- 127 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
Deməli, 1992-ci ildə Xocalıda törədilən soyqırımının analoqunu ermənilər
hələ 1905-ci ilin dekabrında Umudluda törətmişdilər. Ermənilər 1906-
cı ilin yanvarında Papravənd kəndinə hücum etmiş, lakin Ağdam tərəfdən
azərbaycanlıların köməyə gəlməsindən sonra daha çox itki verərək məğlub
olmuşdular. Erməni qaniçənləri 1905-1906-cı illərdə Cavanşir qəzasının
Sırxavənd, Yeddi Qışlaqlar, Çıraqlı, Hacı Qərvənd, Məmərzalar, Arpatala,
Buruz, Dəmirli, Güney Pəyələr, Manikli, Süleymanbəyli, Əliqağalı, Kəngərli,
Papravənd, Qarapirim, Umudlu, İmarət Qərvənd, Çobansu, Şəxavənd və
Pürxud kəndlərində kütləvi qırğınlar törətmiş və əhalini yer-yurdlarından
didərgin salmışdılar.
204
1905-ci və 1906-cı ilin avqust aylarında erməni silahlı dəstələrinin hücumları
nəticəsində Cəbrayıl-Qaryagin qəzasında Qaradağlı, Divanallar, Aşıq Məlikli,
Veysəlli, Qacar, Çəmənli, Arış, Qışlaq, Qüzlək, Məzrə kəndləri darmadağın
edilmişdi. Azərbaycanlıların əks-həmləsindən sonra ermənilər qırğınları
dayandırmaq məcburiyyətində qalmışdılar.
Gəncə şəhərində qırğınlar törətmək istəyən ermənilər yenə də təxribata əl
atmışdılar. Belə ki, ermənilər 1905-ci il noyabr ayının 18-də Gəncənin ermənilər
yaşayan Dik küçə adlanan məhəlləsində bir erməninin bağının önündən keçən
Toğana kəndinin iki azərbaycanlı sakinini güllə ilə qətlə yetirmişdilər. Bu hadisə
şəhərdə qırğınların başlaması üçün qığılcım rolunu oynamışdı. Kamsakaran
soyadlı erməni Gəncənin pristavı idi və erməni silahlı dəstələrinə himayədarlıq
edirdi. Yaranmış gərgin vəziyyətdən istifadə edən ermənilər noyabrın 18-dən
etibarən Gəncə şəhərində kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Noyabrın 22-dən 23-
nə keçən gecə qaçaq Dəli Alının dəstəsinin köməyə gəlməsi xəbərini eşidən
ermənilər qırğınları dayandırmışdılar. Qafqaz canişininin köməkçisi general
Malamanın başçılığı ilə Gəncəyə gələn komissiya qırğınların törədilməsində
ermənilərin təqsirkar olmaları barədə canişinə hesabat təqdim etmişdi.
Ermənilər Gəncə qəzasının Mollavələd, Çaylılar, Dardərə, Sarısu, Dazılar,
Abbasdərə, Pənahlar, Ağyoxuş, Axırca, Topalhəsənli, Dərəbəyli, Qarayataq,
Məlikli və Söyüdlü kəndlərini dağıtmış, əhalisini yer-yurdlarından didərgin
salmışdılar.
205
Erməni silahlı dəstələri Qazax qəzasında 1905-ci ilin noyabrından 1906-cı
ilin fevral ayınadək müəyyən fasilələrlə qırğınlar törətmişdilər. Novo-Bəyazid
qəzasındakı erməni silahlı dəstələrindən kömək alan ermənilər əvvəlcə Qazax
şəhərində, sonra isə Tovuz, Tatlı və Ağstafa dəmiryol stansiyalarında iğtişaşlar
204
Yenə orada
205
Yenə orada
- 128 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
törətmişdilər. Üç aydan artıq davam edən iğtişaşlar zamanı Qazax qəzasının
Əlibəyli, Mülkülü, Hacalı, Köhnəqışlaq, Yaradulla, Hətəmağalı, Alatala, Safulu,
Barxudarlı, Cəfərli, Çaxmaqlı, Polad Ayrım, Göyərçin, Mürteyil, Alaçıqqaya,
Ağkilsə, Haqqıxlı, Qızılhacılı, Bağanis Ayrım, Xeyrimli, Məzəmli, Quşçu
Ayrım, Aşağı Əskipara və Yuxarı Əskipara kəndləri erməni silahlı dəstələrinin
hücumuna məruz qalmış, kəndlər dağıdılmış və əhalisi müəyyən müddət
evlərindən qaçqın düşmüşdü.
206
1906-cı ilin fevral ayında Tiflisdə Qafqaz canişini Voronsov-Daşkovun
təşəbbüsü ilə erməni-müsəlman qırğınlarına son qoymaq məqsədilə sülh
konfransı (
məclisi) keçirilmişdi. Həmin konfransda müsəlman nümayəndələri
Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ədil xan Ziyadxanov və
başqaları “Daşnaksutyun” Partiyasının niyyətlərini ifşa etmiş, onun Cənubi
Qafqazda törədilən qırğınların, terrorçuluğun təşkilatçısı və icraçısı olduğunu
göstərmiş, rəsmi hökumət dairələrinin bu təşkilatın əməllərinə göz yumduğunu
sübuta yetirmişdilər.
Lakin sülh konfransının keçirilməsindən bir qədər sonra erməni silahlı
dəstələri yenidən qırğınlara başlamışdılar. Zəngəzur qəza rəisinin tapşırığı ilə
yerlərdə barışıq komissiyaları yaradılsa da bu, “Daşnaksutyun” Partiyasının
məramına zidd idi. Ona görə də barışıq komissiyalarının üzvlərinə qarşı terror
aksiyaları həyata keçirirdilər.
İrəvandan Zəngəzura, Zəngəzurdan Qarabağa qədər olan ərazidə erməni
əhalisinin sayı olduqca az olduğu üçün erməni silahlı dəstələrinə yol üstündə
yerləşən müsəlman kəndlərinə hücum etmək əmri verilmişdi. 1906-cı il
iyulun 29-da “Daşnaksutyun” Partiyasının göstərişi ilə ermənilər Zəngəzur
qəzasının Mədən bazarında Səfyar bəyi qətlə yetirir, sonra isə Karxana kəndinə
hücum edirlər. Ermənilər bu kənddə heç kəsə aman vermir, kəndin bütün
əhalisini öldürür və ya əsir götürürlər. Elə həmin gün ermənilər Lov, Xələc,
Saldaşlı, İncəvar, Daşnov kəndlərini viran qoyurlar. Avqustun 1-də ermənilər
Qatar kəndinə hücum edirlər. Qatarlılar 9 gün ərzində kəndi müdafiə edirlər.
1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında erməni silahlı dəstələri qırğınların
ağırlıq mərkəzini Zəngəzurun Oxçu-Şəbədək bölgəsinə keçirirlər. Ermənilər
qırğınlardan canını qurtaran azərbaycanlıların cəmləşdiyi Saqqarsu kəndində
əsl soyqırımı törədirlər. Zəngəzurda ermənilərin törətdikləri qırğınlara son
qoyulması üçün Ordubad nahiyəsində yaradılan könüllü dəstələr hərəkətə
keçirlər. 800 nəfərə yaxın ordubadlı könüllünün köməyi və 1000 nəfərə yaxın
Oxçu-Şəbədək silahlılarının iştirakı ilə sentyabrın 16-17-də Oxçu-Şəbədək
206
Yenə orada
- 129 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
kəndləri ermənilərin işğalından azad edilir.
207
Bundan sonra sağ qalan əhalinin
yenidən öz kəndlərinə qaytarılması prosesi başlanır. Erməni müəllifi A-Do
dağıntılara məruz qoyulan 43 azərbaycanlı kəndinin adlarını aşağıdakı kimi
təsbit etmişdir: Bayandur, Hələk, Binəyeri, Kosalar, Malıbəyli, Cağazur,
Çaylı, Kalavalax, Novruzlu, Cecimli, Hacılar, Bağırbəyli, Qarahunc, Unanav,
Kürdlər, Ağvani, Danzaver (
Armudlu), Sisyan, Ağudi, Dərəbas, Pul, Ərikli,
Şükar, Məliklər, Yeməzli, Xəştap, Almalı, Karxana, Qatar, Cıbıllı, Xələc, Keçi-
Şabadin, İncəvar, Çullu, Oxçu, Atqız, Pirdavudan, Əclili, Buğaçıq, Kollu-Qışlaq,
Mtnadzor, Sanalı.
208
Erməni müəllifi Stepan Zavaryanın verdiyi məlumata görə, həmin dövrdə
Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur
qəzasında 43 müsəlman kəndi, ümumilikdə isə həmin bölgələrdə 75 kənd
dağıdılmışdı.
209
Ermənilər 20-29 noyabr 1905-ci ildə Tiflis şəhərində azərbaycanlıların
yaşadıqları məhəllələrdə kütləvi qırğınlar və terror aktları törətmişdilər.
Borçalı qəzasında yaşayan azərbaycanlılardan ibarət silahlı dəstələrin köməyə
gəlməsindən sonra Tiflisdə qırğınlar dayandırılmışdı. Azərbaycanlıların
təşkilatlanması, 1906-cı ilin payızında “Difai” Partiyasının formalaşaraq
ermənilərin terroruna terrorla cavab verməsi erməniləri qırğınlar törətməkdən
əl çəkməyə məcbur etmişdi.
Ümumiyyətlə, ermənilər 1905-1906-cı illərdə Cənubi Qafqazın 14 qəzasında
- İrəvan, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Eçmiədzin, Aleksandropol, Sürməli,
Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur, Gəncə, Qazax, Ərəş, Borçalı qəzalarında
və 8 şəhərində - Bakı, İrəvan, Naxçıvan, Gümrü, Gəncə, Şuşa, Qazax və Tiflis
şəhərlərində qırğınlar törətmişdilər.
Bütövlükdə, 1905-1906-cı illərdə Cənubi Qafqazda 1,5 milyon əhalinin
yaşadığı ərazini əhatə edən milli münaqişələr zonasında təqribən 100 min nəfər
qəzalardakı, bir neçə min nəfər şəhərlərdəki ev-eşiklərindən didərgin düşmüş,
insan itkisi 10 min nəfərdən artıq olmuşdu. Ümumiyyətlə, İrəvan və Yelizavetpol
(
Gəncə) quberniyaları ərazisində 200-dən artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqəsi
dağıdılmış, əhalisi etnik təmizləməyə və kütləvi qırğınlara məruz qalmışdı.
207
Ordubadi M.S. Qanlı illər (1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş vermiş erməni-müsəlman davasının tarixi).
Bakı, 1991
208
A-Do. Hay-turkakan ındharumı Kovkasum (1905-1906. Pastakan, vicaqakrakan, değagidakan lusabanutyun-
nerov). (A-Do. Qafqazda erməni-türk toqquşmaları (1905-1906-cı illər). Sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla).
İrəvan: Ayvazyanlar və Nazaryanlar mətbəəsi, 1907
209
Заварян С. Экономические условия Карабаха и голод 1906-1907 гг. Перевод с армянского. С.-Петер-
бург, 1907
Dostları ilə paylaş: |