Ə.Ş. Abdinov, R. F. Mehdiyev, T. X. HÜseynov



Yüklə 0,99 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/40
tarix05.02.2018
ölçüsü0,99 Mb.
#25168
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40

 

10 

vəziyyətdə  olan  iki  elektrod  sistemindən  ibarət  hava  elemen‐



tini  yaratmış  və  aşkar  etmişdir  ki,  belə  sistemdə  elektrod‐

lardan birini (katodu) işıqlandırdıqda heç bir kənar gərginlik 

mənbəyi  olmadıqda  da  dövrədə  elektrik  cərəyanı  yaranır. 

A.Q.Stoletov  bu  effekti  aktinoelektrik  effekt  adlandırmış  və 

onu aşağı, həm də yüksək atmosfer təzyiqlərdə öyrənmişdir. 

A.Q.Stoletov  tərəfindən  hazırlanmış  xüsusi  qurğu  təzyiqi 

0,002  Tora  qədər  endirməyə  imkan  verirdi.  Həmin  qurğu 

vasitəsi  ilə,  o,  müəyyənləşdirmişdir  ki,  0,002  Tor  təzyiqdə 

cihazda  müstəqil  qaz  boşalması  baş  verir  və  fotocərəyan 

artdığından  aktinoelektik  effekt  də  güclənir.  Bu  effekt  haq‐

qında A.Q.Stoletov öz təəssüratlarında belə yazırdı: «Aktino‐

elektrik  boşalmalarının  izahını  yekunlaşdırmaq  üçün,  az 

öyrənilən Hesler və Kruks borularında yaranan boşalmalara 

oxşarlığı  nəzərə  almaq  lazımdır.  Mən  yaratdığım  torlu 

kondensatorlara baxdıqca düşünürdüm ki, qarşımda havada 

elektrik boşalması yaranmadan kənar işığın təsiri ilə işləyən 

Hesler borusudur. Hər iki halda elektrik hadisələri bir‐birinə 

oxşardır  və  katod  xüsusi  rol  oynadığından  əriyir.  Aktino‐

elektrik boşalmalarının  tədqiqi  qazlardan elektrik cərəyanın 

keçməsi  proseslərinə  olan  maraqların  artmasına  səbəb  ola 

bilər…»  Sonralar  A.Q.Stoletovun  bu  fikirləri  bütövlükdə 

təsdiqləndi. 

1905‐ci ildə dahi alman alimi Albert Eynşteyn (1879‐1955) 

fotoeffekt hadisəsinin öyrənilməsinə yeni təkan verdi. O, işıq 

kvantları ilə bağlı bir sıra araşdırmalar apardı və müəyyən‐

ləşdirildi  ki,  fotoeffekt  hadisəsi  aşağıdakı  qanunlarla 

xarakterizə olunur: 

1)  Katodun  səthindən  vahid  zamanda  emissiya  olunan 

elektronların sayı, eyni şərt daxilində katodun səthinə düşən 

 

11 

işığın  intensivliyi  ilə  mütənasibdir  (Stoletov  qanunu).  Bu‐

rada  eyni  şərt  daxilində  dedikdə,  katodun  səthinin  eyni 

dalğa  uzunluqlu  monoxromatik  və  ya  eyni  bir  spektral 

tərkibli işıq dəstəsi ilə işıqlanması nəzərdə tutulur. 

2)  Xarici  fotoeffektdə  katodun  səthini  tərk  edən  elek‐

tronların maksimal sürəti 

 

2

m



A

h

2



υ

+

=



ν

                                (1.1) 

 

münasibəti  ilə  təyin  edilir  və  işığın  intensivliyindən  asılı 



deyildir. Burada 

ν

h



 – katodun səthinə düşən monoxromatik 

işıq  kvantlarının  enerjisi, 

A   isə  elektronun  metaldan  çıxış 

işidir. 


3)  Hər  bir  maddəyə  uyğun  fotoeffektin  qırmızı  sərhəddi 

vardır. 


Termoelektron emissiya. Termoelektron emissiya hadisə‐

sini  ilk  dəfə  1881‐ci  ildə  Amerika  ixtiraçısı  Tomas  Edison 

(1847‐1931)  aşkar  etmişdir.  O,  kömür  elektrodlu  közərmə 

lampaları  ilə  təcrübələr  apararkən  lampada  vakuum 

yaratmış  və  buraya  kömür  teldən  əlavə,  həm  də  müstəvi 

metal  lövhə  yerləşdirmişdir.  Metal  lövhəni  naqil  vasitəsi  ilə 

qalvanometrə  sonra  isə  xarici  gərginlik  mənbəyinin  müsbət 

qütbünə  birləşdirdikdə,  qalvanometrin  cərəyan  göstərdiyini 

müşahidə etmişdir. Həmin lövhəni mənbəyin mənfi qütbünə 

birləşdirdikdə isə qalvanometrdən cərəyan keçməmişdir. Bu 

effekt,  Edison  effekti,  qızmış  metalların  və  başqa  cisimlərin 

qaz  və  ya  vakuumda  özündən  elektron  buraxması  hadisəsi 

isə termoelektron emissiya adlandırıldı. 

Elektrik  teleqrafı  və  telefon.  XIX  əsrin  ortalarınadək 



 

12 

əksər  ölkələrin  Amerika  qitəsi  ilə,  eləcə  də  İngiltərə  kimi 

materikdən  ayrılmış  yerlər  arasında  əsas  məlumat  vasitəsi 

gəmi  poçtu  olub.  Bu  səbəbdən  də  dünya  ölkələri  və  konti‐

nentlərdə  baş  verən  hadisələr  haqqında  məlumatlar  digər‐

lərinə  yalnız  10‐15  gün,  bəzən  isə  hətta  bir  neçə  həftədən 

sonra çatmışdır. Buna görə də cəmiyyətin ən ciddi, vacib və 

zəruri ehtiyaclarına cavab verən teleqrafın yaranması dünya 

sivilizasiyası  tarixindəki  ən  mühüm  ixtiraların  siyahısına 

daxil  edilməlidir.  Teleqrafın  ixtirası  həm  də  onunla 

əlamətdardır ki, burada ilk dəfə, həm də çox geniş miqyasda 

elektrik  enerjisindən  istifadə  edilmişdir.  Məhz  teleqrafı  icad 

edənlər tərəfindən sübut olunmuşdur ki, elektrik cərəyanını 

insanların xeyrinə işləməyə məcbur etmək mümkündür. Bu 

ixtiradan sonra cəmi bir neçə il ərzində elektrik cərəyanı və 

teleqrafiya haqqında elmlər birinin digərinə təsiri sayəsində 

inkişaf  edərək,  xeyli  irəliyə  getdi.  İlk  teleqrafın  layihəsi 

Zamerinq  tərəfindən  Batariya  Akademiyasında  təqdim 

olunub və bu teleqraf sudan elektrik cərəyanı keçərkən onun 

elektrolizi nəticəsində qabarcıqların ayrılmasına əsaslanırdı. 

Teleqrafiyanın  inkişafındakı  növbəti  mərhələ  1820‐ci  ildə 

danimarkalı  fizik  Erstedin  cərəyanlı  naqilin  maqnit  təsirinə 

malik  olmasının,  fransız  alimi  Arqo  tərəfindən  elektro‐

maqnitin,  Şveinveyqerin  qalvanoskopun,  1833‐cü  ildə 

Nervandar  tərəfindən  qalvanometrin  ixtirası  nəhayət, 

sonuncunun  əsasında  Şillinqin  1835‐ci  ildə  yeni  teleqrafı 

nümayiş  etdirməsi  ilə  bağlıdır.  Nervandar  göstərmişdir  ki, 

qalvanometrin  əqrəbinin  tarazlıq  vəziyyətinə  nəzərən  meyli 

ondan keçən cərəyanın qiymətindən asılı olaraq giyişir. Belə 

ki,  qalvanometrdən  məlum  qiymətə  malik  cərəyan  burax‐

maqla  onun  əqrəbinin  uyğun  bucaq  altında  meylinə  nail 

 

13 

olmaq  mümkündür.  Belə  qalvanometri  çağıran  və  çağırılan 

məntəqədə yerləşdirib, əqrəbin qarşısında ayrı‐ayrı meyllərə 

uyğun yarıqlar açsaq və hər yarığın qarşısında müəyyən hərf 

yazılmış  qeyri‐şəffaf  maska  qoysaq,  onda  hər  hərfə  (meylə) 

uyğun cərəyanın qiymətini bilməklə bu iki məntəqə arasında 

yazı  teleqraf  əlaqəsi  yaratmaq  olar.  Həmin  cihazın  təqdi‐

matında  iştirak  edən  Vilyam  Kuk  1837‐ci  ildə  Şillinqin 

ixtirasını daha da təkmilləşdirdi. Lakin bu teleqrafın bir sıra 

çətinlikləri  var  idi  ki,  onlardan  da  ən  başlıcası  cihazların 

(məntəqələrin)  arasında  çoxlu  sayda  birləşdirici  məftillərin 

çəkilməsi  və  informasiyanın  yalnız  ya  səs,  ya  da  yazı  ilə 

qeydə  alına  bilməməsi  idi.  Sonra  Şteynqel  (1838)  hər  iki 

məntəqədə  uclardan  birini  yerə  birləşdirməklə  məftillərin 

sayını birə qədər endirdi. 

1837‐ci ildə ixtisasca rəssam olan Morze teleqraf sahəsində 

daha  bir  yenilik  etdi.  Ötürülən  informasiyanı  özüyazan 

teleqraf  qurğusu  yaratdı.  Morzenin  teleqraf  aparatı  tele‐

qrafiyada  nəhəng  uğur  idi.  1843‐cü  ildə  ABŞ  hökuməti  ilk 

dəfə  olaraq  qurğunu  bəyənmiş  və  Vaşinqtonla  Baltimer 

arasında 64 km‐lik teleqraf xətti çəkməyə vəsait buraxmışdır. 

Morze  cihazı  həm  praktik,  həm  də  istifadə  baxımından  çox 

əlverişli  idi.  Buna  görə  də  tezliklə  bütün  dünyada  geniş 

tətbiq tapdı və öz müəllifinə böyük şan‐şöhrət qazandıraraq, 

çoxlu var‐dövlət gətirdi. Verici – açar və qəbuledici – yazan 

cihazlardan ibarət olan bu qurğunun layihəsi çox sadə idi. 

Baxmayaraq  ki,  teleqrafın  ixtirası  ilə  məlumatın  böyük 

məsafəyə ötürülməsi məsələsi həll olunurdu, lakin o, yalnız 

yazılı  məlumatları  ötürməyə  və  qəbul  etməyə  yarıyırdı. 

Müxtəlif  ölkə  alimlərinin  və  ixtiraçılarının  isə  arzusu  canlı 

səsi  uzaq  məsafəyə  ötürmək  üçün  qurğuların  hazırlanması 




Yüklə 0,99 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə