ErməNİ saxtakarliğI. Yalan üZƏRİNDƏ qurulan tariX

- 124 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
öldürmüş, 27 nəfəri isə yaralamışdılar.
194
 
Zəngəzur qəzasında ilk qırğınları ermənilər 1905-ci ilin iyun ayında 
Naxçıvan qəzası ilə həmsərhəd olan iki kənddə törətmişdilər. Ermənilər 1905-
ci il avqustun 16-da Gorusdan Qarakilsəyə qayıdan dörd ermənini Ağudi və 
Vağudi kəndlərinin sərhədində qətlə yetirmiş, təqsiri azərbaycanlıların üzərinə 
yıxmışdılar.
195
1905-ci il sentyabrın 22-də Xoznavar və Xnaçax erməniləri ətraf kəndlərdən 
gələn silahlı dəstələrin köməyi ilə azərbaycanlı kəndlərinə hücum edərək 
Bayandur, Hələk, Kosalar, Malıbəyli, Cağacur, Çaylı, Kalavalax və Novruzlu 
kəndlərini dağıdırlar. Birinci üç kənd isə tamamilə qarət edilir.
196
1905-ci ilin oktyabrında Zəngəzur qəzasının 10 erməni kəndinin silahlıları 
qəzanın azərbaycanlılar yaşayan Sisyan kəndinə hücum etmişdilər, 75 nəfər 
öldürülmüş və yaralanmışdı.
1905-ci il dekabrın 17-də erməni silahlı dəstələri Böyük Cicimli və Kiçik 
Cicimli kəndlərinə hücum etmişdilər. Kiçik Cicimli tamamilə darmadağın 
edilmiş, Böyük Cicimli kəndinin əhalisi qaçmağa müvəffəq olsa da, evləri qarət 
edilmişdi. Erməni müəllifi A-Do ermənilərin bu hərəkətini vəhşilik adlandırır 
və acı olsa da bunu qeyd etməyə bilmədiyini yazır.
197
 
1905-ci il dekabrın 29-da Tatev erməniləri azərbaycanlıların yaşadıqları 
Kürdlər adlanan kəndə hücum etmiş, azərbaycanlılar müqavimət göstərə 
bilmədiyindən çoxsaylı itki verərək kəndi tərk etmək məcburiyyətində 
qalmışdılar. Kənd talan edilmiş, sonra isə yandırılaraq xarabalığa çevrilmişdi. 
A-Do ermənilərin bu hərəkətinə heç bir əsas tapa bilməmiş, bu hücumu 
barbarlıq və məhkum olunası əməl kimi xarakterizə etmişdi.
198
 
Erməni siyasi partiyalarının silahlı dəstələri azərbaycanlıları Şuşa 
qəzasından çıxarmaq üçün uzun müddət hazırlıq görmüş, müasir silahlarla 
təchiz olunmuşdular. “Daşnaksutyun” Partiyası Şuşanı ələ keçirmək məqsədilə 
bütün hazırlıq işlərini əvvəlcədən görmüşdü. Erməni silahlı dəstələrinə 
Hamazasp Srvandzyan komandanlıq edirdi. Ermənilər bəhanə axtarırdılar ki, 
qırğınlara başlasınlar. 1905-ci il avqustun 16-da kazaklar Şuşada bir ermənini 
tərk-silah etmək istəyərkən o, müqavimət göstərmiş və öldürülmüşdü. Bu 
194 
 Qasımlı M.C. “Erməni məsələsi”ndən “erməni soyqırımı”na: gerçək tarix axtarışında (1724-1920). Bakı: 
Mütərcim, 2014
195 
 A-Do. Hay-turkakan ındharumı Kovkasum (1905-1906. Pastakan, vicaqakrakan, değagidakan lusabanutyun-
nerov). (A-Do. Qafqazda erməni-türk toqquşmaları (1905-1906-cı illər). Sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla). 
İrəvan: Ayvazyanlar və Nazaryanlar mətbəəsi, 1907
196 
 Yenə orada 
197 
 Yenə orada
198 
 Yenə orada

---

- 125 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
fürsətdən istifadə edən ermənilər qətlin günahını azərbaycanlıların üstünə 
ataraq qırğınlara başlamışdılar. Qırğınların 4-cü günü ermənilər məğlub 
olduqlarını görüb “ağ bayraq” qaldırmışdılar. Avqustun 21-də tərəflər arasında 
sülh imzalanmışdı. Hökumət qüvvələri iğtişaşların davam etdiyi müddətdə 
hadisələrə seyrçi qalmışdı. Erməni müəllifi A-Donun verdiyi məlumata görə, 
Şuşadakı birinci qırğınlar zamanı ermənilər 100 nəfər, türklər isə bundan 2-3 
dəfə çox itki vermişdilər.
199
 
Ermənilər 12-22 iyul 1906-cı ildə Şuşa şəhərində ikinci dəfə qırğınlara 
başlamışdılar. Ermənilər bir neçə gün əvvəl ölmüş bir erməninin meyitini 
Şuşanın ermənipərəst general-qubernatoru Qoloşşapova göstərərək, guya 
onun azərbaycanlılar tərəfindən yenicə qətlə yetirildiyini söyləmişdilər. 
Qoloşşapovun əmri ilə hökumət Qumluq və Köçərli məhəllələrini top atəşinə 
tutur. Beş gün ərzində 
Şuşanın ermənilər 
yaşayan hissəsində 
bütün azərbaycanlı 
evləri yandırılır və top 
zərbələri ilə dağıdılır. 
A-Do yazır ki, Şuşada 
baş verən ikinci 
qırğınlar zamanı 24 
erməni öldürülmüş, 
102 nəfər yaralanmışdı, 
türklərinsə itkiləri yenə 
də qat-qat çox olmuş, 
böyük əksəriyyəti 
türklərə məxsus olmaqla, 200-dən artıq ev yandırılmışdı. 
Əslən Şuşa ermənisi olan, əsərlərini “Leo” imzası ilə çap etdirən Arakel 
Babaxanyan yazır ki, “Daşnaksutyun”un Tiflisdə keçirilən yığıncağının 
sənədlərindən aydın olur ki, daşnaklar  Qarabağda “ermənistanlılar” yaratmaqla 
məşğul idilər və bunun üçün türklərə qarşı “sil-süpür” siyasəti həyata keçirirdilər.
200
  
1905-ci il avqustun 23-də erməni silahlı dəstələri Xocalıya hücum edirlər. 
Kənd əhalisinin bir qismi qaçaraq canlarını qurtarmış, bir qismini isə ermənilər 
öldürmüşdülər. A-Do yazır ki, kəndi ələ keçirən ermənilər əvvəlcə evləri talamış, 
199 
 Yenə orada
200 
 Leo. Ançyaliç (“Keçmişdən”, ermənicə). Tiflis, 1925
Şuşa. Ermənilərin törətdikləri yanğınlardan sonra

---

- 126 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
sonra isə od vurub yandırmışdılar ki, əhali bir daha geri qayıda bilməsin.
201
 
Ümumiyyətlə, Şuşa qəzasının Quşçular, Xankəndi, Xocalı, Qacar, Qaradağlı, 
Vərəndəli, Hacuğ, Divanallar, Veysəlli, Ağbaş, Abdal Gülablı kəndlərinin 
azərbaycanlı əhalisi erməni silahlı dəstələri tərəfindən qırğınlara məruz qalmışdı. 
Azərbaycanlı kəndlərinin gülləbaran və dinc əhalinin məhv edilməsində 
təqsirkar bilinən Şuşa qəzasının 15 erməni kəndinə qarşı hakimiyyət orqanları 
ekzekusiya (
cərimə) tətbiq etmişdi.
202
  
Erməni silahlı dəstələri 1905-ci ilin avqust ayından 1906-cı ilin iyun ayınadək 
müəyyən fasilələrlə Cavanşir qəzasının Xaçın və Tərtər çayları hövzəsində, 
habelə Ağdərə bölgəsində kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Cavanşir qəzasındakı 
azərbaycanlı kəndlərini aradan götürməklə, ermənilər İrəvan, Zəngəzur, Şuşa 
və Gəncə ermənilərinin birbaşa əlaqəsinə nail olmaq istəyirdilər. Erməni 
kəndlərindəki silahlı dəstələr azərbaycanlıları bütün Cavanşir qəzasından 
çıxarmaq üçün Hamazaspın komandanlığı altında hərbi əməliyyatlar həyata 
keçirmişdilər. 1905-ci il oktyabrın 3-də erməni silahlıları Sırxavənd və Əliağalı 
kəndlərini darmadağın edirlər. M.S.Ordubadi bu iki kənddə ermənilərin 
törətdikləri qırğınları belə təsvir edir: 
“Vəhşi yırtıcılar südəmər körpələri 
beşiyi ilə odlayıb, bəzən də anasının qucağından alıb divarlara vurmaqla 
para-para edir, süngülərə keçirirdilər”. 
Erməni quldurları 27-31 noyabr tarixlərində Dəmirli, Çıraqlı, Hacıqərvənd 
və Pürxud kəndlərini işğal etdikdən sonra talamış və yandırmışdılar. Tərtər 
dərəsində salamat qalan yeganə azərbaycanlı kəndi Umudlu kəndi idi ki, 
orada da müasir ermənilərin 1992-ci ildə Xocalıda törətdikləri soyqırımına 
bənzər qırğınlar törədilmişdi. Erməni müəllifi A-Do yazır: 
“Dekabrın 23-
də ermənilər Umudlu və İmarət Qərvənd kəndlərinin üzərinə hücuma 
keçdilər. Bir neçə saatlıq müqavimət türkləri qırğınlardan qurtarmadı. 
Ermənilər bu iki kəndə daxil olub barbarlıqlar törətdilər... Umudluda 
heç kimə aman vermədən qarşılarına çıxanı öldürdülər.  Burada bir 
türk qadınının qəhrəmanlıq nümunəsi göstərdiyi söylənilir. Onlardan 
biri odur ki, bir qadın ərini öldürən erməninin qılıncını əlindən alıb, 
öz sinəsinə soxmuşdu. Bu iki kənddən onlarca qadın və kişi öldürüldü. 
Lakin bu qırğınlardan sonra daha dəhşətli hadisələr baş verdi. Şahidlərin 
söylədiklərinə görə, sağ qalanlardan bəziləri uzun yol gedə bilməyib, 
meşələrdə qalmış və donmuşdular... ”.
203
   
201 
 A-Do. Hay-turkakan ındharumı Kovkasum (1905-1906. Pastakan, vicaqakrakan, değagidakan lusabanutyun-
nerov). (A-Do. Qafqazda erməni-türk toqquşmaları (1905-1906-cı illər). Sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla). 
İrəvan: Ayvazyanlar və Nazaryanlar mətbəəsi, 1907
202 
 Yenə orada 
203 
 Yenə orada

---