- 48 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
yerə köçürür. Orada kölgəli imarətlər tikir. Bu yerin adı parsca “
Dvin”,
yəni təpə adlanır”.
59
M.Xorenatsidən sonra ermənicə
yazan digər müəlliflər də
(Asolik, Vardan və s.) şəhərin adının məhz bu etimologiyasını təsdiq edirlər. Bu
etimologiyanı Musa Xorenlinin əsəri ilə tanış olan süryani salnaməçisi Suriyalı
Mixail
(XII əsr) də təkrarlayır: “
Trdatdan sonra iyirmi il ərzində onun oğlu
Xosrov hökm sürdü. O, Gegam dağı yaxınlığında, Azat çayının üzərində
şəhər qurdu. Onu parsca Dovin adlandırdı ki, bunun da mənası blur
(ermənicə - təpə) deməkdir”.
60
Yuxarıda göstərilmiş məlumatlardan bəlli olur ki, bir neçə salnaməçi Dovin/
Tovin şəhərinin adının mənasını “təpə”, ya da “təpəlik” kimi yozmuşdular.
M.Xorenatsinin kitabında isə şəhərin adının parsca, yəni orta fars mənşəli
olduğu vurğulanmışdı. Bu da müasir tarixçiləri təəccübləndirmiş və çaşdırmışdı.
Çünki nə orta farscada, nə də digər İran dillərində şəhərin adının belə yozumu
müəyyən edilməmişdi. Nəticədə, qərara alınmışdı ki, Movses Xorenatsi
əsərinin
bu yerini F.Buzandın kitabından götürmüş və guya yanlış anlayaraq “təpə” kimi
oxumuşdu. Sonrakı müəlliflər isə, sadəcə olaraq, M.Xorenatsinin məlumatını
kor-koranə təkrarlamışlar. Rus-sovet şərqşünası və tədqiqatçısı Vladimir
Minorski
(1877-1966-cı illər) isə güman edirdi ki, ola bilsin parf soylu Arsakilər
şəhərin adını öz vətənləri olan Türkmənistan
çöllərindəki toponimlərdən
mənimsəmişlər. Bununla da görünür, Minorski ikimənalı, üstüörtülü şəkildə
şəhərin adının türkcə olduğuna işarə vururdu.
Fərz edək ki, M.Xorenatsi F.Buzandı tamamilə yanlış anlamışdı. Elə isə nə
üçün şəhərin adının “pars dilində” olması qənaətinə gəlmişdi? Axı, həmin dildə
bu cür söz yoxdur! Həm də qrabarca mətnlərdə pəhləvi dilindən götürülmüş
sözlər və ifadələr çoxdur və erməni müəllifləri
həmin dildə bu kəlmənin
olmadığını yaxşı bilməli idilər! Görünür, müasir tədqiqatçılar şəhərin adının
etimologiyasını digər dillərdə aramamışlar, daha doğrusu, aramaq istəməmişlər.
Çünki şəhərin
təpə kimi semantik anlamı farsca deyil, türkcə vasitəylə açıqlanır.
İlk olaraq xatırladaq ki, şəhərin qurucusu Xosrovun boyu qısa olduğuna görə
türkcə Kotak
(gödək) ləqəbini daşıyırdı. Ümumiyyətlə, Arsakilərin leksikasında
türkcə sözlər təəccüb doğurmamalıdır. Çünki, Kiçik
Arsakilər sülaləsi tarixi
qaynaqlara görə türk əsilli köçəri sak boylarından gəlirdilər. Ümumən
götürdükdə, orta farscada və təbii ki, pəhləvicədə alınmış türkcə söz və terminlər
az deyildir. Lakin
dovin-tovin-təpə sözü türk dillərində
tepe-depe-tapa-dapa
kimi bu gün də geniş şəkildə işlədilir.
59 Моисей Хоренский. История Армении (пер. Н. О. Эмина). Москва,1893
60 Краткая история Армении (Из “Хроники” Михаила Сирийца) // Кавказ и Византия. Вып. 1. Ер. АН Арм. ССР. 1979
- 49 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
İlk olaraq onu qeyd edək ki, bu söz əski türkcə mətnlərdə
töbü,
töpü
61
,
töbü/
töpö/
töpü
62
və
depe/
tebe/
tepe/
töpe
63
kimi göstərilmişdi. Bundan
başqa, Orta əsr türkcə mətnlərdə həm də “
daban” (
dağ,
təpə)
64
sözü yer almışdır.
Göründüyü kimi, türkcə “təpə”
sözünün
töbü,
töpö,
töpü,
depe,
tebe,
tepe,
töpe və
daban şəklində
ifadə tələffüzləri Dvin şəhərinin qaynaqlarda
Duin,
Douin,
Touin,
Dovin,
Tobin,
Devin,
Tebin,
Davin,
Tibin,
Tibion,
Tibios,
Doubios,
Tibiou,
Tibēn,
Tibi şəklində
olan modifikasiyaları
ilə səsləşir, bəzən
isə üst-üstə düşür. Yunan və erməni əlifbalarında dilimizdə olan yumşaq
-ö -ü
saitləri olmadığından bu səslər
-a, -o, -u saitləri ilə, bəzən
-au, -ou diftonqları
ilə əvəz olunurdular. Yəni, Movses Xorenatsinin “Dvin” etimologiyasına verdiyi
yozum yalnız türk dili vasitəsilə öz təsdiqini tapır.
Yuxarıda göstərilən məlumatlara əsasən bəlli olur ki, Movses Xorenatsi
şəhərin adını izah edərkən heç bir səhvə yol verməmişdi. Lakin “təpə” sözünün
parsca olduğunu qeyd edərkən xəta buraxmışdımı? Bəlkə Xorenatsinin
mətninin üzünü köçürən orta əsr katibləri səhvə yol vermiş və “part” istilahını
“pars” sözü ilə əvəzləmişdilər? Ümumən götürdükdə, erməni mətnlərində
qəribə bir tendensiya müşahidə olunur. Məsələn, Orta əsr erməni salnaməçiləri
bəzən türkləri “pers” də adlandırmışlar.
Smbat Sparapet (XIII əsr) kitabında
Səlcuq sultanı Toğrulu “pers”, qoşununu isə “pers ordusu” adlandırmışdı:
“
Erməni təqviminə görə 498-ci ildə, Monomaxın dövründə pers sultanı
Toğrul çoxsaylı ordusu ilə Ermənistana daxil oldu”;
65
“
Sultan Toğrulun
əmri ilə pers sərkərdələri çoxsaylı qoşunları ilə Kamax, Pagin, Tlxum və
Arki vilayətlərinə soxuldular”.
66
Smbat Sparapetin qərəzli yazılmış bu kitabının digər yerlərində də səlcuq
türkləri “pers” adlandırılır. Amma məlumdur ki, nə sultan Toğrul, nə də
səlcuqlar pers əsilli olmamışlar. Eyni dəst-xətt daha erkən erməni salnaməçisi
Aristakes Lastivertsinin (XI əsr) kitabında da müşahidə olunur: “
Böyük
Konstantindən başlayaraq saysaq, Diogen altmışıncı imperator idi. O
gördü ki, pers kralı onun imperiyasının az olmayan hissəsini zəbt etdi,
yunan canişinlərini qovub çıxartdı, sonra da böyük qənimət və əsirlərlə öz
ölkəsinə qayıtdı”. Həmin əsərdən digər bir misal: “
O, (Diogen) pers kralının
düşərgə qurduğu vilayətin hüdudlarına yaxınlaşdı. Perslərin düşərgəsinin
qarşısında öz düşərgəsini qurdu və savaş gününü təyin etdi. Pers sultanı
61 Древнетюркский словарь. АН СССР, Ленинград, 1969
62 Caferoğlu A. Eski uygur türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul,1968
63 Kipçak türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007
64 Şeyx Suleyman Efendi’s. “Çağatay-Osmanisches Wörterbuch”, Budapest, 1902
65 Спарапет С. Летопись (пер. А. Г. Галстяна). Ереван, 1974
66 Yenə orada