246
emekleri
ve kanlarıyla hizmet vermek, bizim savaş alanımızda olmak
için aynı derecede istekliler.
Eminim ki, Siz Ekselansları, Türkiye’den gelen Ermeni savaş
esirlerinin samimi yakarışlarına şefkatle yaklaşacaksınız. Sizden
naçizane savaş esiri Ermenilerin, Kafkasya sınırları dışına sürgün
edilmekten tam muafiyetleri v
e bunların eğer mümkünse, ordumuzun
saflarındaki hizmetlere verilmeleri konusuna merhametli dikkatlerinizi
ve dilekçe vermenizi istiyorum.
Ekselanslarının sağlıkları ve uzun ömürleri için Tanrıya
yürekten dua ederek, V. Kevork, Tüm Ermenilerin Yüksek Patriği
Katolikos
’un sadık hacısı olmaktan onur duyuyorum.
18.12.1914
№ 1944
Aziz Eçmiadzin Manastırı.
BELGE 2
GARF. Fon 102. Sayı 1915. Dosya 14. Bölüm 79B. Sayfa
40, 41-
41 arkası.
Rusların uyguladığı sansür; Ermeni gazetesi Mşak’ta
yayınlanan yazının sansür sonrası düzeltilmiş hali.
Tiflis
İl Jandarma İdare Amiri
Gizli
Özel Bölüm
12.01.1915
№ 2
Polis’in 6. Bölümüne
Tiflis
’te yayımlanan Ermeni Mşak gazetesinde düzeltilmiş
olan “Fayda” isimli makalenin Ermeniceden çevirisinin askerî sansür
tarafından silindiğini belirtmekten şeref duyarım.
Albay
PASTRYULİN (imza).
Ermeni gazetesi “Mşak”ın 21.12.1915 tarihli metin
düzeltilerek, aşağıdaki şekilde basılmış ve sansür tarafından silinmiştir:
FAYDA
247
Rus uyruklu Ermeniler
tarafından örgütlenen partilerin
faaliyetinin, Türk Ermenilerinin sorunlarının çözümü konusunda
faydalarının belirlenmesi için üç temel dönemin dikkate alınması
gerekmektedir: a-
Hamid’in despotluk dönemi, b- 6 yıl süren anayasa
dönemi, c- Henüz sona ermemiş olan, ancak büyük sonuçları ortada
olan Genel Avrupa S
avaşı dönemi.
Rus Ermenilerinin ilk dönem partilerinden biri Sosyal-
Demokrat Parti
Hınçak’tır. Bunun halefi, 1896 yılından beri selefini
uzaklaştıran Devrimci Ermeni Partisi Taşnak’tır. Kurtuluş işinin doğru
bir şekilde ortaya konulması için, aşağıdaki faaliyet araçları
belirlenmiştir:
Türkiye Ermenistan’ı içinde ve yurtdışında propaganda, halkın
silahlanması ve Avrupa devletlerinin, Türkiye'yi Ermeni “Gordion
düğümünü” çözmeye zorlamaları için en temel aktif inandırıcı
demeçlerin verilmesi. Bu faaliyetin 20 yıl içindeki faydası şöyle
olmuştur:
1877-1878
S
avaşı’ndan sonra kendi vatandaşı olan
Hristiyanl
ara yönelik kan dökme politikasını belirleyen Sultan Hamid,
Ermenilerin kısmi aktif faaliyetlerini, kendi amacını gerçekleştirmek
için bir bahane ve araç olarak kullanmıştır. Ermeniler için bir umut olan
Avrupa diplomasisine dayanarak Konstantinopol
’den Kilikya’ya,
Trabzon
’dan Van’a kadar 300.000 masum Ermeni’yi öldürmüştür. Bir
bu kadar Ermeniyi de,
Müslümanlaştırma, göç ettirme ve onların
topraklarına Kürt ve Müslüman unsurların yerleşmesi yoluyla
mahvetmiştir. Ayrıca bu dönemde Hamid’in, “Ulusal Anayasayı”, Türk
Ermenilerinden
geri alması; Ermenilerin kültür kurumlarını,
gazetelerini, okullarını kapatması, edebiyatın keskin sınırlandırmalara,
baskı ve zulme maruz kalması da kayda değerdir.
İkinci Dönem ya da anayasa dönemi olarak adlandırılan
süreçte Taşnak Partisi, Türk Hükümeti’nin yandaşı olmuş, Türk
Ermenilerinin
siyasî ve toplumsal hayatının yönetimini eline almıştır.
Ermeni Sosyal-Devrimci Partisi
, Türk Ermenilerinin siyasî ve hukukî
çıkarlarını Türkiye'deki karşıt unsurlardan korumak amacıyla Hükümet
Partisi “İttihat”la ittifak yapmıştır. Bunun şu faydası olmuştur:
30.000 Ermeni
’nin Kilikya’da kırımdan geçirilmesinden sonra,
Hamid si
yasetinin geleneksel takipçisi İttihatçılar, Türkler için
karakteristik olan ikiyüzlülükle, “şüpheli” müttefikleri Devrimci
Ermeni Partisi
’ni, Ermenilere karşı kendi siyasî programlarını kabul
248
ederek tuzağa düşürmeye çalıştılar. Kendi amaçlarına sistematik olarak
yaklaşıyorlardı. Türk Parlamentosu’nda Taşnak milletvekilleri için yer
açmaya çalıştılar. Türk Ermenilerinin iradesini ifade eden Patrikhane
dağıtıldı ve Türk Hükümeti gözünde olduğu gibi, Ermeni halkının
gözünde de anlamını yitirdi. Türk Ermenileri arasında, kendini
savunma olgusu zayıfladı. Kürtler silahlandılar, toprak için birbirleriyle
ve Ermenilerle aralarındaki düşmanlık güçlendi.
Üçüncü dönem, Genel Avrupa Savaşı henüz bitmiş değildi,
ancak
Taşnak Partisi’nin faaliyeti ölümcül sonuçlar veriyordu. İki
müttefik parti olan İttihatçıların ve Taşnakların, birbirlerine karşı gizli
güvensizlikleri açıktı, düşmancaydı. Bu ilk aşamada, İttihatçıların
programına göre, Ermeni imhası olarak adlandırılan muazzam sonuçlar
vermiştir. İşte, Rus Ermenileri tarafından örgütlenen partilerin kurtuluş
hareketinin faydası.
BELGE 3
RGVİA. Fon 2100. Sayı 1. Dosya 982. Sayfa 21-21 arkası.
Albay Andriyevskiy’in aldığı emir üzerine Hakkari
B
ölgesi’ni ele geçirdiği; Rusların Van Bölgesi’nden çekilmemesi
gerektiği, aksi takdirde Türkler ve Kürtlerin hepsini keseceğini,
silah istediklerini bildiren mektubu.
Iğdır’dan,
Kars Kolo
rdu Komutanı Levazım General’e gönderilen
27.05.1915 tarihli telgraf.
29.05.1915 tarihinde alınmıştır.
Marşimun’la önceki görevi sırasında birçok kez çalışmış olan
Albay Andriyevskiy, onun Dizy-Gaverskaya
’dan gönderdiği aşağıdaki
telgrafı almıştır:
“Sizi görmeyi çok istiyorum; ancak, şu andaki durum buna
imkan vermiyor. Savaş sona erdiğinde görüşmeyi umuyorum.
Agantros
25
aracılığı ile sizin, Türklere karşı harekete geçilmesini
istediğiniz 1513 no’lu telgrafı aldıktan sonra, kendi adamlarımı Levin’e
25
Nasturi liderle
rinden Ağa Petros olabilir. – (Ç.N.)