Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
3
qərarına gəldi: onun köməyi bu burjuaziyanın güclənməsinə səbəb oldu və “milli hərəkatın” inkişafına təkar
verdi. “Milli hərəkat” əsl terrorçu fəaliyyəti, qəsbkarlıq, soyğunçuluq hərəkatı idi.
Xüsusilə Moskvadakı və Tiflisdəki erməni təşkilatları bu terrorçu aktlara tərəfdar çıxdılar. 70-ci illərdə
“erməni liberalizmi”nin mərkəzlərinə çevrilmiş (Rusiya lideral hərəkatının bilavasitə təsiri altında) bu şəhərlər-
də nəinki ruslar, eləcə də Türkiyə erməniləri arasında mətbuat vasitəsilə və şifahi yolla terrorçu şəbəkənin və
hətta döyüşkən terrorçuluğun təbliğatı aparılırdı.(9)
Erməni burjuaziyasının və terrorçu şəbəkənin özünütəsdiqə doğru ilk addımları, təbiidir ki, ruhanilərin
hökmlanlığının məhdudlaşdırılmasına doğru yönəldildi; o, şəhər
sənətkarlarına arxalanaraq kilsəni, əsas etibarilə Konstantinopol patriarxını və patriarxatlığı dünyəviləşdirmək
uğrunda mübarizəyə başladı. Bu mübarizə müvəffəqiyyətlə nəticələndi: patriarxatlıqda və kilsə mərkəzlərində
yaradılmış “erməni nümayəndəliyi” adlı təşkilatda ruhanilər və maliyyə burjuaziyası ilə yanaşı, orta burjuaziya
da yer aldı. Maliyyə, ədliyyə və maarif işlərinə həmin nümayəndəlik baxırdı. Erməni terror təşkilatlarının maddi
bazası bu nümayəndəlikdən dəstək alırdı.
XIX əsrin 70-80-ci illərində Osmanlı dövlətinin tənəzzülü prosesi artıq başlamışdı. Erməni birlikləri bu
prosesdən çox məharətlə istifadə edərək təşkilatlanmağa başladılar. Onların fəaliyyət prinsipi yalnız terrorçuluq
idi və onun üzərində qurulmuşdur. Bu dövrdə yaranmış və fəaliyyət göstərmiş terror təşkilatları əsasən erməni
mənşəli idilər və aşağıdakılardan ibarətdirlər:
“Xeyriyyəçilər Cəmiyyəti—(Benevolent Union)” 1860-cı ildə Osmanlı dövlətinin Kilikiya (Çukurova)
bölgəsində yaradılıb. Sonra bu cəmiyyəti “Fədakarlar cəmiyyəti” əvəz etmişdir. Bu təşkilat əsasən üsyanlar, iğ-
tişaşlar yaratmaqla məşğul olurdu. “Xeyriyyəçilər Cəmiyyəti”nin fəal üzvləri olan Hasip Şişmanyan və Mıqırtıç
Beşiktaşyanın 1862-ci ildə Osmanlı dövlətinin Zeytun (Süleymanlı) şəhərində üsyan törətdikləri aşkar edilmiş-
dir.(10) Bu isə təşkilatların separatçı-terrorçu olduğunu sübut edir.
1872-ci ildə çar Rusiyasının yardımı ilə “İttihad və Halas” və 1878-ci ildə “Qara Xaç” cəmiyyətləri qurul-
muşdur. Bu təşkilatların məqsədi Osmanlı dövlətinin şərq hissəsini ondan ayırıb müstəqil dövlət qurmaq idi.
“Qara Xaç” təşkilatı daha irəli gedərək öz erməni soydaşlarına qarşı terror həyata keçirirdi.(11) Belə ki, onlar bu
təşkilatın prinsiplərinə uymayan və onlarla işbirliyində olmayan, onların qanlı planlarını açıb onu dövlətə verən-
lərin siyahısını tutur, həmin siyahıda o şəxslərin adları qarşısında qara xaç çəkib onları qətlə yetirirdilər.
1870-1880-ci illər ərzində Vanda “Ararat”, Muşda “Məktəbsevərlər”, “Şərqli” və “Ermənistana doğru”,
Adanada “Kilikiya” cəmiyyətləri qurulmuş və 1880-ci ildə onların hamısı birləşərək “Birləşmiş Erməni Cəmiy-
yəti—(Miyasiyal Enikorotyan Noyotis)” meydana çıxarmışlar. Məqsədləri “Böyük Ermənistan” yaratmaq idi.
Bu əsassız məqsəd uğrunda hər cür cinayətlər törətmişlər. Hətta müstəqil dövlətdə olla biləcəkləri hüquq və
azadlıqları onlara verən Osmanlı dövlətində təxribatçılıq edib, onu parçalamaq fikrinə düşmüşdülər.(12)
Qərbin hakim dairələri tərəfindən şirnikləndirilən erməni terrorçuları Türkiyənin Zeytun (1862, 1878 və
1884-cü illərdə), Sasun (1880-ci ildə), Van (1884-cü ildə) vilayətlərində qanlı faciələr və qırğınlar törətmişdilər.
Lakin öz məkrli məqsədlərinə çata bilməmiş, türklər tərəfindən lazımi cavablarını almışdılar. Bundan sonra er-
məni millətçiləri mübarizənin ağırlıq mərkəzini Qafqaza keçirdilər.(13)
1881-ci ildə Ərzurumda “Şura-i-Ali” adlı cəmiyyət yaradılır. Sonra adı dəyişdirilərək “Müdafi-i vətəndaş-
lar” olmuşdur. Bu vilayətdə 1882-ci ildə “Ana Vətən müdafiəçiləri—(Postran Nairaniets)”, “Silahlılar” və “Mil-
lətçi qadınlar” cəmiyyətləri yaradılır.(14) Bu təşkilatların hamısının gizli silahlı qrupları vardı. Bu cəmiyyətlər-
dən “Ana Vətən müdafiəçiləri” təşkilatının qeyri-qanuni, gizli fəaliyyətləri aşkarlanmış və o 1882-ci ildə ləğv
edilmişdir.
Hələ 1887-ci ildə ermənilərin Rusiya, Türkiyə, İran, Bolqarıstan və Rumıniyada fəaliyyət göstərən
“Hnçak” (Zəng) adlı millətçi-terrorçu partiyaları yaradılmışdı. 1890-cı ildə isə Tiflisdə Daşnaksütyun partiyası
yaradıldı. Bundan sonra ermənilərin “Böyük Ermənistan” yaratmaq iddiaları yeni, daha kəskin mərhələyə daxil
oldu. XX əsrin əvvəllərində bu partiyanın Rusiyada 2311, Türkiyədə 693, İranda 90 və s. yerli təşkilatları fəa-
liyyət göstərirdi. Bu partiyanın Cenevrədə “Droşak” (Bayraq) adlı qəzeti nəşr olunurdu.(15) Daşnaklar ilk gün-
dən erməni milləti daxilində millətçilik və terrorçuluq meylini qızışdırmış, onlarda başqa millətlərə düşmənçilik
və nifrət hissi oyatmağa çalışmış, Qafrazlarda və Osmanlı dövləti ərazisində çar Rusiyasının müttəfiqi rolunu
oynamışdılar.
Hər dəfə ruslar qərbə tərəf hərəkət edərək ilıq sulu limanlar axtaranda müləlmanları doğma torpaqlarından
zorakılıqla uzaqlaşdırıblar və əgər onlar müqavimət göstərirdisə, onda rus siyasətinin qaydalarına əsasən soyqı-
rıma düçar edilirdilər. On doqquzuncu əsr Balkanlarda, Qafqazda və Anadoluda yaşayan müsəlmanlar üçün ter-
ror dövrü olmuşdur.(16) Basqınlar və etnik təmizləmələr nəticəsində əsrin əvvəllərində həmin torpaqlarda yaşa-
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
4
yan müsəlmanlar əsrin sonunda öz əhalisinin əsas hissəsini itirmişdilər. Osmanlı imperiyası üçün XX əsr bəd
gəlmişdir. Orada çoxsaylı soyqırımlar və zorakılıqla torpaqdan köçülürmələr baş vermişdir. Xristian dünyasının
hər tərəfində yunanların, ermənilərin və bolqarların ölümləri haqqında çox tez-tez danışılır. Deyilməyən yeganə
şey müsəlmanların başına gətirilənlərdir. Müsəlmanların mərhumiyyətləri isə bütün xristian itkilərindən qat-qat
çox olmuşdur.
Rusiya-Osmanlı münaribələrinin hər birində Osmanlı erməniləri adi qaydalar əsasında döyüş xətlərini ke-
çir və xəbərçilik edərək düşmənə—ruslara hərbi məlumat çatdırırdılar. Məhz ruslara fəal kömək göstərməyin
ucbatından, ruslar geri çəkilərkən müsəlmanların təbii münasibətindən qorxuya düşən minlərlə erməni Anadolu-
nu tərk edirdi. Ta I Dünya müharibəsi dövründə, 1915-ci ildə işğalçı rus ordusuna fəal köməyinə görə nəhayət
osmanlılar erməniləri Şərqi Anadoludan köçürənə kimi bu davranış davam etmişdir.(17)
İnqilabçı Erməni Federasiyası yarandığı ilk gündən terrorçu təşkilat olmuşdur. Bu, I Dünya müharibəsin-
dən sonra Ermənistana nəzarəti ələ keçirmiş təşkilat idi; onlar dövlətin himayəsi altında terrorizmi bu gün də da-
vam etdirirlər. Erməni kilsəsi isə həmişə erməni terrorizmini himayə və müdafiə etmişdir. 1882-ci ilin dekabrın-
da Ərzurumda 76 erməni həbs edilmişdi. Həbs olunan həmin adamlar “Vətəni müdafiə cəmiyyəti”nin üzvləri
idilər. Osmanlı dövləti həmin 76 müdafiəçinin qırx nəfərini təqsirkar bildi. Terrorçu fəaliyyətlərinə görə onlara
beş ildən on beş ilə qədər həbs cəzası verildi. Buna baxmayaraq, müdafiəçilərin əksəri patriarx Nerses və bişop
Ormanyanın xahişi əsasında növbəti il sultan tərəfindən əfv edildi. Həbsdə saxlanılanlar isə 1886-cı ildə əfv
olundular.(18)
1895-ci ildən başlayaraq ermənilərin ardıcıl terrorçuluq seriyalarına rəvac verildi. Osmanlı dövləti məlu-
mat verir ki, terrorlar nəticəsində 1828 müsəlman kişi, qadın və uşaq öldürülmüş, 1433 nəfərdən çox adam yara-
lanmışdı; 8828 müsəlman olmayan kişi, qadın və uşaq məhv edilmiş, 2238 nəfər yaralanmışdı. 1895-ci ildən
başlayaraq bütün Şərqi Anadoluda ardıcıl surətdə erməni üsyanları və ya üsyana cəhdlər olmuşdur.(19)
Erməni terrorçuluğu XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq genişləndi. Daşnaksütyunun əli ilə 1905-1906-cı
illərdə Azərbaycanda süni surətdə erməni-müsəlman qırğını törədilmiş və çoxlu qan axıdılmışdı. Bu qırğın təd-
ricən, illərdən bəri hazırlanmışdı. Rusiyanın himayəsindən və hər cür hiylə və siyasətdən istifadə edən erməni
millətçiləri Azərbaycan iqtisadiyyatında və ictimai-siyasi həyatında öz mövqelərini tədricən möhkəmləndirmiş-
dilər. Erməni millətçiləri Azərbaycanda müsəlman əhalini Rusiya ilə qorxudaraq şiə məsləkli müsəlmanların
İrana, sünnilərin isə Türkiyəyə köçürülməsini məsləhət görürdülər.
1905-1906-cı illərdəki erməni-müsəlman qırğını zamanı ilk erməni-müsəlman toqquşması Bakıda baş ver-
mişdi. Buna başlanğıc bəhanə kimi, Ağarza adlanan bir azərbaycanlının fevralın 2-də Bakıda Quba meydanında
daşnaklar tərəfindən, fevralın 6-da isə digər bir azərbaycanlının istintaqa aparılarkən erməni əsgəri tərəfindən
öldürülməsi oldu. 1905-ci ilin fevralında Bakıda polis və ordunun etinasız münasibəti nəticəsində üç gün ermə-
ni-müsəlman qırğını və qarəti baş verdi. M.S.Ordubadi 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman qırğınına
konkret tarixi faktlar və sənədlər əsasında həsr etdiyi “Qanlı illər” əsərində bu hadisədən bəhs edərkən yazır:
“...süni və çoxdan bəri hər iki millətin zatına qondarılma iğtişaş bombası partladı və bütün Qafqaz aləmi bu
bombanın təsiri şiddətindən yanıb yaxıldı... Görəsən o partlayıcı maddə həqiqətdə bomba imiş? Bəli, bu bomba
fevralın altısında baş verən Bakı faciəsidir ki, bütün Qafqaza buradan atəş açıldı.(20) Bununla da təxminən iki
il davam edən erməni-azərbaycanlı qırğını başlandı.
Bakıdan sonra 1905-ci ilin may-iyun aylarında erməni-müsəlman qırğını İrəvan, Naxçıvan, Şuşa, Cəbrayıl
və Qaryagin (indiki Füzuli) əhatə etdi. 1905-ci ilin yayında Bakıda, Gəncədə, Şuşada, Zaqafqaziyanın digər yer-
lərində erməni-müsəlman qırğınına çar hökuməti tərəfindən yenidən rəvac verildi.
1905-ci ilin sentyabrın axırlarında erməni-müsəlman toqquşması nəticəsində Qazax şəhəri yandırıldı. 15-
18 noyabrda Gəncədə, 20-24 noyabrda isə Tiflisdə qanlı erməni-müsəlman toqquşmaları baş verdi.
Gürcüstanın Borçalı qəzası əhalisinə erməni-müsəlman qırğını nəticəsində 2 milyon manata qədər məb-
ləğdə ziyan dəymiş və yüzlərlə adam yaralanmış və ölmüşdü.(21)
1904-1906-cı illərdə Tiflis, Bakı və Türkiyənin Van vilayətləri çərçivəsində daşnaklar ölümlə nəticələn-
miş 105 miyasi sui-qəsd aktı həyata keçirmişdilər. Öldürülənlər içərisində türklər, azərbaycanlılar, rus və hətta
dinc və sülhməramlı kürdlər, talışlar da olmuşdur. Belə bir vəziyyət Azərbaycan ictimaiyyəti arasında böyük
qəzəb doğurmuşdu. Erməni terrorunu, fitnə-fəsadını dəf etmək üçün “Difai” partiyası yaradılmışdı. Bu partiya-
nın Qarabağda, Şuşada, Gəncədə yerli komitələri fəaliyyət göstərirdi. “Difai” partiyasının Qafqaz baş valisinə
göndərdiyi bəyannamədə deyilirdi: “Daşnak” firqəsi əmin olsun ki, heç bir vaxt biz öz millətimizin xarabazarlı-
ğı və külü üzərində erməni millətinin səadət və xoş güzəran qurmasına yol vermərik”.