- 198 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
keçirməyi qərara almışdılar. Həmin qanunun icrası erməni kilsələrinin
maliyyələşdirdiyi siyasi partiyaların maddi vəziyyətinə ciddi zərbə vurmuş,
bu da öz növbəsində erməni terrorizminin genişlənməsinə, antirus əhval-
ruhiyyəsinin qızışmasına səbəb olmuşdu.
Erməni terrorçu təşkilatları knyaz Q.Qolitsını aradan götürmək üçün terrora
əl atmışdılar. 14 oktyabr 1903-cü ildə “Hnçak” Partiyasının terrorçu dəstəsinin
dilənçi qiyafəsinə girən üzvləri Tiflisin ətrafındakı Botanika bağında arvadı ilə
gəzintidən sonra şəhərə qayıdan knyaz Qolitsının ekipajına hücum etmiş, onu
xəncərlə ağır yaralamışdılar. Terrorçulara tapşırıq verilmişdi ki, Qolitsının başını
bədənindən ayırıb, Tiflisin “İrəvan meydanı”ndakı dirəyə sancsınlar. Qolitsını
öldürməyə müvəffəq olmayan erməni terrorçuları onun sarayını partlatmaqla
həyatına son qoymağa çalışmışdılar.
332
Qolitsın uzun müddət öz vəzifəsini icra
edə bilmədiyi üçün 1904-cü ilin iyulunda Rusiyaya getmiş və istefa verməyə
məcbur olmuşdu.
Eçmiədzin kilsəsi və
“Daşnaksutyun” Partiyasının birgə
təşkilatçılığı ilə çar II Nikolaya qarşı
da sui-qəsd planı hazırlanmışdı. Bu
əməliyyatın həyata keçirilməsi üçün
“Daşnaksutyun” Partiyasının 4 üzvü
Bakıdan Peterburqa göndərilmişdi.
“Armenak”, “Qriqor”, “Simon” və
“Kaspar” gizli adları altında fəaliyyət
göstərən terrorçular niyyətlərini
həyata keçirməyə imkan tapmamış və
ifşa olunmuşdular. General-adyutant
knyaz Q.Qolitsın çar II Nikolaya qarşı
sui-qəsd planının təşkilatçısı ittihamı
ilə Mkrtıç Xrimyana qarşı cinayət işi
başlatdırmışdı. Bu barədə Rusiyanın
daxili işlər naziri Vyaçeslav Pleve 13
avqust 1903-cü ildə katolikos Mkrtıç
Xrimyana məktubla bildirmişdi. 4
sentyabr 1903-cü ildə katolikos Xrimyan nazir Pleve ilə görüşmək məqsədilə
knyaz Qolitsından ona Peterburqa getmək üçün vəsatət qaldırmasını xahiş
332
Исмаил-Заде Д. И. Граф И. И. Воронцов-Дашков. Наместник Кавказский (Россия забытая и неизвест-
ная). Москва: Центрполиграф, 2005
Knyaz Q.Qolitsın
- 199 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
etmişdi. Knyaz Q.Qolitsın katolikos Xrimyana sentyabrın 5-də göndərdiyi
cavabda bildirirdi ki, 12 iyun qanunu dəqiqliklə və tam həcmdə, həmçinin
təxirə salınmadan yerinə yetirilməyincə, onun Peterburqa getməsi üçün vəsatət
qaldıra bilməz.
333
1903-cü il avqustun 13-də Aleksandropol (
indiki Gümrü) şəhərindəki rus
pravoslav kilsəsinin baş keşişi Vasilov “Daşnaksutyun” Partiyasının terrorçuları
tərəfindən xəncərlə qətlə yetirilmişdi.
334
XIX əsrin 90-cı illərində xarici dövlətlərin təhriki ilə Türkiyə ərazisində baş
qaldıran erməni üsyanlarının yatırılmasından sonra 400 mindən artıq erməni
Cənubi Qafqaza axışmışdı. 1905-ci ildə Qafqaza canişin təyin edilən İllarion
Voronsov-Daşkovun ermənipərəst mövqeyindən istifadə edən “Daşnaksutyun”
və “Hnçak” partiyaları Türkiyədən gələn erməni ailələrini məskunlaşdırmaq
üçün İrəvan, Yelizavetpol (
Gəncə) və Tiflis quberniyalarında azərbaycanlılar
yaşayan əraziləri silah gücünə təmizləmək siyasəti həyata keçirmişdilər. Digər
tərəfdən, erməni siyasi partiyaları öz silahlı dəstələrini maliyyələşdirmək
üçün terrorçu dəstələr vasitəsilə banklara və poçt şöbələrinə basqınlar edir,
inkassatorları öldürür, silah-susat daşıyan qatarlara hücumlar təşkil edirdilər.
Milliyyətindən asılı olmayaraq terrorçuların tələblərinə əməl etməyən ayrı-ayrı
sahibkarlara qarşı da sui-qəsdlər həyata keçirirdilər.
1905-ci ilin əvvəllərində Bakıdan başlayan, sonralar bütün Cənubi Qafqazı
bürüyən bu qırğınlara hakim dairələrin göz yumması üçün əvvəlcə onları
qorxutmaq, başqa sözlə, sui-qəsdlər təşkil etmək, terror aksiyalarına başlamaq
lazım gəlirdi. Qafqaz Canişinliyinin sənədlərində göstərilir ki, erməni təşkilatları
1905-1906-cı illərdə öz siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün Canişinlikdə və
onun yerli orqanlarında fəaliyyət göstərən ruslara və rusdilli məmurlara qarşı
çoxsaylı terror aktları həyata keçirmişlər.
Erməni terrorçuları törətdikləri təxribatların qarşısını almağa cəhd
göstərdiyinə görə 11 sentyabr 1904-cü ildə Yelizavetpol (
Gəncə) quberniyasının
vitse-qubernatoru Andrey Andreyevi qətlə yetirmişdilər.
335
“Daşnaksutyun”
Partiyasının terrorçu dəstəsinin üzvləri 1905-ci il mayın 11-də Bakının gürcü
əsilli, ruslaşmış general-qubernatoru knyaz Mixail Nakaşidzenin faytonuna
333
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA): Fond. 276, si-
yahı. 8, iş 60, v. 25;
Багиров M., Вердиева Х. В поисках истины...: лицо армянства: Архив Политических Документов Управ-
ления Делами Президента Азербайджанской Республики: документы свидетельствуют... Баку: МВМ, 2011
334
Величко В. Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы. Баку: Элм, 1990
335
Кузнецов О. История транснационального армянского терроризма в XX столетии: историко-кримино-
логическое исследование: монография / О. Ю. Кузнецов. Баку: Шарг-Гарб, 2015
- 200 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
bomba ataraq onun ölümünə səbəb olmuşdular. Hərbi məhkəmənin qərarı
ilə M.Nakaşidzeyə sui-qəsd edən terrorçulara edam hökmü çıxarılmışdı.
336
Erməni terror təşkilatları İrəvan quberniyasında da çar məmurlarına qarşı terror
aktları həyata keçirmişdilər. İrəvanın qubernatoru Qafqazın Baş Rəisliyinə
göndərdiyi məxfi məktubda yazırdı ki, 1903-cü ilin sentyabrından 1904-cü
ilin iyul ayınadək İrəvan quberniyasında erməni komitəçiləri tərəfindən İrəvan
şəhərində polis işçisi öldürülmüş, Aleksandropolda (
Gümrüdə) polis işçisi
Dardımanov qətlə yetirilmiş, Sürməli qəzasının rəisi polkovnik Boquslavski qətl
edilmiş, quberniyanın kəndlərində “ümumerməni işinin” həyata keçirilməsinə
mane olan bir neçə nəfər qətlə yetirilmişdi.
337
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər
Arxivində polkovnik Yakovlevin imzası ilə saxlanılan bir sənəddə 1905-ci il
fevralın 19-da İrəvan şəhərində qubernatorun dəftərxanasının yaxınlığında
quberniya həkimi, mülki müşavir Urazovun qətlə yetirildiyi yazılır. Mərhumun
bədənində bir neçə xəncər yarası aşkar edildiyi qeyd edilir. Ermənilər quberniya
həkimi Urazovu qətlə yetirdikdən sonra onun yerinə erməni millətindən olan
bir həkimin təyin edilməsinə nail olmuşdular. Bununla da ermənilər iğtişaşlar
zamanı azərbaycanlıların tələfatının daha az, ermənilərin tələfatının isə daha
çox göstərilməsini təmin etmişdilər.
338
“Daşnaksutyun” Partiyasının mərkəzi komitəsi general Frezenin
öldürülməsini ona görə qərara almışdı ki, o, erməni terrorçu dəstələrinin
Türkiyə ərazisindən Aleksandropol qəzasına buraxılmaması haqqında
sərəncam vermişdi və nəticədə, bu bandalardan biri sərhədi keçərkən məhv
edilmişdi. Həmin bandalardan birinin məhv edilməsinə rəhbərlik edən
sərhəd mühafizəsinin rəisi podpolkovnik Bıkovu erməni terrorçuları qətlə
yetirmişdilər.
339
Ermənilər 1905-ci ildə Sürməli qəzasında kütləvi qırğınlara başlamazdan
öncə qəzada erməni terroruna qarşı mübarizə aparan administrasiya
nümayəndələrini hədəfə götürmüşdülər. “Daşnaksutyun” Partiyasının
“qara siyahı”sına düşənlərdən biri də Sürməli qəzasının rəisi podpolkovnik
Boquslavski idi. Uzun müddət təqib etdikdən sonra erməni terrorçuları
Boquslavskini 11 iyul 1904-cü ildə gecə saat 2-də İqdır bazarında odlu silahla
336
ARPİİSSA: F. 276, siy. 8, iş 60, v. 1; Багиров М., Вердиева Х. В поисках истины... Лицо армянства. Баку:
МБМ, 2011
337
Qasımlı Musa. Cənubi Qafqaz kütləvi qırğınlar ərəfəsində (1903-1904) // Milli Məclisin analitik-informasiya
jurnalı, 2012.
338
Багиров М., Вердиева Х. В поисках истины... Лицо армянства. Баку: МБМ, 2011
339
Yenə orada.
Dostları ilə paylaş: |