  yerde  Tan­
rı  inancında  çocuksu  bağımlılıktan  medet  umar  bir  tu­
tumu  sürdürüyor.  Freud  «Buda’nm  adını  ağzına  alınca 
ağzını  iyice  yıka!»  diyen  bir  dine  acaba  ne  diyecekti? 
Tanrısız,  hiç  bir  türlü  akıl  dışı  otoriteyi  kabul  etmeyen 
ve  tüm  amacı  insanı  bağımlılıkların her çeşidinden kur­
tarıp  onu  etkin  bir  duruma  getirecek,  yazgısının  sorum­
luluğunu  üstlenebilecek  kendisinden  başka  hiç,  ama 
hiç  kimse  olamayacağını  iyice  aklına  sokabilecek  bir 
dine  acaba  ne  diyecekti?
Bununla  birlikte  bu  otoriteye  karşı  olan  tutumla­
rıyla  Zen’de  ustanın,  psikanalizde  analistin  önemli  ki­
şilikleri  bir  çelişki  oluşturmuyor  mu  diye  bir  soru  akla 
gelebilir.  Gene  bu  soruyla  Zen’le  psikanaliz  arasında 
çok  derin bir  ilişki  noktasına  dokunmuş  olyoruz.  Her  iki 
sistemde  de  hastanın  (öğrencinin)  kendi  gözetimi  al­
tında  geçirmekte  olduğu  yaşantılardan,  daha  önce  ken­
87

---