- 41 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
üslubunda inşa edilmişdi.
37
Kilsə XVII-XVIII əsrlərdə əsaslı təmir olunsa da,
həmin ənənələr bu gün də özünü qabarıq göstərir. O da maraqlıdır ki, 1950-ci
ildə burada aparılmış yenidənqurma işləri nəticəsində
həmin kilsənin qədim
“bütpərəst məbədinin” - dairəvi günbəzə malik tikilinin bünövrəsi üzərində
tikildiyi müəyyən olunmuşdu. Təbii ki, bu fakt nə erməni kilsə xadimlərini, nə
də tarixçiləri qane edə bilərdi. Odur ki, 1958-ci ildə başlanılan növbəti “arxeoloji
tədqiqatlar” vasitəsilə həmin fakta ciddi düzəlişlər edilmiş və son nəticədə
onun heç də bütpərəstlərə deyil, xristian ermənilərə məxsus olması
və V əsrdə
yaşamış erməni sərkərdəsi Vaan Mamikonyan tərəfindən ucaldılması “sübuta
yetirilmişdi”. Bundan başqa, həmin binanın vaxtilə “xristian dinli erməni
xalqının bütpərəstlik üzərində qələbəsi”
(Mamikonyanın Sasanilər ilə mübarizəsi
nəzərdə tutulur) şərəfinə tikildiyi də “təsdiqini tapmışdı”.
38
Digər
tərəfdən, “İsa
Məsihin layihəsi ilə” Müqəddəs Qriqorinin tikdirdiyi “ilk erməni kilsəsi” isə heç
də tarixi Azərbaycan ərazilərində deyil, Van gölünün qərbində yerləşən Muş
(erm.Toron) məntəqəsində yerləşirdi. Üstəlik, Simeon
Erevanetsidən təqribən
1400 il öncə, IV əsrdə yaşamış erməni tarixçisi
Favstos Buzand bu həqiqəti
qələmə almış və Toron kilsəsinin “Mamikonların torpaqlarında”, özü də
bütpərəst məbədinin təməli üzərində inşa edildiyini bildirmişdi. Erməni kilsə
tarixçiləri sadəcə olaraq, Toron kilsəsini və onunla bağlı rəvayəti bünövrədən
götürüb Eçmiədzinə gətirmişdilər…
Bütün bunlardan sonra bir neçə sual hələ də məntiqi cavabını tələb edir: əgər
burada ilkin məbədi həqiqətən də V
əsrdə Vaan Mamikonyan tikibsə, bəs IV
əsrdə Müqəddəs Qriqorinin inşa etdirdiyi “ilk erməni kilsəsi” haradadır? Yoxsa,
İsa Məsih çəkicini yerə çırpanda məbədin koordinatlarını düzgün verməyib?
Əgər erməni kilsəsinin təbliğ etdiyi ənənəvi rəvayət həqiqətdirsə, IV əsrdə
yaşamış Qriqori hansı yolla yüz ili adlayıb V əsrə gəlmiş və Vaanın tikdirdiyi
erməni xristian kilsəsinin təməli üzərində “tarixdə ilk erməni xristian kilsəsini”
ucaltmışdı?
“Eçmiədzin katolikosluğuna” gəldikdə isə,
onun məhz sonralar erməni
dini mərkəzi olmasını salnaməçi Arakel Davrijetsi
(Təbrizi) də təsdiqləyir. Şah
Abbasın katolikos Davidə böyük rəğbətlə yanaşdığını və məclislərinə dəvət
etdiyini vurğulayan Arakel bu ziyafətlərdən birində baş verənləri təsvir edərkən
bildirirdi:
“Şah katolikos Davidlə şirin söhbət etdikdən sonra dedi: “Biz
sənə Üçkilsənin xəlifəliyini (katolikosluğunu) verdik. Elə isə ora get və
oranı idarə et”. David isə hey yalvardı: “Hökmdarım, məni xana tapşır,
məni xana tapşır”. Bu zaman şah üzünü Əmirgünə xana (1605-1621-ci
37 Величко В. “Кавказ. Русское дело и межплеменные вопросы полное собрание”,
Том первый, Баку: “Элм”, 1990
38 Эчмиадзин. Армянская апостольская церковь. http://www.reportarmenia.com/ru
- 42 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
illərdə İrəvan sərdarı olmuş Əmirgünə xan Qacar) tutub katolikosa xüsusi
ehtiram göstərməyi tapşırdı. Əmirgünə xan hökmdara baş əydi, əlini
başına qoyub bu sözləri dedi: “Mənim başımın üstündə onun istirahəti
üçün yer hazırdır” (?!)
39
Mətnin bu yerindən bir daha aydın olur ki, Arakel
Davrijetsinin salnaməsini ciddi redaktə edənlər buradakı gen-bol türk sözlərini
və idiomatik ifadələrin sayını azalmaq üçün onların bir çoxunun daşıdığı
mənanı anlamadan erməni
dilinə hərfi tərcümə etmiş, nəticədə, belə baş-ayaq
cümlələr yaranmışdır. Halbuki, gün kimi aydındır ki, Əmirgünə xanın dilindən
türkcə çıxan həmin idiomatik ifadənin əsli belədir:
“Başım üstündə yeri var”.
Salnamədən o da aydın olur ki, Əmirgünə xan da, İrəvan xanlığı ərazisindəki
xristianlar da Davidin buraya katolikos təyin olunmasından razı deyildilər.
Hətta, katolikos gizli şəkildə şahın hüzuruna gedərək xanın guya onu öldürmək
istədiyini çuğullamış, xristian rəiyyətin isə qətiyyən ehtiram göstərməməsindən
ağızdolusu şikayət etmişdi.
40
Bir məqama da diqqət edin: nə katolikos David, nə
də onun dediklərini qələmə alan salnaməçi Arakel “Zəngi” sözü əvəzinə “qədim
erməni hidronimi” olan “Hrazdan”
(Razdan) kəlməsini işlətmişdilər. Çünki,
hidronimin islahatı Ermənistan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə 1946-cı ildə baş
vermişdi…
Altıncı yalan: “Ordubadın Əylis kəndindəki “Müqəddəs Akop kilsəsi”.
Üçüncü yalanı ifşa edən arqumentlərə söykənsək, əminliklə deyə bilərik ki, III
əsrdə bu kənddə xristian monastırının mövcudluğundan söhbət gedə bilməz.
Digər tərəfdən, ermənilərin bu iddiasından paralel məqsəd də aydındır: növbəti
yalan vasitəsilə Naxçıvanı, o cümlədən qədim Əylis kəndini “ermənilərin tarixi
torpaqları” kimi tanıtmaq. Lakin hətta erməni kilsə tarixçiləri üçün də yalanın
bir həddi olmalıdır! Axı, Akopun “yuxuya getdiyi” Əylis kəndi Ağrı dağından
təqribən 390 kilometr aralıdır və bu günün özündə də bu yolu avtomobillə
gedib-gəlmək üçün ən azı 4-5 saat vaxt lazımdır. Ömrünü ibadətdə və pəhrizdə
keçirən sısqa bir rahibin gün ərzində payi-piyada həmin məsafəni qət etməsini
söyləmək isə hətta akademik Suren Ayvazyan kimi “fövqəlintellekt”
sahiblərinin
də təfəkkürü xaricindədir.
Yeri gəlmişkən, erməni xristian ədəbiyyatında isə “müqəddəs Akopun
meracına” dair heç bir məlumat yoxdur. Eyni zamanda, Əylis kəndində “Akop
Ayrapet kilsəsi” də olmamışdır. Bundan başqa, Ermənistan coğrafi məkanına
daxil olmayan Naxçıvan Qafqaz Albaniyasının bir parçası olmuşdur, Əylis də
39 Даврижеци А. Книга историй о происшествиях в Армении, гаваре Aраратском и части гохтанского гавара в 1051-
1111 гг. армянского летосчисления (1602-1662). http://hayasanews.com/wp-content/uploads/ 2012/12/Аракел-Давриже-
ци-Книга-историй-М-1978г..pdf
40 Yenə orada