64
Hükümeti’nin ciddi reformların yapılmasının gerekli olduğunu
düşünmeye başlaması nedeniyle, şu andaki durumun Ermeniler için
oldukça olumlu olduğunu belirtti. Bu gerekliliğin, büyük devletlerin
Konstantinopol’deki temsilcileri tarafından da kabul edildiğini ve hatta,
şimdiye kadar Ermeni tacizlerine son derece düşmanca bir tutumla
yaklaşan Almanya Konsolosu’nun, Ermenilere karşı tutumunu
değiştirdiğini ve bunun yanı sıra bahse konu reformlardan yana
olduğunu ifade etti. Tüm bunlar neticesinde Pogos Nubar Paşa, son
birkaç haftadan beri, başka birkaç Ermeni delegeyle birlikte, 1895
Projesi
’ni esas kabul ederek benzer bir reform projesi hazırlığına girişti.
Bura
da kesinlikle gerekli olan, Avrupa kontrolünün kurulması
anlamında bazı değişiklikler ve eklemeler yapıyorlar. Bu proje nihai
olarak hazır olur olmaz ve Eçmiadzin Katolikosu tarafından incelenir
incelenmez Pogos Nubar Paşa, bana bu projenin Rus Hükümeti’nin
takdirine sunulması için ricada bulunacak.
Ben, Pogos Nubar Paşa’ya cevap olarak yukarıda bahsi geçen
her şeyi size ileteceğimi ve onun tarafından söz verilen reform projesini
bekleyeceğimi söyledim. Kendisinin de bildiği gibi, Ermeni halkının
kaderine ve Ermeni reformlarına ilişkin soruna en sıcak duygularla
yaklaşan İmparatorluk Hükümetinin muvafakati ve izni olmadan
şimdilik daha ileri hiçbir adım atmamasını ısrarla rica ettim. Fransa
Dışişleri Bakanı’na başvurmasının mümkün olup olmadığıyla ilgili
bana yönelttiği soruya, bunun için hiçbir engel görmediğimi söyledim.
Pogos Nubar Paşa, benimle görüşmesinin ardından birkaç gün
sonra, Bay Jonnard
’ı ziyaret ederek ona, Ermeni halkının isteklerinin
belirtildiği ayrıntılı bir not bıraktı. Bay Jonnard bana bundan bahsetti.
Onun fikrine göre, Ermeni reformları hakkındaki mesele, ciddi bir
dikkat gerektiriyor ve eğer büyük devletler, Küçük Asya’da tehlikeli
karışıklıkları önlemek istiyorlarsa, Berlin Antlaşması’nın kararını ve
1895 yılı tekliflerini gerçekleştirmek için şu andaki durumdan
kesinlikle faydalanmalılar.
BELGE 29
GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 92 LB.
Sayfa 27 arkası.
65
27 Şubat 1913 tarihinde Erivan’da yapılan toplantıda
köylünün Taşnaklara karşı tutumunun ele alındığı ve bunun
araştırılması için RAŞMACYAN’ın görevlendirilmesi.
Bilgilerin alım tarihi: 05.03.1913. “Кarpov”.
Bilgilerin özeti:
Geçen 27 Şubat’ta Erivan’daki Ruhani Papaz Okulunda, Papaz
Okulunun Rektörü ÇİLİNGARYANTS başkanlığında bir toplantı
yapıldı. Toplantıya Gedeon AGARONYAN, Martiros Arutyunyants ve
RAŞMACYAN katıldılar. Bu toplantıda, diğer konuların yanı sıra, şu
anda köylü nüfusun Taşnak Partisi’ne karşı tutumu ele alındı. Bu
konuda
RAŞMACYAN, Ermeni geleneksel kilise okullarının müfettişi
olarak, ulusal öğretmenler aracılığı ile bu konuyu açıklığa kavuşturmak
üzere görevlendirildi.
BELGE 30
GARF. Fon 102. Sayı 243 (1913). Dosya 14. Bölüm 79 LB.
Sayfa 16 arkası.
Türkiye’deki Taşnakların, Balkan Savaşı sonrası Doğu’da
Müslüman nüfusun artacağından ve bunların Ermenilere kötü
muamele yapacağından korkması ve Müslümanlara karşı koymak
amacıyla Ermenilerin silahlanması.
Bilgilerin alım tarihi: 10.03.1913. “MARTİROSOV”.
Bilgilerin özeti:
Türk Taşnakları, bugünlerde, Balkan Yarımadası’ndaki
durumdan son derece endişeliler. Türkiye'nin Müslüman nüfusunun,
Anadolu vilayetlerine daha yoğun bir şekilde karışmasının, Türk
Ermenilerinin durumlarını daha kötüleştireceğinden ve Müslümanların,
H
ristiyanlara karşı olduğu gibi, Ermenilere karşı da fanatik
duygularının artmasına yol açacağı ve böylece, Ermenilerin yok
edilmesi için gereken koşulların oluşacağından korkuluyor. Bu
bakımdan Ermeniler, sadece Müslümanlara karşı koymak için değil,
aynı zamanda katliamın başlaması halinde, silahlı bir ayaklanma
yapmak için de silahlanıyor ve hazırlanıyorlar.
Kafkasya
Bölge Güvenlik Bölümü Amiri İ. Pastryulin (imza).
66
BELGE 31
GECHA. Fon 15. Sayı 1. Dosya 383. Sayfa 91 arkası, 92.
Kürtlerin Ermenilere uyguladığı şiddetin doğru olduğu,
ancak bunun şimdilik Ermeni katliamı karakteri taşımadığı,
durumun her an değişebileceği; Jön Türk Hükümeti’nin,
Ermenilere özerklikten ziyade, tüm ülkeyi kapsayan bir reform
yapacağı, yapılan reformlarla adem-i merkeziyetin kabul edildiği
ve Ermenilerin Trabzon B
ölgesi’ne bağlandığı; İngiltere’nin
Ermenilerle ilgili reform yerine tüm Osmanlı ülkesi için reform
istemesi; Ermeni Patri
khanesinin reformların yapılmamasından
memnun olmadığı, Rusya’nın isteği ile kendi tekliflerini Rusya’ya
sunacağı.
Konstantinopol
Büyükelçisi – Dışişleri Bakanı’na, Pera,
11.03.1913. № 48
Rapor.
Siz Ekselanslarının bana gönderdiği, bu yılın 20 Şubat tarih ve
№ 199 sayılı mektubunun yanında, MAJESTELERİ İMPARATORUN
Kafkasya
Genel Valisi’nin çok gizli mektubunun kopyasını almaktan
şeref duydum.
Kont General Vorontsov-
Daşkov’un mektubunun içeriğine
göre, Konstantinopol Ermeni Patriğinin ve Türkiye Ermenistanı
Piskopos a
mirlerinin, Kürtler tarafından Ermenilere uygulanan şiddetin
devam ettiğine ilişkin haberlerinin, ne yazık ki doğrulandığını
bildirmekten şeref duyarım. Bana iletilen şikayetlerden ve Ermeni
Patrikhanesinin haberlerinden anla
dığıma göre, bu şiddetin, şimdilik,
Türkiye'nin doğu vilayetlerindeki olağan olaylar çerçevesi dışına
çıkmadığı ve öfke patlaması ve sistematik olarak Ermeni katliamı
karakteri taşımadığı inancındayım. Bu, tamamen göreceli sükunet, Siz
Ekselansları tarafından Turhan Paşa’ya verilen tavsiyeler ve benim
Babıali karşısındaki ısrarlarımda olduğu gibi, karlı ağır bir kışla da izah
edilebilir. Hiçbir şüphe yok ki durum, herhangi bir anda yeniden
alevlenebilir ve bu alevlenmeye engel olmak için, Türkiye
Ermenistanı’nda reformların yapılması için, mümkün olan en kısa süre
içinde acil tedbirlerin alınması gerekebilir.
Ancak görünüşe göre, şu andaki Türk Hükümeti’nden, bu
konuda ciddi bir inisiyatif beklememek gerekmektedir. Yeni Jön Türk