14
idi. Bu sahədə ilk addımı 1837‐ci ildə amerikalı fizika alimi
Peyc atdı. O, kamerton, qalvanik element və elektro‐
maqnitdən ibarət elektrik dövrəsini yığıb, kamertonun rəqsi
zamanı dövrəni qapayıb – açmasından istifadə edərək onun
səsini məsafəyə ötürdü. Bu istiqamətdə vacib mərhələlərdən
biri də ingilis ixtiraçısı Reysin adı ilə bağlıdır. O, 1860‐cı ildə
çoxlu sayda (ona qədər) müxtəlif variantda qurğular yığdı.
Lakin bu qurğular da yalnız elektrik siqnallarını məsələyə
ötürürdü. Sonra Şotland ixtiraçısı Aleksandr Bellin uzun və
inadcıl axtarışları nəticədə 1876‐cı ildə ilk Bell telefon cihazı
yaradıldı. Elə həmin ildən də başlayaraq bu cihaza istifadə
hüququ verildi. Lakin Bell cihazları yalnız birtərəfli işləyirdi
– cərəyan rəqslərini səs rəqslərinə çevirirdi, səs rəqslərini isə
cərəyan rəqslərinə çevirə bilmirdi. Buna görə də telefon
tarixində ingilis ixtiraçısı Juzun 1877‐ci ildə mikrofon
effektini ixtira etməsi çox mühüm bir hadisə oldu. Juzun bu
ixtirasından cəmi bir neçə il sonra mikrofonların çox
müxtəlif konstruksiyaları meydana gəldi ki, bunlardan da
kömür tozlu olanları daha geniş tətbiq tapdı.
§1.2. Fiziki elektronikanın ikinci inkişaf mərhələsi.
Elektrovakuum lampaları
Radionun kəşfi. 1809‐cu ildə rus mühəndisi Lodıgin
közərmə elektrik lampasını ixtira etməklə elektronikada yeni
bir mərhələnin başlanğıcını qoydu və bu ixtirasından sonra
elektronika fizikanı yeni‐yeni kəşflərlə, ixtiralarla zəngin‐
ləşdirdi.
Fizika elminin nailiyyətlərindən bəhrələnən alman alimi
Braun bir qədər də irəli gedərək 1874‐cü ildə metal‐yarım‐
15
keçirici kontaktı əsasında düzləndirmə effektini aşkar etdi. Az
keçmədi ki, rus fiziki və elektrotexniki Aleksandr Stepanoviç
Popov (1859‐1906) Braun effektini radio siqnallarının detektə
edilməsində tətbiq edərək və ilk radioqəbuledicini yaratdı.
Popov öz ixtirasını Rusiyanın Fizika‐Kimya Cəmiyyətinin
fizika şöbəsində 7 may 1895‐ci ildə Peterburqda çıxış edərkən
nümayiş etdirdi. 1896‐cı ilin 24 mart tarixində Popov ilk dəfə
olaraq radioməlumatı 350 metr məsafəyə ötürdü. O dövrdə
elektronikanın müvəffəqiyyətləri radioteleqrafın inkişafına da
təsir göstərdi. Belə ki, radio‐qurğuların effektivliyini və
həssaslığını artırmaq məqsədi ilə radioqurğuların sadələşdiril‐
məsi üçün radiotexnikanın elmi əsasları işlənib hazırlandı.
Müxtəlif ölkələrdə yüksəktezlikli rəqslərin sadə detektorları
hazırlandı və tətbiq edildi.
İşıq texnikasının inkişafı və közərmə lampasının
təkmilləşdirilməsi sahəsində aparılan işlər həm də bir sıra
yeni elektron cihaz, qurğu və elementlərinin yaradılmasına
səbəb oldu. Belə ki, elektron lampasının tədqiqi zamanı ilk
dəfə termoelektron emissiyası hadisəsi aşkar edildi və ingilis
elektrotexniki Con Fleminqin ilk
dəfə olaraq elektrovakuum dio‐
dunun konstruksiyasını işləyib
hazırlaması ilə (1904‐cü ildən)
fiziki elektronikanın ikinci inki‐
şaf mərhələsi başlandı. Bu diod
vakuumda
yerləşdirilmiş
iki
elektroddan ibarət lampadır (şə‐
kil 1.1) və metal A ‐ anodu və K
– katoduna malikdir. Katod ter‐
moelektron hadisəsi baş verənə
V
a
I
a
А
K
Şəkil 1.1. Diod.
A – anod, K – katod
16
qədər qızdırılır.
Diod daxilindəki qaz elektronların sərbəst qaçış yolunun
orta uzunluğu elektrodlar arasındakı məsafədən çox‐çox
böyük olana qədər seyrəldilir. Nəticədə, anod katoda nisbətən
müsbət yükləndikdə (V
a
potensialı ilə) katoddan anoda doğru
elektronların hərəkəti baş verir, yəni anod dövrəsindən I
a
cərəyanı keçir. Anoda mənfi potensial verdikdə emissiya
olunan elektronlar yenidən katoda qayıdır və anod
dövrəsində cərəyan sıfıra bərabər olur. Beləliklə, elektrova‐
kuum diodu birtərəfli keçiriciliyə malikdir. Ona görə də bu
cihazdan dəyişən cərəyanın düzləndirilməsində istifadə
edilir. Əgər belə bir lampanın daxilində olan qaz atomları
üçün
d
e
≤
λ
(burada
e
λ
‐ elektronların sərbəst qaçış yolunun
orta uzunluğu,
d
‐ elektrodlar arasındakı məsafədir) şərtini
ödəyərsə, onda elektronlar qaz atomları ilə qarşılıqlı təsirə
girərək qazın xassəsini kəskin dəyişər. Yəni qaz ionlaşar və
yüksək keçiriciliyə malik plazma halına keçər. Plazmanın bu
xassəsini 1905‐ci ildə amerikan alimi Holl qazatronla, içərisinə
qaz doldurulmuş güclü düzləndirici diodla, təcrübə
apararkən müşahidə etmişdir. Qazatron dioddur. Qazatronun
ixtira edilməsi ilə qazboşalmalı elektrovakuum cihazlarının
inkişafının başlanğıcı qoyuldu.
Sonralar elektron lampası 1907‐ci ildə amerikan mühəndisi
Li de Forest tərəfindən daha da təkmilləşdirildi. Ona əlavə bir
elektrod da daxil edildi və bu elektrod öz quruluşuna uyğun
olaraq tor adlandırıldı. Adından göründüyü kimi, bu
(üçüncü) elektrod bütöv deyildi və katoddan anoda doğru
uçan elektronları buraxırdı. Həmin elektroda tətbiq edilən
əlavə gərginliyin qiyməti və istiqamətini dəyişməklə elektron
lampasında katoddan emissiya olunan elektronlardan anoda
17
çatanların sayını (anod dövrəsindəki cərəyanı) asanlıqla məq‐
sədyönlü şəkildə idarə etmək olurdu. Üçelektrodlu lampanın
(şəkil 1.2) meydana gəlməsi
radiotexnikada böyük inqilaba
səbəb oldu. Belə ki, onun tətbiqi
radioqəbuledici tərəfindən qəbul
olunan siqnalı on, hətta yüz də‐
fələrlə gücləndirməyə imkan
verirdi. Bununla da radioqəbul‐
edicilərin həssaslığı dəfələrlə art‐
mış oldu. Lampalı belə qəbuledi‐
cilərdən ilk birinin sxemi hələ
1907‐ci ildə elə həmin Li de
Forest tərəfindən təklif olunmuşdu.
Bu sxemdə (şəkil 1.3) antenna (A) və yer arasında,
sıxaclarında antennadan daxil olan enerji hesabına yaranan
yüksəktezlikli dəyişən gərginlik əmələ gələn LC kontur bir‐
Şəkil 1.3. Li de Forestin təklif etdiyi radioqəbuledicinin
elektrik sxeminin təsviri. L – induktivlik, C – kondensator, A
– antenna, T – telefon
ləşdirilir. Bu gərginlik lampanın toruna verilir və anod
С
Л
-
+
Т
А
Й
V
T
Şəkil 1.2. Triod.
A – anod, K – katod, T – tor
T
V
a
I
a
А
K