- 113 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
Çingiznamə”
(anonim müəllif, XVII əsr) əsərində də qədim türklərin bir sıra nəsil-
tayfa atributları barədə məlumat sırasında ikibaşlı Toğrul mifinin inikasına rast
gəlirik. Tanınmış tatar tədqiqatçısı Dəmir İshaqov
həmin əsəri təhlil edərkən
burada Çingiz xanın digər atributları ilə yanaşı,
“iki baş kara koş” (ikibaşlı qara
kuş) adı altında Toğrulun da yer aldığını vurğulamışdı. D.İshaqovun qənaətinə
görə, “
bu problemin (ikibaşlı qartal rəmzinin etnogenezinin – A.Q.) köklərini
Yaxın Şərqdə deyil, digər coğrafi məkanlarda axtarmaq lazımdır”.
182
Hun mənşəli macar kralı Arpad döyüşçüləri ilə. Qalxanın üzərində Turul (Toğrul) quşu təsviri
həkk olunmuşdur (1358-ci ilə aid macar miniatüründən fraqment) Azərbaycan rəssamı Sultan
Məhəmmədin (XV-XVI əsrlər) çəkdiyi “Şah Təhmasib ov zamanı” miniatüründən fraqment
Səfəvilər dönəmində ikibaşlı qartalın müxtəlif variantlarının
tökmə metal
fiqurları zəfər rəmzi kimi tuğ və sancaqların ucluğuna taxılırdı. Bundan
başqa, həmin rəmzə Məmlük sultanlarının, Qızıl Orda xanlarının basdıqları
sikkələr üzərində də rast gəlinir. Lakin Rusiya tədqiqatçıları Toğrulun Qızıl
Orda dövlətinin rəmzi kimi qəbul olunmasından imtina edirlər. Çünki bu
fakt da Rusiya knyazlıqlarının bu dövlətin vassalları olmasını təsdiqləyir. Orta
əsrlərdə ikibaşlı qartal rəmzi ərəb dünyasında da həm dövlətçilik rəmzi, həm
də ornament kimi populyar olmuşdu. Bu ornament Quran üçün rəhillərin əsas
bəzək elementlərindən biri idi.
İslam incəsənətində ikibaşlı qartal rəmzinin
ən qədim təsvirlərinə İspaniya ərazisində - Əndəlusdakı
Kordova xilafətinin
(929-1031-ci illər) ipək parçaları üzərində rast gəlinir. Əndəlus qartalının
qanadlarında Dirilik Ağacı (Qaba Ağac), caynaqlarında isə ortaq türk damğa
182
Исхаков Д. “Дом Чингиз-хана” (Алтын Урук): клановая принадлежность и ее атрибуты // Этнологиче-
ские исследования в Татарстане. – Казань, 2007
- 114 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
və rəmzləri içərisində geniş yayılan, islamın qəbul edilməsindən sonra etnik
ornamentə çevrilən Günəş rəmzinin stilizə olunmuş variantlarından biri
toxunmuşdur. Qeyd edək ki, həmin ornament Azərbaycan xalça naxışları
içərisində bu gün də qalmaqdadır. Əndəlusun bəzi ikibaşlı qartal təsvirlərində
isə quş caynaqlarında aslan (bars, bəbir və ya qaplan/pələng) tutur. İkibaşlı
qartal rəmzinin milli mənşəyini təsdiqləyən
digər önəmli elementlərdən
biri də quşun boyun hissəsindəki təsvir - Şimali və Cənubi Qafqazda, İranın
etnik azərbaycanlılar, o cümlədən qaşqaylar yaşayan ərazilərində, Anadoluda,
Mərkəzi Asiyada, Krımda, Volqaboyunda “əlibelində” adı altında tanınan
ornamentdir. Tatar alimi Niyaz Xalitovun qənaətlərinə görə, həmin spesifik
əlamətlər Kordova xilafətində türk elementinin güclü təsirini təsdiqləyir.
Onu
da bildirir ki, 1157-ci ildə Səlcuq İmperiyasının süqutundan sonra bu
rəmz islam simvolizminə geniş daxil olmuş, xilafət vassalları arasında geniş
yayılmışdı.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1. Səlcuq hökmdarı Qılınc Arslanın qızı Gövhər Nəsibə Sultanın portretində qartal rəmzi (XII
əsr). 2. Oğuzların Artuklu sülaləsindən olan Nəsirəddin Mahmudun (Şimali Suriya, Şimali
İraq və Cənub-Şərqi Anadolu hakimi) 1200-1222-ci illərdə Kifas şəhərində kəsdirdiyi sikkədə
ikibaşlı qartal. 3. X–XI əsrlərdə birinci Bolqar şahlığının rəmzi (Zaqora, Zağra-i Ətik). 4.
Səlcuq dövlətinin rəmzi (XIII əsr. Konya, İncə Minarə Muzeyi). 5. XII əsrdə sultan Səlahəddin
Əyyubinin Qahirədə inşa etdirdiyi qala üzərində Toğrul quşu. 6. Kordova sultanlığına (XI-XII
əsrlər, İspaniya) aid ipək parça üzərində Toğrul quşunun təsviri.
- 115 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
Lakin 1243-cü ildə Rum Səlcuq dövləti Batı xan imperiyasının vassalı
olduqdan sonra ikibaşlı qartal rəmzi aslan və Günəş təsviri ilə əvəz edilmişdi.
Xatırladaq ki, 1251-ci ildə Anadolu Səlcuq dövlətinin paytaxtı Konyada əmir
Cəlaləddin Karatay
(“karataylar” - Volqaboyunda yaşayan türk kökənli etnik
qrup) tərəfindən inşa edilmiş Karatay mədrəsəsində hazırda Səlcuq dönəminin
Keramika Muzeyi yerləşir. Muzeyin ekspozisiyasının əsas hissəsini sultan
Əlaiddin Keyqubadın 1230-1236-cı illərdə tikdirdiyi Qubadabad sarayının
dağıntıları arasında aşkar olunmuş kaşı plitələr təşkil edir. Həmin keramik
lövhələr üzərində Səlcuqlara aid bir sıra rəmzlərlə yanaşı, ikibaşlı qartal
təsvirlərinə də geniş rast gəlinir.
Polşadakı Yaqellon Universitetindən V.Bator “Macar xalqının
mifologiyasına dair dinşünaslıq tədqiqatları” məqaləsində bildirir ki, Atillanın
Şərqi Avropaya hərbi yürüşləri zamanı hunlar buraya öz miflərini,
o cümlədən
Toğrul quşu haqqında rəvayətləri də gətirmişdilər. Macar folklorunda Turul
quşu Toğrul qədər -
“Toğrul” quşu obrazı ilə eyni mahiyyət daşımaqdadır.
Tədqiqatçı yazır: “
Qədim macarların mifik təfəkküründə Turul ən sevimli
quş, qəhrəmanlıq rəmzi olmuşdur. Rəvayətə görə, insanlar yaşayan
Orta dünyanı, Yuxarı – Tanrılar dünyasını və Aşağı – Ruhlar səltənətini
birləşdirən Həyat ağacını “Turul” adlı nəhəng bir quş qoruyur. Turul
kultu hələ skif dönəmində məşhur idi. Arpadilər kral nəsli onu öz əcdadı
hesab edirdi”.
183
Qeyd edək ki, hun əsilli Arpad
sərkərdə Almoşun oğlu idi
və o, IX əsrdən XIX əsrə kimi hakimiyyətdə olan kral sülaləsinin təməlini
qoymuşdu.
Qanadlarını aşağı salmış qartal və ya şahin təsviri XII əsrdə tikilmiş Qahirə
qalasının qərb divarlarında da aşkar olunmuşdu. Müəyyən edilmişdi ki, həmin
təsvir görkəmli türk sərkərdəsi, Misir sultanı Səlahəddin Əyyubinin şəxsi rəmzi
olmuş və onun tuğ və sancaqlarını da bəzəmişdi.
Ehtimallara görə, məhz sultan
Səlahəddinin vasitəsilə bu ənənə sonralar ərəb dünyasında da geniş yayılmışdı.
“Səlahəddin qartalı” Misir, İraq, Fələstin, Yəmən və Liviyada geniş yayılmış,
XX əsrdə isə onların dövlətçilik və milli-azadlıq hərəkatı rəmzinə çevrilmişdir.
Məsələn, Misir Ərəb Respublikasının gerbinin üzərindəki Toğrul təsvirinin
mərkəzində qalxan üzərində ərəb dilində “
Cumhūriyyat Misr əl-Arabiyya”
sözləri yazılmışdır.
Bolqarıstanın paytaxtı Sofiya şəhərinin Milli Arxeoloji Muzeyində
saxlanılan barelyefdəki ikibaşlı qartal tipoloji baxımdan “səlcuqlu həmkarı”nın
183
Батор В. Религиоведческие исследования мифологии венгерского народа, http://fsn.fhum.info/
pdf/103/103-23.pdf