Erzincan Üniversitesi Yayınları

 

 

11 

 

Petrograd 

telgraf  ajansı,  Kafkasya  Valiliği  adına  bunu  resmî  olarak 

yalanladı.  Jön  Türk  Hükümeti  de  bağımsız  Ermenistan’ı  vaat 

etme

miştir.  Hükümet  adına  İstanbul  Telgraf  Ajansı  bunu 

kanıtlamaktadır.” 

Aynı  derginin  yazı  kurulu  15.  sayısında  şaşırtıcı  bir  haber 

yayınladı:  “Petrograd  Kongresi’nde  Grigor  Çalhuşan,  Rus 

Hükümeti’nin  özerk  Ermenistan’ı  vaadettiği  söylentisini  Piskopos 

Mesrop,  Samson 

Arutyünov  ve  Aleksandr  Hatisov  Ermenileri 

coşturmak  için  uydurduklarını  söyledi.”  (GARF.  Fon  102.  Sayı 

247(1917). Dosya 168. Sayfa 39 arkası). 

8. başlık olan  “Ermeni Mülteciler”de ise dönemin dergilerinin 

mülteciler  ile  ilgili  mühim  istatistikî  bilgiler  içerdiği  yer  almaktadır. 

Mesela,  1916  yılında  yayınlanan  “Armyanskiy  Vestnik”  dergisinde, 

öldürülen, tehcir edilen ve İslam dinini kabul eden Ermenilerin sayısı, 

835.

600  kişi  civarındaydı.  Samsun  20.000,  Trabzon  32.700,  Erzurum 

72.000, Erzincan 25.000, Bayburt 17.000, Harput 45.000, Sivas 81.000, 

Diyarbakır  55.100,  Bitlis–Muş  51.500’dir.  Aynı  derginin  1.  sayısında 

Kafkasya

’daki mültecilerin sayısı 164.000 kişiydi. Bunlardan, 100.716 

Erivan,  11.840  Gence  (Azerbaycan),  7660  Tiflis 

Vilayet’inde,  1360 

Tiflis’te, 11.000 Kars  Bölgesi,  900  Bakü  Eyaleti’nde, 12.000 Eleşkirt 

Vadisi

’nde ve 20.000 İran’da bulunmuştu. 1916 Ocak ayında Türkiye 

ve İran’da bulunan mültecilerin sayısı: 15.000 Urumiye (İran), 20.000 

Dilman,    4500  Hoy  B

ölgesi’nde  (İran-Azerbaycan),  5000  Van,  1100 

Beyazıt, 6000 Diyadin. (Armyanskiy Vestnik, No:1, 1916). 

Tiflis 

arşivinde  1915  yılı  ve  sonrası  dönemle  ilgili  Ermeni 

mülteciler  hakkında  çok  sayıda  belge  bulunmaktadır.  Bu  belgelerde, 

Ermeni  mültecilerinin  sayıları,  bunlara  nereden  ve  ne  kadar  yardım 

yapıldığı,  gittikleri  yerlerdeki  yaşam  koşuları  gibi  konular  hakkında 

bilgiler verilmektedir. 

Sonuç  itibariyle,  yukarıda  verilen  bilgiler,  eserimizdeki 

belge

leri  ana  hatlarıyla  özetlemektedir.  Ele  aldığımız  1912-1917 

devresi, 

gerek  Osmanlı  Devleti  gerekse  Rusya  Hükümeti  açısından 

önemli  olayların  olduğu  bir  dönemdir.  Yayınladığımız  bu  arşiv 

belgeleri 

bölgedeki  siyasî  gelişmelerin  daha  iyi  anlaşılmasına  katkı 

sağlayacaktır.  

---

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

13 

 

BELGE

LERİN KONULARI 

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDAN ÖNCE DOĞU 

ANADOLU VE ERMENİLER 

Belge 1 

Rus 

Gizli 

Servisinden 

Ermenilerin 

Müslümanları 

Müslümanların  da  Ermenileri  tehdit  ettiklerine  dair  iddialarını 

araştırmak üzere ajan isteği, Taşnakların bu iddialardaki rolü. 

Belge 2 

Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın Taşnaklarla ittifak yaptığı, Türk 

makamlarının Ermenilere özerk yönetim hakkı vereceği. 

Belge 3 

Taşnakların İran’da Türklerin tarafında olduğu ve Rus etkisini 

azaltmaya çalıştığı, Ermeni fedailerin durumu, Aleksandr Mgebrov’un 

Ermenileri, Ruslara karşı Türklerin tarafına çekmeye çalıştığı. 

Belge 4 

Taşnakların Ermeni meselesini ciddiye almaya başlamaları, bu 

konuda  Rusya

’nın  ağır  davranması,  Almanya’nın  Ermenilere  destek 

vermek isteği. 

Belge 5 

İranlıların  görüşlerine göre, Türkiye’nin, [Büyük] Devletlerin 

Ermeni meselesine karışmalarına izin vererek büyük ve tamiri imkânsız 

bir hata yapması ve bunu izleyen sonuçlar. 

Belge 6 

Balkan 

Savaşı’nın Ermeniler üzerindeki etkisi. 

Belge 7 

Türkiye’deki  Ermeni  savunması  için  para  toplanması, 

Mirzoyevler

’in para bağışı. 

Belge 8 

Murad

,  Muşeg  ve  Panov’un  Türkiye’de  olduğu;  Ermenilerin 

silahlı mücadele çalışmaları. 

---

 

 

14 

 

Belge 9 

Balkan  Savaşı’nın  Taşnaklar  üzerindeki  etkisi,  Anadolu’da 

silahlı çeteler oluşturulması. 

Belge 10 

Taşnakların  faaliyetlerini  Rusya’ya  değil,  Türkiye’ye 

yönelteceği. 

Belge 11 

Taşnakların 

yaptığı 

toplantı 

sonucunda, 

Türkiye 

Ermenistanı’nın  Rusya'nın  himayesi  altında  özerklik  ilan  etme 

projesine dair başvurularına, Ermeni Katolikosu V. Kevork’un cevabı; 

Ermenilerin Doğu Anadolu’da silahlandıkları. 

Belge 12 

Tiflis 

Ermeni  Hayırsever  Cemiyeti  kadrosundaki  İvan 

Simonov

’un  bildirdiğine  göre,  Erivan’daki  Müslümanların  hızla 

silahlandığı, Ermeni katliamı olabileceği şüphesi. 

Belge 13 

Ermeni  savunmasını  örgütlemek  için  Murad’ın  İstanbul’dan 

Erzurum

’a geldiği. 

Belge 14 

Rusya 

Dışişleri Bakanı Sazonov’un Kafkasya Genel Valisi’ne 

gönderdiği  gizli  telgrafta,  Ermenilerin  Rusya’nın  koruması  altına 

girmek istedikleri, bu isteğin kabul edildiği; ayrıca Ermeni meselesinin 

Büyük  Devletler  Komitesi  tarafından  ele  alınmasının  Ermenilerin 

çıkarlarına  hiç  uygun  olmayacağı;  Türklerin  bu  durumdan  istifade 

ettikleri;  böyle  bir  zamanda  Ermenilerin  Rusya’dan  toplu  isteklerde 

bulunmaları gibi faaliyetlerinden vaz geçirilmesi isteği. 

Belge 15 

Taşnakların  faaliyetlerinin  durdurulması  nedeniyle  Tatarların 

silahlandığı, Ermenilerden intikam alacakları iddiaları.  

Belge 16 

Gümrü, Erivan ve Gence’de Taşnak Partisi’nin faaliyetlerinin 

durdurulması karşısında yapılan protestolar ve Tatarların silahlanması. 

---