- 239 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
dördsinifli klassik progimnaziyaya çevrilmişdi. Progimnaziya isə 31 mart
1881-ci ildə səkkizsinifli tam gimnaziyaya çevrilmiş və sonralar İrəvan
Oğlan Gimnaziyası adlanırdı. 1 yanvar 1883-cü
ilə olan məlumata görə,
İrəvan gimnaziyasında təhsil alan 237 şagirddən 37-si azərbaycanlı idi.
425
İrəvan Oğlan Gimnaziyası Azərbaycan ictimaiyyətinə, dövlətinə, elminə,
mədəniyyətinə və incəsənətinə bir sıra görkəmli şəxslər bəxş etmişdi. Tanınmış
dövlət xadimlərindən Məmməd bəy Qazıyev, Teymur bəy Makinski, Əkbər
ağa Şeyxülislamov,
Nəriman bəy Nərimanbəyov, Məhəmməd Məhərrəmov,
Əziz Əliyev, maarif və elm xadimlərindən Miryusif Mirbabayev, Mustafa bəy
Topçubaşov, Əhməd Rəcəbli, Maqsud Məmmədov, generallardan Həbib bəy
Səlimov, Qambay Vəzirov İrəvan gimnaziyasının məzunları olmuşdular.
İrəvanda fəaliyyət göstərən məktəblərdən biri də 1850-ci il yanvarın 2-də
açılan Müqəddəs Ripsime qızlar məktəbi idi. Təkcə 1916-1918-ci
illərdə
Müqəddəs Ripsime məktəbini 36 azərbaycanlı qız bitirmişdi.
426
Müxtəlif
vaxtlarda Mirzə Həsən Rüşdiyyə, Məşədi İsmayıl Kazımzadə, Mirzə Kazım
Əsgərzadə, Haşım bəy Nərimanbəyov, Məhəmmədqulu bəy Kəngərlinski
İrəvanda məktəb açaraq irəvanlı oğlan və qızlara dünyəvi təhsil vermişdilər.
1881-ci il noyabrın 3-də tərkibində iki sinif olmaqla İrəvan Müəllimlər
Seminariyası açılmışdı. Tanınmış simalardan Haşım
bəy Vəzirov, Həmid ağa
Şahtaxtinski, Tağı bəy Səfiyev, İbadulla Muğanlinski, Şamil Mahmudbəyov,
Cabbar Məmmədov İrəvan Müəllimlər Seminariyasının məzunları olmuşdular.
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının azərbaycanlı məzunları quberniyanın
ərazisində mövcud olan rus-tatar məktəblərinə müəllim təyin edilirdilər.
Ermənilərin 1918-1920-ci illərdə İrəvanda həyata keçirdikləri soyqırımı
azərbaycanlı məktəblərinin hamısının bağlanması ilə nəticələndi. İrəvan
ziyalılarının bir qismi erməni vəhşiliklərinin qurbanı oldular.
Ermənistanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində İrəvan şəhərində azərbaycanlı
qızlar
məktəbində, keçmiş Haşım bəy Nərimanbəyovun məktəbinin bazasında
fəaliyyət göstərən Məşədi Əzizbəyov adına səkkizillik məktəbdə (
bu məktəbi
irəvanlılar Haşım bəyin məktəbi adlandırırdılar), əvvəllər S.M.Kirov adına olan
və sonralar Mizə Fətəli Axundovun adını daşıyan orta məktəbdə və şəhərdəki
digər iki beynəlmiləl məktəbdə azərbaycanlı uşaqlar təhsil alırdılar. 1924-cü
ildən fəaliyyət göstərən internat tipli İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumunun
məzunları arasından onlarca akademik, elmlər doktorları, yüzlərlə maarif
fədailəri yetişmişdi. 1936-cı ildən bu məktəb İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji
Məktəbi adlanırdı. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının prezidenti olmuş
425
Развитие Еревана после присоединения Восточной Армении к России. Сборник документов. 1801-
1917гг. Ереван: Изд-во
Ереванского Университета, 1978
426
Yenə orada.
- 240 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
Yusif Məmmədəliyev Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunu bitirdikdən bir qədər
sonra - 1928-1929-cu illərdə İrəvan Pedaqoji Məktəbində və fəhlə fakültəsində
müəllim işləmişdi. Əslən İrəvan şəhərindən elmin müxtəlif sahələrini əhatə
edən 6 akademik, akademiyanın 3 müxbir üzvü, 30-a yaxın
elmlər doktoru və
80-ə yaxın elmlər namizədi yetişmişdir.
Azərbaycanlıların Ermənistandan 1948-1953-cü illər deportasiyası
zamanı İrəvan Pedaqoji Texnikumu 1948-ci ildə tələm-tələsik Azərbaycanın
Xanlar (
indiki Göygöl) rayonuna köçürülmüşdü. 1928-ci ildən İrəvanda Kənd
Təsərrüfatı Texnikumunun azərbaycanlı bölməsi fəaliyyətə başlamış, 1933-
cü ildən isə həmin bölmə müstəqil İrəvan Azərbaycanlı Kənd Təsərrüfatı
Texnikumuna çevrilmişdi. Son illərdə İrəvan Pedaqoji İnstitutunda yalnız 25
tələbənin qəbul edildiyi ədəbiyyat fakültəsi saxlanmışdı.
1914-cü il fevralın 22-də İrəvan şəhərində Azərbaycan dilində ilk mətbu
orqan - “Lək-lək”
(“Leylək”) adlı satirik məcmuə nəşr olunmuşdu. Bu
məcmuənin cəmi 12 nömrəsi işıq üzü görmüşdü. 1917-ci il yanvarın 1-də dərc
edilən “Bürhani-həqiqət” məcmuəsi isə 9-cu nömrədən sonra bağlanmışdı.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən İrəvanda Azərbaycan dilində
“Kommunist”, “Rəncbər”, “Zəngi”, “Qızıl Şəfəq”, yenidən “Kommunist” və
nəhayət, “Sovet Ermənistanı” qəzetləri nəşr edilmişdi.
İrəvan şəhərində ilk teatr tamaşası həvəskar aktyorlar tərəfindən 1882-ci ildə
göstərilmişdi. İrəvanda Azərbaycan teatrının formalaşması Yunis Nurinin adı
ilə bağlıdır. Onun rəhbərliyi ilə yaradılan teatr truppası 1903-cü ildən fəaliyyət
göstərmiş, ilk tamaşalar Pənah xan Makinskinin malikanəsində səhnələşdirilmişdi.
1918-1920-ci illərdə ermənilər İrəvan şəhərində kütləvi qırğınlar törətdiklərindən
İrəvanın həvəskar aktyor truppası İranın
Xoy şəhərinə mühacirət etmiş, üç ilə
qədər orada qalmış, ara-sıra teatr tamaşaları göstərmişdi.
427
1928-ci il mart ayının 15-də Ermənistan hökumətinin qərarı ilə səyyar tipli
İrəvan Dövlət Türk Dram Teatrı yaradılmışdı. Azərbaycanlıların Ermənistandan
1948-1953-cü illər deportasiyası nəticəsində C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət
Azərbaycan Dram Teatrının fəaliyyəti dayandırılmışdı. 1967-ci ildə İrəvan
Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 15 illik fasilədən
sonra bərpa edilsə də, 1988-ci
ildə ermənilər teatrın ləvazimatlarını yandırmışdılar. İrəvan teatrı 1989-cu ilin
iyul ayından Bakıda fəaliyyətini davam etdirir.
Son illərdə Ermənistan rəhbərləri “İrəvan qalası” adı altında yeni layihə
həyata keçirmək fikrinə düşüblər. İrəvanda azərbaycanlılara məxsus maddi-
mədəniyyət nümunələrini tamamilə məhv edən ermənilər indi XVII-XVIII
əsrlər memarlığı üslubunda inşa edilməsi nəzərdə tutulan “Sərdar sarayı”ndan,
ticarət obyektlərindən, bazarlardan, karvansaralardan, Şərq hamamlarından və
427
Rəhimli İ. İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı. Bakı: E.L., 2007